موڭكە ءبيدىڭ جورامالدارى

 استانا. قازاقپارات - الەمدە بولاشاقتى بولجاپ، ناقتى جورامالدار جاساعان ساۋەگەيلەر كوپ ەمەس. بولگارلار ايگىلى ۆانگاسىن، فرانسۋزدار نوسترادامۋستى، رەسەي ۆولف مەسسينگتى تەڭدەسى جوق كورىپكەل دەيدى. ال، قازاقتاردا اۋليەلەر بار. بولاشاقتا نە بولارىن اينا-قاتەسىز ايتىپ كەتكەن وسىنداي عۇلامالاردىڭ ءبىرى - موڭكە ءبي.

ونىڭ جىر شۋماقتارىمەن جازىلعان جورامالدارىن وقىعان جان ەرىكسىز جاعاسىن ۇستايدى. سوناۋ XVII عاسىردا دۇنيەگە كەلگەن موڭكە ءبي ءدال بۇگىنگى قازاق قوعامىن كوزبەن كورىپ وتىرعانداي ەتىپ سۋرەتتەگەن. مىسال كەلتىرەيىك:

ازارسىڭ، جۇرتىم، ازارسىڭ،

ازارىڭنىڭ بەلگىسى:

قۇرامالى، قورعاندى ءۇيىڭ بولادى،

اينىمالى، توكپەلى ءبيىڭ بولادى.

حالىققا ءبىر تيىن پايداسى جوق،

اي سايىن باس قوسقان جيىن بولادى.

ىشىنە شىنتاق اينالمايتىن،

ەجىرەي دەگەن ۇلىڭ بولادى.

اقىل ايتساڭ اۋىرىپ قالاتىن،

بەدىرەي دەگەن قىزىڭ بولادى.

الدىڭنان كەس-كەستەپ وتەتىن،

كەكىرەي دەگەن كەلىنىڭ بولادى.

ىشكەنىڭ سارى سۋ بولادى،

بەرسەڭ ءيتىڭ ىشپەيدى،

ءبىراق ادام وعان قۇمار بولادى.

قينالعاندا شاپاعاتى جوق جاقىنىڭ بولادى.

ءيت پەن مىسىقتاي ىرىلداسقان،

ەركەك پەن قاتىنىڭ بولادى...

موڭكە ءبيدىڭ ءدال وسىلاي جازعانىنا كىم كەپىلدىك بەرەدى دەيتىندەر دە تابىلادى ارامىزدان. راس، ول زاماندا جازۋ ونەرىنەن قازاقتار الىستاۋ بولاتىن. بىرىنەن تىڭداعاندى ەكىنشىسى ءىلىپ اكەتىپ، جىر-داستانداردى وسىلايشا بۇكىل ەلگە تاراتقان. ءبىر ورىنداۋشىدان ەكىنشى ورىنداۋشىعا ءوتىپ جۇرگەندە موڭكە ءبيدىڭ دە ايتقاندارى ءىشىنارا وزگەرىسكە ۇشىراۋى مۇمكىن. الايدا، نەگىزگى ويى مەن بولجامى سول كۇيىندە دەگەن سەنىمىمىز مول. ويتكەنى ونىڭ كورەگەندىگى، ءدانىشپاندىعى جايىندا ايتىلاتىن اڭگىمەلەر كوپ.

الاش ارداقتىسى احمەت بايتۇرسىن ۇلى ول تۋرالى «شەكتى موڭكە ءبي جەتى جاسىندا بيلىك ايتىپ، كىسى قۇنى داۋدى بىتىرگەن ەكەن» دەپ جازعان. ال، موڭكە ءبيدىڭ سىرىم باتىرعا قويعان استىرتىن سۇراقتارى مەن وعان سىرىمنىڭ قايتارعان جاۋاپتارى، سونداي-اق ونىڭ شەركەش تۇركە بي، تانا نۇركە بيلەرمەن كەڭەسە وتىرىپ ايتتى دەيتىن «بۇل، بۇل ۇيرەك، بۇل ۇيرەك» دەيتىن تولعاۋلارى بەلگىلى.

موڭكە ءابىلقايىر حاننىڭ كەڭەسشىسى بولعان جانە ول قايتىس بولعان سوڭ نۇرالى حاننىڭ بيلىگىن تانۋ تۋرالى ەليزاۆەتا پاتشايىمعا حات جازعان قازاقتاردىڭ ءبىرى.

ونىڭ جازعاندارىنا سەنەر بولساق، اقىرزاماننىڭ دا اۋىلى الىس ەمەس سياقتى. ماسەلەن،

... ەرتەڭىنە سەنبەيتىن كۇنىڭ بولادى.

بەتىڭنەن الىپ تۇسەر ءىنىڭ بولادى.

الاشۇبار ءتىلىڭ بولادى،

ءدۇدامالداۋ ءدىنىڭ بولادى.

ايەلىڭ بازارشى بولادى،

ەركەگىڭ قازانشى بولادى،

جىلقى جۇلدىز بولادى،

قوي قۇندىز بولادى.

كەبىر - جەرگە تەڭەلەدى،

ايەل - ەرگە تەڭەلەدى،

كول - تەڭىزگە تەڭەلەدى.

سيىر - وگىزگە تەڭەلەدى.

اقىرزامان ادامى -

ساعىنىپ تاماق جەمەيدى،

اششىنى - اششى دەمەيدى،

تاپقانىن ولجا دەيدى،

«ءالهام» بىلگەنىن مولدا دەيدى.

ءبىر-بىرىنە قارىز بەرمەيدى،

شاقىرماسا، كورشى كورشىگە كىرمەيدى.

سارىلىپ كەلىپ توسادى،

قۇنى جوق قاعازدى سۋداي شاشادى...

شامامەن ءۇش ءجۇز جىلداي بۇرىن ايتىپ كەتكەن موڭكە ءبيدىڭ وسىناۋ جورامالدارى ءدال بۇگىن اينا-قاتەسىز ورىندالۋدا. اتتەڭ، ءدانىشپان بابامىز وسى ايتقاندارىن قاعاز بەتتەرىنە جازىپ قالدىرعان جوق. ايتپەسە، قازاق ءبيى بۇگىندە الەمنىڭ ۇلى كورىپكەلدەرى دەگەن تىزىمدە كوش باستايتىن ەدى.

«الاش ايناسى». 2014 ج