اكبار ءماجيت ۇلى. موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى تۋرالى

استانا. قازاقپارات - اكبار ءماجيت ۇلى، قىتايداعى قازاق جازۋشىسى. كەزىندە مەملەكەتتىك ساياسي كەڭەس مۇشەسى، جۇڭگو جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ ورىنباسار حاتشىسى، جازۋشىلار جۋرنالى باس رەداكتورى، بەيجىڭدە شىعارىلاتىن 3 ءىرى ادەبي، مادەني، تانىمدىق جۋرنالداردىڭ باس رەداكتورى بولعان. حانزۋ تىلىندە جازادى. ق ح ر-نىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى. بەيجىڭدەگى ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى.

«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» جازىلۋى، تارالۋى جانە قازاقشا نۇسقاسىمەن سالىستىرىلۋى

ءبىرىنشى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» اۋدارىلۋى

«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» كەيدە «يۋان پاتشالىعىنىڭ قۇپيا شەجىرەسى» دەپ تە اتالادى. «يۋان تاريحىنداعى» موڭعولشا دىبىستىق اۋدارماسى «توپچا»، حانزۋشا «ەل تاريحى» دەپ اۋدارىلعان. بۇل كىتاپتى كەزىندە موڭعوليا قازاقتارى دا قازاق تىلىنە اۋدارىپ جاريالاعان. ءبىراق عىلىم سالاسىنداعىلار ونىڭ ءتۇپ نۇسقاعا قايشى كەلەتىنىن كورسەتىپ ، مۇنى «موڭعۇلدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» دەگەننەن «موڭعولدىڭ تاريحىنا قاتىستى اڭىزداردىڭ اۋدارماسى» دەگەن ءجون دەپ تە قارالعان.

1992 - جىلى اتالمىش كىتاپتىڭ قازاقشا نۇسقاسى ۇلتتار باسپاسىندا ولزۆوي توربات، مىركامال جالەلحان ۇلى، ابدىرەشيت تويلىباي ۇلىنىڭ اۋدارماسىمەن جارىق كورگەن. ولار داۋر ۋنتيبۋدىڭ 1979 - جىلى ىشكى موڭعول حالىق باسپاسى جاعىنان جارىق كورگەن «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» جاڭاشا اۋدارعان نۇسقاسىن نەگىزگە العانداي بولعانىمەن، اۋدارماشىلار دا، باسپا قىزمەتكەرلەرى دە تاعى قاي نۇسقاعا نەگىزدەلىپ اۋدارىلعانى جايلى انىق سىلتەمە جاساماعان.

موڭعوليادا تۇراتىن قازاق وقىمىستىسى ماعاۋيا سۇلتانيا ۇلىنىڭ اۋدارماسىمەن ارينە قازاق وقىرماندارى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىمەن» تانىسۋىنا مۇرىندىق بولدى. كەيىن اباي ماۋقارا ۇلىنىڭ 1998 - جىلى «لۋ. التىن شەجىرەسىنىڭ» قازاقشا اۋدارما نۇسقاسى قازاقستان عىلىم باسپاسى جاعىنان جارىق كوردى. ول لۋۆساندانزاننىڭ نۇسقاسىنا نەگىزدەپ اۋدارعان. بۇل اۋدارما نۇسقالارىنىڭ بارلىعىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار.

وسىلاي دەي تۇرعانىمىزبەن بۇل اۋدارمالار تۋ باستان-اق «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» ودان ارى جۇمباقتاپ، تاريح وقىرماندارىنىڭ تۇسىنىگىن ءتىپتى دە بۇلىڭعىرلاتىپ جىبەرگەن. وكىنىشتى تۇستارى دا جوق ەمەس. مۇنىڭ ءوزى اۋدارما ەڭبەكتەردىڭ قادام سايىن شەكتەمەگە ۇشىراپ وتىراتىندىعىن تانىتسا كەرەك. وشپەس شىعارما ەجەلدەن بار، وشپەيتىن اۋدارما جوق. بۇل ماقالادا «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» دۇنيەگە كەلۋى، تارالۋى، ونىڭ نارقى جانە ىقپال-اسەرى جايلى ماسەلەلەر كوزدەلدى، قازاقشا اۋدارما نۇسقاداعى ولقىلىقتاردىڭ سەبەپ-سالدارىنا العاشقى قادامدا زەرتتەۋ جۇرگىزىلدى.

ەكىنشى. «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» كىتاپ بولىپ قالىپتاسۋى

1. كونە ۇيعىر حاتشى - بىتىكشىلەردىڭ ەڭبەگى

«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» - موڭعول حالقى مەن سولتۇستىك ساحارا ۇلتتارىنىڭ تاريحي مادەنيەتىنە قاتىستى شىعارما. وندا شىڭعىسحان اۋلەتى مەن موڭعول ۇلتىنىڭ شاڭىراق كوتەرۋىنەن تارتىپ، ۇگەدەي حاننىڭ بيلىك قۇرۋ تاريحى (كەيبىر مازمۇنداردا ۇگەدەي حاننان كەيىنگى تاريحي شىندىقتاردى دا قامتيدى)، سونداي-اق سولتۇستىكتەگى ساحارا ۇلتتارىنا قاتىستى قىرۋار تاريحي ماتەريال، اڭىز-اڭگىمە، سالت-سانا، عۇرىپ-عادەت، سوزدىك قور، ماقال-ماتەل، ولەڭ-جىرلار ەگجەي-تەگجەيلى تۇسىرىلگەن. ونى قارا سوزبەن پوەتيكالىق ءتىل ەمىن-ەركىن قولدانىلعان كلاسسيكالىق كوركەم تۋىندى دەسە دە بولادى.

«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» جازىلعان ۋاقىتى جايلى عالىمداردا ءار ءتۇرلى پىكىرلەر بار. مىسالى، 282-تاراۋدىڭ سوڭىنداعى «تىشقان جىلى شىلدە ايىندا جازىلىپ ءبىتتى» دەگەن مازمۇنعا قاراعاندا، تۇركىلەردىڭ كۇنتىزبەسىندەگى 12 مۇشەل جىل ەسەبى بويىنشا «تىشقان» جىلىنا تۋرا كەلەتىن 1228 - جىل، 1240 - جىل، 1252 - جىل جانە 1264 - جىلداردى كورسەتەدى. قازىر ەلىمىز ماماندارى يۋ داجۇن مىرزانىڭ «1252- جىلعى تىشقان جىلى» دەگەن پىكىرىنە بەيىمدەلگەن راي تانىتادى.

«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» كونە ۇيعىر بىتىكشىلەرى (وردا حاتشىلارى) موڭعول تىلىندەگى بايانداۋلاردى كونە ۇيعىر جازۋىندا حاتقا تۇسىرگەننەن كەيىن كىتاپ بولىپ قالىپتاستى. بىلايشا ايتقاندا، مۇنى اتى بەلگىسىز بىتىكشىلەردىڭ تاريحقا قوسقان ۇلەسى دەۋگە بولادى. ارينە، سودان باستاپ ولار ارتىنا سان-ساناقسىز سىرعا تولى تاريحي جۇمباقتاردى دا تاستاپ كەتتى. اسىرەسە «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» ءتىلى، فونەتيكاسى، لەكسيكاسى، ت.ب. جاقتارىندا ولاردىڭ قالدىرعان ءىزى «مەن مۇندالاپ» كوزگە تۇسەدى.

شىڭعىسحان تەرىستىكتە شاڭىراق كوتەرگەندە موڭعول ۇلتىنىڭ جازۋى جوق ەكەندىگى جۇرتقا بەلگىلى. ول باتىستاعى نايمان تايان حانىنا جورىق جاساعاندا قويىنىندا تاڭباسى بار نايماننىڭ قاشقىن ءۋازىرى -تاتارتونعانى تۇتقىنعا تۇسىرەدى. «تاڭبانىڭ نە قاجەتى بار؟» دەپ سۇراعان شىڭعىسحانعا: «ونىڭ قازىنا-مۇلىك پەن ازىق-تۇلىكتى باسقارۋدا، بەلدى ادامداردى ءمانساپقا تاعايىنداۋدا، ءىس اتاۋلى سونىمەن عانا بىتەتىندىگىن، تاڭبا سونىڭ كۋاسى ەكەندىگىن» ايتادى. سودان باستاپ «بۇيرىق-جارلىقتارعا تاڭبا ىستەتىلەتىن بولىپتى» ونىڭ ۇستىنە شىڭعىسحان تاتاتونعاعا وڭ جاعىنان ورىن بەرىپ، تاڭبانى قولىنا ۇستاتىپ «حانزادالار مەن تورەلەرگە ۇيعىر جازۋىن ۇيرەتۋگە بۇيىرعان ەكەن».

سوندا موڭعول ۇلتى ХІІІ عاسىردىڭ العاشقى كەزدەرىنەن باستاپ قانا تاريحىن ءوز تىلىندە كونە ۇيعىر جازۋىمەن جازا باستاعاندىعىن ايقىن اڭعارامىز. دەيتۇرعانمەن، سول تۇستا تاريحي جاعداي جونىنەن العاندا، مۇنداي جازۋ تەك «حانزادالار مەن ءبي-تورەلەر» سەكىلدى تار شەڭبەردەگى جوعارى جىكتەگىلەردىڭ اراسىندا عانا يگەرىلگەندىگى بولماسا، قاراپايىم موڭعول جۇرتىنا جالپى بەتتىك تارالىپ ۇلگەرمەگەن-ءدى. وسى سەبەپتى، وردانىڭ قالىڭ حات-قاتىناس ىستەرى كونە ۇيعىر تايپاسىنان نەمەسە باتىس وڭىردەگى رۋلاردان شىققان كونە ۇيعىر جازۋىن يگەرگەن بىتىكشىلەردىڭ مويىنىنا تۇسكەن ەدى.

جۇڭتۇڭنىڭ ءبىرىنشى جىلى (1260 - جىلى) يۋان شىزۋ (قۇبىلاي) تاققا وتىردى دا، تيبەتتىڭ ايگىلى كەلەڭى(گەلەنى) باسبانى ارداقتاپ ەل ۇستازى تۇتىپ، وعان «موڭعۇلدىڭ جاڭا جازۋىن جاساۋدى بۇيىردى». جى يۋاننىڭ 6-جىلىندا (1269-جىلى) باسبانىڭ موڭعول جازۋىن جالپىلاستىرۋى ءۇشىن قۇبىلاي بۇكىل ەلگە مىناداي جارلىق جاريالايدى: «جازۋ ەجەلدەن تارتىپ ءتىل ورنىنا جۇمسالىپ كەلگەن ەدى. ىرگە تاسى تەرىستىكتە قالانعان، سالت-ساناسى قاراپايىم ەلىمنىڭ جازۋى بولمادى، جازۋ ىستەتۋگە تۋرا كەلگەندە حانزۋ جازۋىن نەمەسە كونە ۇيعىر جازۋىن قولدانىپ، وردانىڭ نيەتىن جەتكىزىپ وتىردىق. لياۋ، جين، سونداي-اق الىس-جاقىنداعى ەلدەردىڭ جازۋى بار، ەل بيلىگى قولعا وتكەن بۇگىنگى كەزدە، ورداعا جازۋ-سىزۋ وتە قاجەت، بۇعان دايارلىق بولماعان. سوندىقتان ەل ۇستازى باسباعا موڭعولدىڭ جاڭا جازۋىن جاساۋ، بارلىق جازبانى كوكەيگە قونىمدى ەتىپ اۋدارىپ جازىپ شىعۋ بۇيىرىلدى. بۇگىننەن باستاپ، مەملەكەت حاتىن اكەلۋشىلەر موڭعولدىڭ جاڭا جازۋىن قولدانسىن، ءوز ەلىنىڭ جازۋىن قوسىمشا قولدانسىن (12).

ال قازىر قولدانىپ جۇرگەن موڭعول جازۋىنا كەلسەك، ول بەرتىنگى كەزدە عانا قالىپتاسىپ، ەل اراسىنا تاراعان. 1648-جىلى زايابانديدا (نامقاي جامسا) كونە ۇيعىر ءارپى ۇلگىسىندە جاسالعان موڭعول جازۋىنىڭ نەگىزىندە ويرات ديالەكتىسىنە ۇيلەسىمدى كەلەتىن تۋتى جازۋىن جاسادى. وسىعان قارايلاس وزگە ايماقتاردا قولدانىلعان كونە ۇيعىر ءارپى ۇلگىسىندەگى موڭعول جازۋىندا دا وزگەرىستەر تۋىلىپ، تاياۋ زامانعى موڭعول جازۋى بارلىققا كەلدى. (13).

«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» كونە ۇيعىر جازۋىمەن جازىلىپ كىتاپ بولعاننان كەيىنگى جەردە، يۋان پاتشالىعىنىڭ ورداسىندا قۇپيا ساقتالىپ، جاتقا تارالۋعا تىيىم سالىناتىن (14).

يۋان شىزۋ (قۇبىلاي) موڭعولدىڭ جاڭا جازۋىن جولعا قويعاننان كەيىنگى جەردە، كونە ۇيعىرشا نۇسقاسى ەل اراسىنا كەڭىنەن تاراپ جالپىلاسىپ ۇلگەرمەدى. «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» كەيىنگى ۇرپاققا جەتپەۋىندەگى باستى ءبىر سەبەپتى وسىدان قاراستىرۋعا دا بولار ەدى.

2. يۋان داۋىرىندە بارلىققا كەلگەن اۋدارمالار مەن قوسىمشا نۇسقالار.

«يۋان تاريحى چاعان بايانىندا»: چاعان قارتايعان شاعىندا «جىنگۋان جىلدارىنداعى ماڭىزدى ۋاقيعالاردى» اۋدارىپ يۋان رىنزۇڭعا تارتۋ ەتەدى. «پاتشا اعزام قاباعات قۋانىپ، ونى كوشىرىپ ماڭايىنداعىلارعا تاراتۋدى ءارى «عيبىراتتى» اۋدارۋدى بۇيىرادى. سوعان قوسا «توپشىنى» حانزۋ تىلىنە اۋدارتىپ، كىتاپ اتىن «شىڭعىسحان ءداۋىرىنىڭ شەجىرەسى» دەپ، «جىلنامالار جيناعى»، «تايزۇڭنىڭ جين ەلىن تىنىشتاندىرۋى» سەكىلدى كىتاپتاردى اۋدارىپ، بارلىعىن ارحيۆحاناعا تابىس ەتۋگە جارلىق بەرەدى».

اتا مەكەنى بالىق قالاسى سانالاتىن، باتىس وڭىردەن كەلگەندەردىڭ ۇرپاعى چاعان «كوپ ەلدىڭ جازۋىنا جاتتىق ادام ەدى(15). ونىڭ پاتشا امىرىمەن اۋدارعان «التىن توپشى» اتتى ەڭبەگى پاتشانىڭ جارلىعىمەن «شىڭعىسحان ءداۋىرىنىڭ شەجىرەسى» دەپ اتالعانىمەن كەيىنگى داۋىرلەرگە جەتپەگەن.

ال «يۋان تاريحى. ما زۋچاڭ بايانىندا»: «ارامزا ءۋازىر تەمدەر باس ءۋازىر كەزىندە اسىپ-تاسىپ كەتىپ ەدى، ونىڭ ەل تاريحىن ۇرلاپ كورگەندىگىن سەزگەن زۋچاڭ ءوزى باس بولىپ قالعان ۋازىرلەرمەن بىرلىكتە ونىڭ 10 ءتۇرلى قىلمىسىن پاتشاعا داتتەگەندە، رىن زۇڭ قاهارلانىپ ونى ۋازىرلىكتەن الىپ تاستاعان ەدى» دەپ جازىلعان. وسىنىڭ وزىنەن سول تۇستا «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» وقۋعا قانشالىق شەك قويىلاتىندىعىن ايقىن اڭعارۋعا بولادى.

وسىدان سوڭعى رىن زۇڭ زامانىندا رىن زۇڭ پاتشا تاقتا ۇزاق بولماعانىمەن، «ەل تاريحىن» جازۋعا ايرىقشا ءمان بەرگەن. ۋي جي سەكىلدىلەر «پاتشالىقتاردىڭ قاناتتى سوزدەرىن» قۇراستىرىپ، تاڭ، سۇڭ حاندىقتارىنىڭ «دەرەكتەر جيناعىن» ۇلگى ەتىپ، زامان تاريحىن (16) جازۋ، «حانلينيۋانداعى تاريحشىلارعا اتا-باباسى جونىندەگى «وردا ەستەلىگىن» جازعاندا وردانىڭ مالىمدەمەلەرىنەن تولىق پايدالانسىن دەپ نەشە رەت جارلىق بەرگەن(17). ءبىراق، حانلينيۋانداعى ۋازىرلەر «وردا ەستەلىگىندە جازىلعان سالت-سانانى ەلگە جايۋعا كەلمەگەندە، ونىڭ ىشىندە قاتتالعان سىرلاردى ەلگە تاراتۋعا ءتىپتى بولمايدى(14) دەپ قارسى شىققان.

جى شۇننىڭ ءبىرىنشى جىلى (1330-جىلى) اقپاندا ۋ رىن زۇڭ «زامان تاريحىن» جازدىرۋدى ۇزاققا سوزىلىپ بىتپەگەندىكتەن گۇيجاڭكىداعى الەن تەمىر، قۇتلۇع داۋرىشتەرگە موڭعول تىلىندە جازىلعان دەرەكتەردى حانزۋ تىلىنە اۋدارۋعا ارنايى بۇيرىق ءتۇسىرىپ، مەملەكەتتىڭ زاڭ-زاكوندارىن حانزۋ تىلىنە اۋدارۋدى (19)، شى ياندي ۋي جيمەن بىرگە «پاتشالىقتىڭ زامان شەجىرەسىن» جازۋعا ءامىر بەرەدى (20). ال الەن تەمىردى ەل تاريحىنىڭ جازىلۋ جايىن قاداعالاپ وتىرۋعا مىندەتتەيدى ءارى قايتا-قايتا تاپسىرىپ جارلىق بەرەدى (21).

جى شۇننىڭ ەكىنشى جىلى (1331-جىلى) كوكەكتە، كۇيجاڭگى «زامان تاريحىن» جازۋ ءۇشىن حانلينيۋاننان «توپشىنى» الدىرىپ، تايزۋدان (شىڭعىسحاننان) بەرگى ىستەردى حاتقا تۇسىرمەك بولعاندا، ۋىنزۇڭ پاتشا حانلينيۋاننىڭ وقىمىستىلارى ياربۇقا مەن تاشعاياعا جارلىق بەرەدى. ياربۇقا: «توپشى» قۇپيالىققا قاتىستى، ونى وزگەلەردىڭ كوشىرىپ تاراتۋىنا جول قويىلمايدى، پاقىرىڭىز ءامىرىڭىزدى ورىنداي المايدى (22) دەيدى. پاتشا امىرىنە كوپە-كورنەۋ قارسى شىعۋشىلارعا ۋىنزۇڭنىڭ ءوزى دە امالسىز تىزگىن بەرەدى.

«يۋان تاريحى. لۇي سىچىڭ بايانىندا»: «ۋىنزۇڭ كۇيجاڭقىدا ەل تاريحىن كورمەك بولىپ ءامىر بەرگەندە، توڭىرەگىندەلەر ارنايى كىتاپ ساندىعىن الا جۇگىرەدى، قۇيجاڭقىنىڭ باستىعى ءۇن قاتۋعا باتا المايدى. ءمانسابى ەڭ تومەن سى چىڭ جۇگىنىپ وتىرا قالىپ: «ەل تاريحىنا» سول تۇستاعى ادامدار مەن پاتشالاردىڭ ىستەگەن جاقسىلىقتارى مەن جاۋىزدىقتارى جازىلعان، ەجەلدەن بەرى پاتشالار ءوزى الدىرىپ وقىپ كورگەن ەمەس، ءىس وسىمەن ءتامام بولدى» دەپ جازىلعان.

«يۋان تاريحى. يۋ جي بايانىندا» تاعى دا بىلاي باياندالعان: ەل تاريحى «توپشىنى» تايزۋدان بەرگى ىستەردى تولىقتاۋ ءۇشىن الدىرماق بولعاندا اتقارۋشىعا تاشعايا: «توپشىنى» جاتقا تاراتۋعا بولمايدى، ـــ دەگەن. كوپ ۇزاماي شى يان ورالعاندا، ۋي جي وسى ىسكە ارناۋلى جاۋاپتى ەكەن، جىل اۋدارىلعاننان كەيىن كىتاپ جازىلىپ بىتەدى. جالپى 800 كىتاپ.

تاعى سول «ۋي جي بايانىندا»: ۋىن زۇڭنىڭ «توپشىنى» جالعاستى جازۋعا ءامىر بەرگەندىگى جونىندەگى تاريحي شىندىق جازىلعان. باستابىندا، ۋىنزۇڭ شاڭدۋدا تۇرعاندا ءوز ۇلى التىن ءنادىردى حان مۇراگەرى ەتپەك بولادى. ءبىراق توقان تەمىر حانزادانىڭ ءسۇت اناسىنان حانزادا پاتشانىڭ وز كىندىگىنەن ەمەس ەكەنىن ءبىلىپ، وڭتۇستىككە سۇرگىنگە جىبەرەدى. سونان سوڭ حانلينيۋانداعى عۇلاماسى الەن تەمىردى، كۇيجاڭكى وقىمىستىسى قۇتلۇق دارۋىشتەردى ورداعا الدىرىپ، بۇل ءىستى «توپشىعا» ەنگىزۋدى بۇيىردى ءارى ۋي جيدى شاقىرتىپ جارلىق جازدىرىپ، ەل ءىشى-سىرتىنا جاريا ەتتى.

«يۋان تاريحى. ۋىن زۇڭ شەجىرەسىندە (بەسىنشى)» تاعى دا مىناداي دەرەكتەر كەزدەسەدى: «سادىر پاتشانىڭ تاققا شىققاننان بەرگى جارلىقتارىن، بۇيرىقتارىن جانە ءار ەلدىڭ تاپسىرعان حاتتارىن، داتتەمەلەرى مەن جاۋاپ حاتتارىن، سونداي-اق الەن تەمىر سەكىلدىلەردىڭ بار پەيىلدەرىمەن ىستەگەن ادال ەڭبەكتەرىن جازۋدى، دولايعا «موڭعول توپشىسىن» جالعاستى جازىپ، كۇيجاڭكىعا قويۋدى ۇسىنىس ەتەدى، بۇعان پاتشا دا ماقۇل بولادى»

مەيلى الەن تەمىر مەن قۇتلۇق دارۋىشتەر جالعاسىن جازعان «توپشى» بولسىن، الدە دولاي جالعاسىن جازعان «موڭعول توپشىسى» بولسىن حانزۋ دەرەكتەرىنە ءتۇسىرىلىپ، كەيىنگى ۇرپاققا جەتپەگەندىگى ايقىن.

ال حانلينيۋانداعى وقىمىستىلار ياربۇقا، تاشعايالاردىڭ پاتشانىڭ جارلىعىنا قارسى شىعۋدان دا تايىنباي كورسەتپەي قويعان «توپشىسى» - ۋاڭ گو ۋيدىڭ ايتۋى بويىنشا ءدال بۇگىنگى «يۋان پاتشالىعىنىڭ قۇپيا شەجىرەسى» (23).

3. «اۋليەنىڭ جورىققا اتتانۋىمەن» سالىستىرۋ.

«اۋليەنىڭ جورىققا اتتانۋى» كەيدە «اۋليەنىڭ جورىققا اتتانۋى جايلى ەستەلىك» دەپ تە اتالادى. ونى شىڭعىسحان مەن ۇگەدەي حان تۇسىنداعى موڭعولدىڭ تاريحىنا قاتىستى ماڭىزدى تاريحي كىتاپ دەسە دە بولادى. عىلىم سالاسىنداعىلار ونى «جى يۋان جىلدارى جازىلىپ بولعان» دەپ قارايدى. اۆتورى بەلگىسىز. ءبىراق «ءتورت قويما كىتاپتىڭ جالپى مازمۇنىنىڭ ءتىزىمى» مەن كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ كوزقاراسى بويىنشا «اۋليەنىڭ جورىققا اتتانۋ ەستەلىگىن» ۋاڭ ى سەكىلدىلەر جازعان كورىنەدى. «يۋان تاريحىن» ۇقىپپەن وقيتىن بولساق، بۇل تۇجىرىمنىڭ نەگىزسىز ەمەس ەكەندىگىن بايقايمىز.

«مەشىن جىلى (1260 - جىلى) يۋان شىزۋ (قۇبىلاي) تاققا وتىرعاندا، جىل اتىن جۇڭتۇڭ دەپ قويىپ، تۇڭعىش رەت حانلينيۋاندى قۇرۋ جونىندە جارلىق تۇسىرەدى» (24). حانلينيۋانداعى جاسى 70 تى جەلكەلەگەن ۋاڭ ىعا «ەل تاريحىن» قوسىمشا جازۋدى بۇيىرادى (25). اسىلىندە سوناۋ «ۇلۋ جىلىنىڭ (1244 - جىل) قىسىندا، قۇبىلاي ءوز شاڭىراعىندا جين داۋىرىنەن قالعان وقىمىستىلاردى ىزدەستىرىپ جيعاندا ۋاڭ ىنى شاقىرتىپ الادى(26). سونىمەن «ۋاڭ ى قۇبىلايدىڭ شاڭىراعىندا كۇتىمگە الىنعان(27)». «شىزۋ (قۇبىلاي) ەل بيلىگىن قولعا العاننان سوڭ، ۋاڭ ى اقىل كورسەتكەن» (28)، «جارلىقتار شىعارىپ، ەرەجە-تىزىمدەر جاساپ، سونىڭ بارلىعىن دا كەسىپ-ءپىشىپ وتىرعان (29)».

ەجەلدەن ەسكى كۇنىندەگى جين حاندىعىنىڭ حانلينيۋانداعى وقىمىستىسى قۇبىلايعا جاعىپ، ونىڭ مەيىرىنە ەرەكشە بولەنەدى. جۇڭتۇڭنىڭ 3-جىلى (1262 - جىلى) تامىزدا قۇبىلاي «ۋاڭ ىعا ورداداعى ۋازىرلەردىڭ باسىن قوسىپ، شەجىرەنىڭ جايىن اقىلداسۋدى تاپسىرادى. ۋاڭ ى سەكىلدىلەر وتكەن پاتشالاردىڭ ىستەرىن جازىپ، تاريح سارايىنا قويۋدى ۇسىنىس ەتەدى» (30). جۇڭتۇڭنىڭ 4-جىلى (1263 - جىلى) كوكەكتە «ۋاڭ ى شىڭعىسحان جونىندەگى دەرەكتەردى جيناپ كەلىپ تاريح سارايىنا وتكىزۋدى ۇسىنىس ەتتى(31). بۇل كەزدە ۋاڭ ىنىڭ 73 جاسقا كەلىپ، قارتايعان شاعى ەدى.

ول پاتشاعا: «تاريحتان پاتشالاردىڭ جەڭىسى مەن جەڭىلىسى، كوركەيۋى مەن قۇلدىراۋى تاريحتا جازىلىپ وتىرعان. ەلىمىز دانىشپاندىق قۇدىرەتىمەن دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن تىنىشتاندىردى، پاتشا ساربازدارىنىڭ ات تۇياعى تيگەن جەرلەردىڭ بارلىعىندا تىزە بۇكپەگەندەر جوق، بۇل دا بولسا الديار تاقسىردىڭ امال-ايلاسىنىڭ ەرەك ەكەندىگىن كورسەتەدى. ەگەردە «ەل تاريحىن» ۋاعىندا جازىپ بىتىرمەسەك، ۋاقىت وتە كەلە ۇمىت بولىپ، قۇردىمعا كەتۋىنەن الاڭدايمىن. سوندىقتان ارناۋلى ورىن قۇرىپ «ەل تاريحىن» جازىپ، سونىمەن بىرگە لياۋ، جين تاريحىن دا جازۋ كەرەك(32)» دەپ داتتەمە ايتادى.

«اۋليەنىڭ جورىققا اتتانۋى جايلى ەستەلىكتە» شىڭعىسحاننىڭ «وڭ قولىنا اسىقتاي قان شەڭگەلدەپ تۋعاندىعىنان» تارتىپ، ات جالىندا، قاندى شەكپەن سوعىستا وتكەن ومىرىندەگى باستى ۋاقيعالار، ارعى اتا-بابالارىنان تەك قانا ەسۋحەي جايلى اتالعان بولىپ، سيىر جىلى (1241 - جىلى) قاراشانىڭ 8-كۇنىندە ۇگەدەي حاننىڭ 56 جاسىندا وتكەل حۇلاندا قايتىس بولعانعا دەيىنگى تاقتا وتىرعان 13 جىلداعى ۋاقيعالار باياندالادى.

«اۋليەنىڭ جورىققا اتتانۋى جايلى ەستەلىك» پەن «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» سالىستىرعاندا، ولاردىڭ ۇقساستىعىمەن بىرگە، ءوزارا پارقىن دا اڭعارۋعا بولادى. ءبىر ۋاقيعا جونىندەگى بايانداۋلاردىڭ ءوزى تولىق نەمەسە تولىقسىز بولىپ پارىقتالادى.

«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» ەپيكالىق بايانداۋلار مەن پوەتيكالىق ءتىل، ماقال-ماتەل، سالىستىرۋ مەن تەڭەۋ، اڭىز اڭگىمە الما كەزەك اۋىسىپ كەلىپ، قويۋ ادەبي تۇسكە يە بولسا، «اۋليەنىڭ جورىققا اتتانۋى جايلى ەستەلىك» ونداي ەمەس، ول جۇڭگونىڭ وردا تاريحىن جازۋ داستۇرىنە مۇراگەرلىك ەتىپ، بايانداۋى ءارى ايقىن، ءارى قاراپايىم، مەرزىم، مەكەن، ادام، ۋاقيعالاردى انىق حاتقا تۇسىرگەن.

تاعى ءبىر وزگەشەلىك بۇلاردىڭ سوڭعىسى ءيت جىلىنان (1202 - جىلى) باستاپ باياندالادى. سول تۇستاعى موڭعول تاريحىن جانە سولتۇستىكتەگى وزگەدە كوشپەندى ۇلتتاردىڭ تاريحىن زەرتتەۋ ءۇشىن وسى ەكى ەڭبەكتى سالىستىرىپ كورۋگە تۋرا كەلەدى. «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنەن» كەيىن جازىلعان «اۋليەنىڭ جورىققا اتتانۋى جايلى ەستەلىك» ەكەۋىن ءبىر-بىرىمەن سالىستىرىپ كورەر بولساق، مۇنىڭ سوڭعىسى الدىڭعىسىنىڭ 12 جەردەن ءبىر ءىلىپ الىنعان قاراپايىم اۋدارما نۇسقاسى سەكىلدى بولىپ شىعادى. ال سوڭعىسىنىڭ وزگەشەلىگى «شىڭعىسحان جونىندەگى اڭىز دەرەكتەر جيناۋدان» كەيىن قوسىلعان.

مۇنان قالا بەرسە، «يۋان تاريحى. تايزۋ شەجىرەسى»، «يۋان پاتشالىعىنىڭ وردا ەستەلىگىنەن» الىنعان، «اۋليەنىڭ جورىققا اتتانۋى جايلى ەستەلىكپەن» كوپ جەرى ۇقساس. مۇنىڭ وزىندە «يۋان پاتشالىعىنىڭ وردا ەستەلىگى» «اۋليەنىڭ جورىققا اتتانۋى جايلى ەستەلىكتەن» الىنىپ، ءىشىنارا وزگەرىستەر ەنگىزىلىپ تولىقتاندىرىلعاندىعىن كورۋگە بولادى.

«اۋليەنىڭ جورىققا اتتانۋى جايلى ەستەلىكتىڭ» قازىرگى نۇسقالارىنىڭ ىشىندە يۋان پاتشالىعى كەزىندە جاساعان تاۋ زۇڭيدىڭ «شۇي پۋ» اتتى ەڭبەگىنىڭ تاريحى ەڭ ۇزاق. ال عىلىم سالاسىنداعىلار وتكەن عاسىردىڭ باسىنداعى ۋاڭ گو-ۋيدىڭ تۇزەتۋ جاساپ، تۇسىنىك بەرگەن نۇسقاسىن ساپالى كىتاپ دەپ ماداقتاسادى. ۋاڭ گو-ۋيدىڭ ايتۋىنشا، چاعان اۋدارعان «شىڭعىسحان ءداۋىرىنىڭ شەجىرەسى» ـــ بۇگىنگى «اۋليەنىڭ جورىققا اتتانۋى جايلى ەستەلىك» (33). وسى ارادا حاينيڭدىق ۋاڭ جين-ان مىرزا (34) ءبىر نارسەنى قاعىس قالدىرعان.

«اۋليەنىڭ جورىققا اتتانۋى جايلى ەستەلىكتىڭ» باستاماسى مەن «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» 59-تاراۋشاسىنداعى مازمۇندار ءبىر-بىرىنە قارايلاس. ەگەردە مۇنى اۋدارما دەسەك، ونىڭ ۇستىنە ونى اۋدارعان باتىس وڭىرلىكتەردىڭ ۇرپاعى چاعان بولسا، وندا ول «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندەگى» سەكىلدى بايانداۋ ستيلىمەن ىشكى مادەني پسيحيكالىق جاقتان ءۇن تابىسۋى، استە 58-تاراۋشاسىنداعى تارتىمدى بايانداۋلاردى قالدىرىپ كەتپەگەن بولار ەدى. ال كۇڭزىشىلاردىڭ ءمۇريتى ۋاڭ ىلاردىڭ قاراۋىنشا «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندەگى» الدىڭعى 58 - تاراۋشاسىنداعى بايانداۋلار كۇڭزىنىڭ مورالدىق تاعىلىمىنا كوپە-كورنەۋ قايشى، پاتشا ابىرويىنا داق تۇسىرەدى، سول ءۇشىن ونى الىپ تاستاۋ اقىلعا قونىمدى كورىنگەن.

4. «جاميح-ات-تاۋاريحتىڭ» دالەلدەۋى

ХІҮ عاسىرداعى پارسى تاريحشىسى راشيدديننىڭ «جاميح-ات-تاۋاريح» اتتى ەڭبەگىمەن ەلىمىز وقىرماندارى فىڭ چىڭجۇن مىرزانىڭ ەرتەرەكتە اۋدارعان «دوساڭ موڭعول تاريحى» اتتى اۋدارماسى ارقىلى تانىسقان ەدى. ورىس تىلىنەن حانزۋ تىلىنە اۋدارعان تولىق نۇسقاسى وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارىنىڭ باس كەزىندە عانا باسىلىم كورە باستادى دا، 80-جىلداردىڭ سوڭىن الا تولىعىمەن شىعىپ بولدى.

«جاميح-ات-تاۋاريحتىڭ» حانزۋ تىلىندەگى اۋدارما نۇسقاسىنىڭ كىرىسپەسىندە اۋدارماشى: «راشيددين بۇل ۇلى ەڭبەگىن جازۋ بارىسىندا سول تۇستاعى اراب، پارسى تىلىندە جازىلعان شىعارمالاردان، ماسەلەن: ХІ عاسىرداعى ماحمۇت قاشقاريدىڭ ەڭبەگىنەن، ХІІІ عاسىرداعى پارسى تاريحشىسى شايبانيدىڭ «جاهاندى جاۋلاپ الۋشىنىڭ تاريحى» اتتى شىعارماسىنان، ХІІІ عاسىرداعى اراب تاريحشىسى يبن اشىردىڭ «تولىق تاريح» اتتى ەڭبەگىنەن، سولارمەن قاتار يلي حاننىڭ ورداسىندا قۇپيا ساقتالعان التىن قوبديداعى «التىن داپتەر» سەكىلدى وردانىڭ ارحيۆ ماتەريالدارىنان پايدالانعان (34) دەپ جازادى.

راشيددين ءوزى «حاننىڭ التىن قوبديىندا ساقتالعان تاريحي كىاپتاردىڭ ءار پاراعىنداعى مازمۇندارعا جانە كوپتى كورگەن قاريالاردىڭ ايتقانىناа (36)، «تاريحتى ادال دا سەنىمدى تۇردە بايانداپ بەرەتىن تۇركى ەرتەكشىلەرىنىڭ سوزىنە» نەگىزدەلە جازىپ شىققاندىعىن ايتادى.

سالىستىرىپ كورەر بولساق، «جاميح-ات-تاۋاريحتىڭ» 2-تومىنىڭ 1-بولىمىندەگى ون عۇمىرناما ياعني «توبە بايان مەن ارلان قوڭىردىڭ ءومىربايانى»، «ارلان قوڭىر جانە ونىڭ ءۇش ۇلىنىڭ ءومىربايانى»، «ارلان قوڭىردىڭ ۇلى بوتەن سارى قاعاننىڭ ءومىربايانى»، «بوتەن سارىنىڭ ۇلى تۇدەنمەنەننىڭ ءومىربايانى»، «تۇدەنمەنەننىڭ ۇلى بايسىنقوڭىردىڭ ءومىربايانى»، «بايسىنقوڭىردىڭ ۇلى تۇمباقاي حاننىڭ ءومىربايانى»، «تۇمباقاي حاننىڭ ۇلى قابىل حاننىڭ ءومىربايانى»، «قابىل حاننىڭ ۇلى بارتان باتىردىڭ ءومىربايانى»، «بارتان باتىردىڭ ۇلى ياسۋكەي باتىردىڭ ءومىربايانى» (38).

وسىلارعا قوسا 2-تومنىڭ 2-بولىمىندەگى «شىڭعىسحاننىڭ ءومىربايانى»، «وگەدەي حاننىڭ ءومىربايانى» (39) دەگەندەر «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» 282 - تاراۋشالىق نۇسقاسىمەن نەگىزىنەن قارايلاس كەلەدى. جوعارىدا باياندالعانداي «اۋليەنىڭ جورىققا اتتانۋى جايلى ەستەلىكتە» شىڭعىسحاننىڭ اتا تەگى جايلى ەسۋحەيدەن وزگە ەشكىم اۋىزعا الىنبايدى، سول سەبەپتى «جاميح-ات-تاۋاريحتا» پايدالانعان ماتەريالى «اۋليەنىڭ جورىققا اتتانۋى جايلى ەستەلىكپەن» قاتىسسىز. ال «جاميح-ات-تاۋاريحتا» كەزدەسەتىن يۋان داۋىرىنە قاتىستى تاريحي ماتەريالدار «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» مازمۇنىن نەشە ورايدى، مۇنى سونىڭ جالعاسى ياعني «التىن داپتەر» دەيمىز.

ءبىر عاجابى «جاميح-ات-تاۋاريح» موڭعول مەن تۇركىلەردىڭ ارعى اتاسىن ءبىر دەپ ياعني ياقۇپتان تاراتادى، ياقۇپتى نۇح پايعامبار شىعىسقا جىبەرگەن. «بارلىق موڭعول اتاۋلى جانە تۇركى تايپالارى مەن كوشپەندىلەر تۇگەلىمەن سودان تارايدى (40). بۇل كەيىنىرەكتەگى لۋۆساندانزاننىڭ «التىن شەجىرەسىندەگى» موڭعولدىڭ ارعى تەگى، ينديا، تيبەت ايتىلىمى جايلى پايىمداۋلارىنا ۇندەس كەلەدى. ارينە، ورتا عاسىردان ىلگەرى عۇمىر كەشكەن، دىندىك نانىم-سەنىمدەرى ءبىر-بىرىنە ۇقساي بەرمەيتىن تاريحشى اۆتورلاردىڭ ءدىني كوزقاراستارى ولاردىڭ شىعارمالارىندا باستان-اقىر جەلى تارتىپ جاتاتىندىعىن كورسەتەدى. سول ءۇشىن بۇل قازىرگىلەردىڭ نازارىنان تىس قالماۋعا ءتيىس، ولاي بولماعاندا زەرتتەۋىمىز عىلىمي بولمايدى.

«جاميح-ات-تاۋاريحتىڭ» قازاق تاريحىن زەرتتەۋدەگى نارقى وتە جوعارى. بۇل كىتاپتا كەزدەسىپ وتىراتىن ۇشان-تەڭىز تاريحي ماتەريال مەن تاريحي تۇلعاعا قاتىستى ادام اتى، جەر-سۋ اتى، رۋ-تايپا ەسىمدەرىن نەگىزىنەن تۇركى-موڭعول تىلىنە اينالدىرۋعا كەلەدى. ءاسىرەسە ونىڭ قازاقتىڭ بايىرعى رۋ-تايپا ەسىمىن، ادام اتىن، سونداي-اق قازاق تىلىندەگى جەر-سۋ اتتارىن زەرتتەۋگە تيگىزەر پايداسى مول. ال حانزۋ ءتىلى بۇعان ۇقسامايدى، تەك تولىق تا نانىمدى تاريحي ماتەريالدارعا سۇيەنىپ سالىستىرماسا، قولدانىلعان ءارىپتىڭ دىبىسى بويىنشا ونى اۋدارىپ قايتادان قالپىنا تۇسىرۋگە كەلمەيدى. ارينە، بۇل ارادا «جاميح-ات-تاۋاريحتاعى» باياندالاتىن ادام، جەر-سۋ اتتارىنداعى جالعاۋلىقتاردىڭ پارسىلانۋ ماسەلەسىن ەسكەرگەن ءجون.

5. «قىزىل شەجىرە» مەن «كوك شەجىرەدەگى» كەزدەسەتىن دەرەكتەر

«قىزىل شەجىرەنىڭ» اۆتورى سايباستۋگۇڭگا دوجي (1309-1364) كەيدە سى تۋگۇيلوجۇي دەپ تە اتالادى. 1324-جىلى (تايديڭنىڭ 1-جىلى) موڭعولدىڭ پاتشاسى ياسۇن تەمىرگە جولىعىپ سىيعا يە بولعان ءارى پاتشا امىرىمەن سايبا تۇمەنباسى بولىپ تاعايىندالعان. «قىزىل شەجىرە» اتتى كىتابىن 1346 - جىلدان باستاپ جازىپ، 1363 - جىلى اياقتاعان. مۇنىڭ تالاي جەرىندە شىڭعىسحاننىڭ قوسقان ۇلەستەرى مەن سىڭىرگەن ەڭبەكتەرى اڭگىمە بولادى.

وسىنىڭ 8-تاراۋى «موڭعول حاندىعىنىڭ (يۋان) شاعىن بايانى» دەگەن ارناۋلى تاراۋعا بولىنەدى دە، وندا موڭعولدىڭ تورەلىك ۇستەمدىگىن بورتەشينادان تارتىپ شەجىرەلەي كەلىپ، يۋان چىڭزۇڭ پاتشا تەمىر جايلى توقتالعاندا «وسىلاردى «توپشىدان» كوشىرگەن ەدىم» دەپ بۇكپەسىز مويىندايدى (41). بۇدان تۇمەنباسىنىڭ ورداعا كىرىپ مانساپقا تاعايىندالعان كەزدىڭ وزىندە «توپشىنى» قولعا ءتۇسىرىپ، ونى تيبەت رايونىنا الا كەلگەندىگىن كورۋگە بولادى. قۇبىلاي باسىبانى ەل ۇستازى ەتىپ تاعايىنداعاننان تارتىپ، ونىڭ ىنىلەرى لىڭجىن مەن دانبا (جاعىلاس دەپ تە اتالادى) ەل ۇستازى بولىپ تاعايىندالادى.

وسىلاردان كەيىنگى دارمابالالاجىتا، يشىسىلەنجىن، شىلاس باۋىرجە، تيانجىنجيانزاڭ، شياڭبانجيا، شاڭىر جاسپا، گوڭگىر گۋلوسىجيانزاڭبانزاڭ جانە ۋاڭ چۋىرجيانزاڭ سەكىلدى زاڭزۋلاردىڭ ايگىلى كەلەڭدەرىنە (گەلەن) دە يۋان پاتشالىعىنىڭ پاتشالارى يۋان چىڭزۇڭ پاتشا تەمىر، يۋان ۋزۇڭ، حايسا كۇشلىك حان، يۋان رىنزۇڭ پاتشا اييۇل بالبادا، يۋان يڭزۇڭ پاتشا شودىر بالا، يۋان تايديڭ پاتشا ەسەن تەمىرلەر ەل ۇستازى دەپ اتاق بەرگەن. ونىڭ ۇستىنە يۋان پاتشاسىنىڭ ورداسىنداعىلار بۋددا دىنىنە تابىناتىن، سوندىقتان بۇل دا سايبا تۇمەنباسىنىڭ «توپشىنى» قولعا تۇسىرۋىنە سەپتىگىن تيگىزسە كەرەك.

ونىڭ ۇستىنە بۇل ۋاقيعا ياربۇقا، تاشعايالاردىڭ: «توپشىنى» قۇپيا ۇستاۋ كەرەك، جاتقا تاراتۋىنا تىيىم سالىنادى دەگەندەرىنەن بۇرىن بولعان ۋاقيعا. ۋىن زۇڭ پاتشا داۋىرىندەگى، پاتشا مەن ءۋازىر اراسىنداعى قاتىناستىڭ نازىكتىگىن وسىدان بايقاۋعا بولادى. «قىزىل شەجىرە» قازىرگە دەيىن جالعاسقان «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنەن» سىرت، تاعى دا «توپشىنىڭ» جالعاسى بار بولعاندىعىن، سايبا تۇمەنباسىنىڭ كوشىرگەن نۇسقاسى توپشىنىڭ جالعاسى ەكەندىگىن راستايدى. بالكىم، بۇل الەن تەمىر مەن قۇتلۇق دارۋىشتەر جالعاسىن جازعان «توپشى» بولۋى عاجاپ ەمەس. ءبىر قىزىعى «قىزىل شەجىرەدە» موڭعول مەن تيبەتتەردىڭ ءتۇپ-تۇقيانى تۋرالى دەرەك بەرىلمەيدى، مۇنىڭ وزىنەن تيبەتتەن شىققان وسى ءبىر سايبا تۇمەنباسىنىڭ تاريحي قۇجاتتارعا قاباعات ادام ەكەندىگىن بايقاۋعا بولادى.

ХІҮ عاسىرداعى تيبەتتىڭ جانە ءبىر تاريحشىسى كۇنو شۇنلۇبونىڭ «كوك شەجىرەسى» مەن باي زۋلاچىنۋانىڭ «كەمەڭگەردىڭ قوناعاسى» اتتى ەڭبەكتەرىندە موڭعول تورەلەرىنىڭ ۇستەمدىگى مەن شىڭعىسحاننىڭ اتا-تەگى، ءۇرىم-بۇتاعى باياندالادى. كەيبىر وقىمىستى مۇنى «قىزىل شەجىرەدەن» الىنعان دەپ قارايدى (42). بۇل ەكى شىعارمانىڭ كىتاپ بولىپ شىعۋ كەزەڭدەرىن دالەلدەپ كورۋگە تۋرا كەلەدى.

6. لۋۆساندانزان مەن «التىن شەجىرە»

«التىن شەجىرە»، «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» جانە «موڭعولدىڭ تۇپ-تۇقياننىڭ» بارلىعى دا موڭعول تىلىندە جازىلعان ءۇش ءىرى تاريحي شىعارما سانالىپ، عىلىم سالاسىنىڭ نازارىن ەرەكشە اۋدارادى. «التىن شەجىرەنىڭ» ەكى ءتۇرلى نۇسقاسى بار. ونىڭ ءبىرى «حانداردىڭ ءتۇپ-تۇقيانى، التىن شەجىرە ارقاۋى» دەپ تە اتالادى. مۇنى قىسقارتىپ «التىن شەجىرە ارقاۋى» دەيدى، ادەتتە «كىشى التىن شەجىرە» دەپ تە اتالادى، اۆتورى بەلگىسىز. وقىمىستىلار مۇنى ХҮІІ عاسىردىڭ 10-جىلدارى مەن 30-جىلدارىنىڭ ارالىعىندا جازىلعان دەگەندى ايتادى. تاراۋعا بولىنبەگەن، حانزۋ تىلىنە اۋدارعاندا 20 نەشە مىڭ ءارىپ كولەمىندە بولعان. بۇل شىعارما لاما ءدىنى موڭعولدار رايونىنا تارالعاننان كەيىن جارىققا شىققان. مۇندا دۇنيەنىڭ پايدا بولۋى، ادامزاتتىڭ جارالۋى، سونىمەن بىرگە ينديا مەن تيبەت تورەلەرىنىڭ موڭعول تاريحىمەن ىلىكتەستىگى، بۋددا ءدىنىنىڭ كوزقاراستارى بويىنشا ەگجەي-تەگجەيلى باياندالادى.

بۇل ەڭبەككە شىڭعىسحاننىڭ يگى ىستەرى جانە ول جونىندەگى اڭىزدار، ۇگەدەي، قۇبىلايدان تارتىپ يۋان پاتشالىعىنىڭ سوڭعى پاتشاسى توقان تەمىردىڭ شەجىرەسى، توقان تەمىردىڭ ەل تۇتقالىعىنان ايىرىلىپ، ات باسىن سولتۇستىككە بۇرۋى، لين دان حان تاققا وتىرعاننان كەيىنگى 270 جىلدىق تاريح ەنگىزىلگەن. مۇنداعى كەيبىر دەرەك كوزدەرى حانزۋ تىلىندە جازىلعان تاريحي ماتەريالدارداعى جەتىسپەۋشىلىكتەر مەن اعاتتىقتاردى تولىقتىرا الادى. «كىشى التىن شەجىرەنى» جۋ فىڭ، جيا جيڭياندار حانزۋ تىلىنە اۋدارىپ، «حانزۋ تىلىندەگى موڭعول التىن شەجىرە ارقاۋى» دەپ اتاعان. بۇل جونىندە اۋدارماشىلار «اۆتور ءدىندى نەگىز ەتە وتىرىپ، موڭعولداردىڭ ارعى تەگى قيسىنسىز تۇردە ينديا، تيبەتتەردەن قاراستىرعان، باسىبانىڭ «تولعانىستارىم تۋرالىدان» باستالىپ، موڭعولداردىڭ اتا-تەگى ينديا، تيبەتتەن شىققان دەيتىن كوزقاراسى وسى كىتاپتان باستالادى» دەگەندى ايتادى (43).

ەندى ءبىر ءتۇرى بايىرعى حاندار تەگى ينديا مەن تيبەتتەن شىققان موڭعول باس اۋليەسى شىڭعىسحان، ونىڭ نەمەرەسى قۇبىلاي شەشەن حان، قۇبىلاي شەشەن حاننان تارالعان دايان حاننان تارتىپ لين دان جۇتۇقتىعا دەيىنگى «التىن شەجىرە» ادەتتە ««رى التىن شەجىرە» دەپ اتالادى، اۆتورى لۋۆساندانزان. سوندىقتان «لۋۆساندانزان شەجىرەسى» دەپ تە اتالادى. اباي ماۋقارا ۇلىنىڭ قازاق تىلىنە اۋدارعانى وسى شەجىرە. ونى مولشەرمەن 1643-جىلى جازىلىپ بولعان دەسە، ەندى كەيبىرەۋلەر 1628-جىلدار مەن 1634-جىلدار ارالىعىندا نەمەسە 1649-جىلدار مەن 1736 جىلداردىڭ ارالىعىندا جازىلعان دەسەدى. بۇل كىتاپتىڭ دا بۋددالىق بوياۋى باسىم، موڭعولداردىڭ ارعى تەگى ينديا مەن تيبەتتەن شىققان دەپ ايتادى. كىتاپتاعى مازمۇندار دا بۋددا دىنىندەگى الەمنىڭ جارالۋى جونىندەگى ايتىلىمداردان، «ينديا مەن تيبەت تورەلەرىنىڭ تاريحىنان» الىنعان. الايدا «كىشى شەجىرەمەن» سالىستىرعاندا مۇنىڭ مازمۇنى تولىق، ءبىراق بۇل كىتاپتىڭ العاشقى نۇسقاسى قولعا تۇسپەگەن (44).

1926-جىلى موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسى عىلىم اكادەمياسىنىڭ تۇڭعىش باستىعى جامى-ياڭ حالىق اراسىنان بۇل كىتاپتىڭ كوشىرمە نۇسقاسىن تاپقان. بۇل نۇسقا 1937 - جىلى ۇلانباتىردا «التىن شەجىرە» دەگەن اتپەن باسىلعان. بۇل كوشىرمە نۇسقادا جەر-كوككە تارالىپ، قولدان-قولعا ءوتىپ كوشىرىلۋى بارىسىندا كەتكەن اعاتتىقتار، كەيىنگىلەر ورىنسىز قوسقان قاتە سوزدەر مەن سويلەمدەر، ۇمىتىلىپ ءتۇسىپ قالعان جولدار مەن ابزاستار اياق الىپ جۇرگىسىز (45). كىتاپ تا، تاريح تا، ادەبيەت تە، دەرەكتى ادامدار مەن ۋاقيعالار جايىنداعى ەستەلىكتەر دە، بۇكىلدەي ويدان قۇراستىرىلعان جاسامپازدىق تا كەزدەسەدى (46).

1979 - جىلى جاچيسچيننىڭ «التىن شەجىرەنىڭ اۋدارماسىنا تۇسىنىك» دەگەن حانزۋ تىلىندەگى اۋدارماسى تايبيدەگى ليانجيڭ باسپا كاسىپورىن سەرىكتىگى جاعىنان باسىلعان. 1980 - جىلى جانە 1983 - جىلى ىشكى،سىرتقى موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسى ليۋ جينسو، چويجاۆتار سالىستىرىپ تۇسىنىك جاساعان «التىن شەجىرەنىڭ» موڭعول تىلىندەگى نۇسقاسىن ايىرىم-ايىرىم باسىپ شىعارعان. 1993 - جىلى تامىزدا ىشكى موڭعولدىڭ موڭعولتانۋ باسپاسى سىدورجيننىڭ «موڭعول التىن شەجىرەسىنىڭ» حانزۋ تىلىندەگى اۋدارما كىتابىن باسپادان شىعارادى. بۇل كىتاپ 24 تاراۋ، 191 تاراۋشاعا بولىنگەن. اۋدارماشى مۇنداعى موڭعول اڭىزدارىندا كەزدەسەتىن ەل اناسى بورتەشينادان كەيىنگى 234 - تاراۋشا «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنە» قارايلاس كەلەدى، الايدا قۇرىلىسىندا وزگەشەلىكتەر بار، ال سودان كەيىنگىلەرى «كىشى التىن شەجىرەگە» ۇقساپ كەلەدى دەگەندى ايتادى.

جاچيسىچيننىڭ «موڭعولدىڭ التىن شەجىرەسىنىڭ اۋدارماسىنا تۇسىنىگى» مەن «موڭعولداردىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» سالىستىرار بولساق، وسىنداعى 16 - تاراۋدىڭ ىشىندە 2-، 3-، 4-تاراۋشالار عانا «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىمەن» قارايلاس كەلەدى.

بۇل تاراۋدا قامتىلاتىن مازمۇن 260 - بەتتە، 322 بەت كەلەتىن كىتاپتىڭ 554 بولىگىن ۇستاعان. تيان چيڭبو (بەلگيانىڭ بوبى: A.Mostaert) مىرزانىڭ ساناعىنا قاراعاندا «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» جالپى 282 تاراۋشاسىنىڭ ىشىندەگى «موڭعولدىڭ التىن تاريحىنان» الىنعان مازمۇندارى 1-تاراۋشادان 38-تاراۋشاعا دەيىن، 40-تاراۋشادان 176-تاراۋشاعا دەيىن، 208-تاراۋشادان 254-تاراۋشاعا دەيىن، 256-تاراۋشادان 264-تاراۋشاعا دەيىن، 266-تاراۋشادان 268-تاراۋشاعا دەيىنگى مازمۇندار قالىپ، قالعان تاراۋشالارى: 39-تاراۋشا، 177-تاراۋشادان 207-تاراۋشاعا دەيىن، 255-تاراۋشا، 265-تاراۋشا، 267-تاراۋشا، 269-تاراۋشادان 282-تاراۋشاعا دەيىن. قوسىپ ەسەپتەگەندە «التىن شەجىرەنىڭ» «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنەن» العان مازمۇندارى 233 تاراۋشا بولىپ، 49 تاراۋشا كەم شىققان.

وسى الىنعان 233 تاراۋشانىڭ ءبارى دە «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» ءتۇپ نۇسقاسىمەن نەگىزىنەن قابىسىپ كەلەدى. بىرنەشە تاراۋشا عانا ازداپ وزگەرىستەرگە ۇشىراعان، سونىمەن بىرنەشە تاراۋشالارعا وزگە دە تاريحي ماتەريالداردىڭ مازمۇندارى كىرگىزىلگەن. تيان چيڭبو مىرزا دا كەزىندە «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندەگى» تاراۋشالاردى «التىن شەجىرەدەن» كەزدەستىرىپ، ولاردى بەت سانىنا قاراي كەستەگە ءتۇسىرىپ شىققان (45).

وسى كەستەگە نەگىزدەلەر بولساق «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندەگى» باسىم كوپ سانداعى مازمۇنداردى «التىن شەجىرەدەن» كەزىكتىرەر ەدىك. الايدا «التىن شەجىرەدەگى» ءتۇسىپ قالعان مازمۇندار «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» ەڭ تارتىمدى جەرلەرى. ماسەلەن: 177-تاراۋشادان 207-تاراۋشاعا دەيىنگى ءتۇسىپ قالعان 31 تاراۋشادا شىڭعىسحاننىڭ كەرەي مەن نايماندى باعىندىرعاندىعى، حاندىق ورىنعا كوتەرىلگەندىگى جانە 95 مىڭباسىن تاعايىنداۋى سىندى ماڭىزدى ۋاقيعالار بولعان. مۇنىڭ ءوزى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» 6-تاراۋىنداعى كوپ بولىگى، 7-تاراۋىنىڭ بارلىق جەرى، 8-تاراۋىنىڭ كوپ مازمۇنىنىڭ قالعانى.

لۋۆساندانزان «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنەن» 49 تاراۋشا كەلەتىن مازمۇندى الىپ تاستاعان. بۇل جونىندە موڭعول وقىمىستىسى جىن جين ءوزىنىڭ «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى تۋرالى جالپى شولۋ» دەگەن ەڭبەگىندە: «التىن شەجىرەگە» كوز سالار بولساق، لۋۆساڭدانزان تەك لاما ءدىنىنىڭ ىجداعاتتى ءمۇريتى بولۋىمەن قاتار، ءبىر قىرىنان ادال دا ناعىز موڭعولشىل قايراتكەر ەكەندىگىن اڭعارۋعا بولادى (48) دەپ ەگجەي-تەگجەيلى تۇسىنىك جاساعان. «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندەگى» كەيبىر تاراۋشالارى لۋۆساندانزان مىرزا ادەيى الىپ تاستاعان ەكەن (49). ەندەشە بۇدان لۋۆساندانزان مىرزانىڭ تاعى دا ءبىر جۇمباق قالدىرىپ كەتكەندىگىن اڭعارامىز...

اكبار ءماجيت ۇلى

(جالعاسى بار)