مۇرات اۋەزوۆ كىم ەدى

استانا. KAZINFORM - بۇگىن دۇنيەدەن وتكەن مۇرات اۋەزوۆ قازاق حالقى ءۇشىن جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ۇلى عانا ەمەس، كورنەكتى جازۋشى، مادەنيەتتانۋشى، ديپلومات، قوعام قايراتكەرى رەتىندە تاريحتا قالدى.

мұрат әуезов
Фото: ҚР СІМ

بيىل قاڭتاردا 81 جاسقا تولعان مۇرات اۋەزوۆ جامبىل وبلىسى مەركى اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن.

اناسى فاتيما عابيتوۆا - الاش جۇرتىنا ەسىمى ءبىلال سۇلەيەۆ، ءىلياس جانسۇرگىروۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءومىر جولىندا وشپەس ءىز قالدىرعان ەرەكشە تاعدىرلى جان.

1918 -جىلى 17 جاستاعى فاتيما اعارتۋشى ءبىلال سۇلەيەۆكە قوسىلىپ، جانىبەك، فاريدا، ازات ەسىمدى ءۇش بالا سۇيەدى. 1930 -جىلى ءبىلال سۇلەيەۆ تۇتقىندالىپ، اقىرى «قىزىل تەرروردىڭ» قۇربانىنا اينالادى.

1932-جىلى ءبىلال سۇلەيەۆتىڭ دوسى ءىلياس جانسۇگىروۆپەن وتاۋ قۇرىپ، ءۇمىت، يلفا، بولات ەسىمدى ءۇش پەرزەنت كورەدى. ءبىلالدى جالماعان ساياسي سۇرگىن ءىلياس جانسۇگىروۆتى دە تىنىش قويمايدى.

بەس بالامەن جالعىز قالعان (1930-جىلى فاريدا قايتىس بولادى) فاتيمانى ءبىلال مەن ءىلياستىڭ تىلەۋلەسى بولعان مۇحتار اۋەزوۆ قامقورلىعىنا الادى.

بۇل قامقورلىق جانۇيا جىلۋىنا ۇشتاسىپ، 1943 -جىلدىڭ قاڭتارىندا ومىرگە فاتيما انانىڭ ءسۇت كەنجەسى مۇرات اۋەزوۆ دۇنيەگە كەلەدى. ءدال وسى جىلى ءبىلال مەن فاتيمانىڭ ۇلى جانىبەك مايدان دالاسىندا قازا تابادى.

فاتيما عابيت قىزىنىڭ ونەگەلى ءتالىمىن مۇرات اۋەزوۆتىڭ بىلاي دەپ ەسكە الاتىنى بار:

«انامىزدىڭ تاربيەسى سونشالىقتى كەرەمەت بولعان. ءبىزدىڭ ءار اكەدەن تۋعانىمىزدى ەشقاشان بىلدىرتپەگەن. اۋىزبىرشىلىگىمىزدى ءاردايىم نىعايتا تۇسكەن. ۇلكەن اعامىز ازات ءبىزدىڭ كوزىمىزدى اشتى. كىتاپ بولماعان كەزدە ءوزى ويلاپ تاۋىپ اڭگىمەلەپ بەرەتىن. ءتورت قابىرعاسى اپپاق بولعان ءبىر بولمەدە عانا تۇرامىز ول كەزدە. ازات سول قابىرعاعا شامدى جاعىپ، ساۋساقتارىمەن نەشە ءتۇرلى كينو كورسەتەتىن. ول وتە دارىندى بولدى. مەكتەپتى التىن مەدالمەن اياقتادى. بولات اعامىزبەن دە قارىم- قاتىناسىمىز ەرەكشە بولدى. ءاردايىم ءبىر-بىرىمىزگە قامقورلىق تانىتىپ، ۇيىمشىل بولىپ وسكەنبىز».

جازۋشى ءوز ەستەلىكتەرىندە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ۇلى ەكەنىن 1949 -جىلى عانا بىلگەنىن ايتادى. مەكتەپ تابالدىرىعىن ەندى اتتاعان ساتىندە اكەسى قاسىنان تابىلادى.

تەگىنە تارتىپ تۋعان جاس مۇرات 1959-جىلى، 16 جاسىندا م. لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىس تىلدەرى ينستيتۋتىنىڭ قىتاي فيلولوگياسى فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى.

قىتاي تانۋشىلىق جولعا تۇسۋىنە اكەسى سەبەپكەر بولادى. ءومىرىنىڭ ەڭ ماڭىزدى ساتتەرىن كۇندەلىككە ءتۇسىرىپ قالدىرعان عالىم ماسكەۋدە وقىعان كەزەڭ ونىڭ ساياسي تانىمىن تۇبەگەيلى ايقىنداعان جىلدار بولعانىن جازادى.

1963-جىلى بولاتحان تايجان، التاي قادىرجانوۆ، ءانۋار سارتبايەۆتارمەن بىرگە «جاس تۇلپار» ۇيىمىن قۇرىپ، ەركىندىك، ادىلدىك جولىنداعى كۇرەس جولىن باستاپ كەتەدى. بۇل ۇيىمنىڭ اينالاسىنا كىلەڭ ءبىلىمدى، رۋحى وياۋ جاستار توپتاسىپ، قازاقتىڭ ساناسىن وياتۋعا، ءتول تاريحتىڭ اقتاڭداق بەتتەرىن ارشۋعا ۇمتىلادى.

1966 -جىلعى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ جينالىسىندا مۇرات اۋەز بەن بولاتحان تايجان جاستاردىڭ اتىنان ءسوز الىپ، ۇلت، ءتىل تاقىرىبىنا اتىشۋلى بايانداما جاسايدى.

«مۇراتتىڭ ءسوزى ءار ادامنىڭ كوڭىل تۇكپىرىندە سارى سەم بوپ قاتىپ جاتقان ار مەن نامىستى وياتتى، ىشتە قامالىپ كەلگەن ۇلت بولاشاعى جايلى ۋايىمىنا قوزعاۋ سالدى. ونىڭ ويلارى مەن وتكىر توپشىلاۋلارىن جيىلعان جۇرت ۋىزداي جاس جىگىتتىڭ البىرت ەموتسياسى دەپ قابىلداعان جوق، مەيلىنشە اقىل توقتاتقان، ۇلت بولاشاعىن بىلىمدارلىقپەن باتىل قوزعاي بىلگەن تولىسقان ازاماتتىڭ ءسوزى دەپ ايرىقشا قابىلدادى. ۇلتتىڭ اسسيميلياتسياعا ءتۇسىپ، ەرتەڭگى بولاشاعى بۇلىڭعىر ەكەنىن تريبۋنادان اشىق ايتپاق تۇگىلى، سىبىرلاپ سويلەسۋدەن جاسقاناتىن كەزەڭدە مۇرات اۋەزوۆتىڭ ءسوزى بيلىك باسىندا وتىرعاندار ءۇشىن اشىق كۇنگى نايزاعايداي قابىلداندى» دەپ جازادى دۋلات يسابەكوۆ.

دەمەك، «جاس تۇلپاردىڭ» جاستارى الماتىعا كەلگەننەن كەيىن دە كوپ ىزدەنىپ، كوپ ەڭبەكتەنگەن.

سول ىزدەنىس ۇلت تاريحى مەن مادەنيەتىن تۇگەندەۋگە ارنالعان «كوشپەلىلەر ەستەتيكاسى» دەيتىن ينتەللەكتۋالدىق ماقالالار جيناعى رەتىندە 3000 تيراجبەن جارىققا شىعادى.

ءبىراق ەل ىشىنە تاراپ ۇلگەرمەي، تۇگەل جويىلادى.

كەيىن «جاس تۇلپار» ساپىنداعى ولجاس سۇلەيمەنوۆ، ءانۋار ءالىمجانوۆ، مۇرات اۋەزوۆ، بولاتحان تايجان باستاعان اتالعان ازيا مەن افريكا جازۋشىلارىنىڭ 50-دەن اسا شىعارماسىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ شىعادى.

بۇعان 1973 -جىلى الماتىدا وتكەن ازيا جانە افريكا ەلدەرى جازۋشىلارىنىڭ V كونفەرەنسياسى تۇرتكى بولسا كەرەك.

1989 -جىلى سەمەي پوليگونىن جابۋ ميسسياسى ۇلكەن اۋقىممەن باستاۋ العاندا بۇل ءىستىڭ دە باسى- قاسىندا مۇرات اۋەزوۆ ءجۇردى.

قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان كەزدە وڭتۇستىكتەگى ەڭ الىپ كورشى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنا ەلشى بولىپ تاعايىندالىپ، جاڭا تاريحتاعى قازاق-قىتاي قارىم-قاتىناسىنىڭ ىرگەسىن قالادى (1992-1996 ج. ج) .

بۇدان بولەك مۇرات اۋەزوۆ ەڭبەك جولىندا (1981-1987-جىلدار) «قازاق فيلم» كينوستۋدياسىندا باس رەداكتور، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ كوركەم اۋدارما جانە ادەبي ءوزارا بايلانىستار جونىندەگى القا باسشىسى (1988-1990 -جىلدار)، قازاق ك س ر جوعارعى كەڭەسىنىڭ حالىق دەپۋتاتتىعىنا سايلانىپ، پارلامەنتارالىق بايلانىستار جونىندەگى كوميتەتتىڭ ءتوراعاسى (1990-جىلى)، «سوروس- قازاقستان» قورىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى، ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ باس ديرەكتورى (2003-2006 -جىلدار) قىزمەتتەرىن اتقاردى.

مۇرات اۋەز وقىرمان ەسىندە 200-دەن استام عىلىمي- تانىمدىق ەڭبەكتىڭ، «ۋاقىت بايلانىستىرۋشى - ءجىپ» (1972)، «يپپوكرەنا. ۋاقىت قۇدىقتارىنا بارۋ» (1997) جانە «قايتۋ ءۇشىن كەتۋ» (2002) سياقتى مونوگرافيالاردىڭ اۆتورى رەتىندە قالدى.

اۆتور

ەسىمجان ناقتىباي

سوڭعى جاڭالىقتار