مۇقان تولەبايەۆ «ءبىرجان- سارا» وپەراسىن قالاي جازدى؟
استانا. قازاقپارات - مۇقان تولەبايەۆتىڭ «ءبىرجان- سارا» وپەراسى مەن «كوممۋنيزم تاڭى» كانتاتاسى - ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ بيىك شىڭى، كاسىبي مۋزىكانىڭ قالىپتاسۋىنداعى ماڭىزدى بەلەستەر.
ەگەر قازاقتىڭ مۋزىكالىق مادەنيەتى ءبىر توبە بولسا، وندا مۇقان تولەبايەۆ - سول توبەنىڭ شىڭى، اسپانعا ۇمتىلعان كۇمبەزى. بۇل ەسىم قازاقتىڭ ءداستۇرلى مۋزىكاسىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىپ، ونىڭ بولاشاققا دەگەن باعىتىن ايقىنداعان كومپوزيتور. تولەبايەۆتىڭ شىعارماشىلىعىنداعى ءار نوتا، ءار اۋەن، ءار دىبىس - قازاق مۋزىكالىق مۇراسىنىڭ دامۋىنا قويىلعان سەنىمدى ىرگەتاس ەدى.
بۇگىنگى قازاق ءتىلدى ينتەرنەت كەڭىستىگىنەن مۇقان تولەبايەۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جايلى اقپاراتتى كوپ تاباسىز. ونىڭ اتاقتى «كەستەلى ورامال» مەن «توس مەنى، توس» اندەرى جايلى دا دەرەك جەتەرلىك. قايتالاپ جاتۋدىڭ كەرەگى جوق. الايدا كومپوزيتوردىڭ داڭقىن اسىرعان كلاسسيكالىق شىعارماشىلىعى جايلى مالىمەت كوپ ەمەس ەكەن. كوپشىلىگى جالپىلاما. سوندىقتان بۇگىن كومپوزيتوردىڭ مەرەيىن اسىرىپ، قازاقتىڭ كاسىبي مۋزىكاسىنا ءوز ەسىمىن قازىقتاي قاعۋىنا سەبەپكەر بولعان ايگىلى ەكى شىعارماسى جايلى ءسوز قوزعاماقپىز.
قازاق مۋزىكاسىنىڭ ءىنجۋ-مارجانى
عالامتورعا مۇقان تولەبايەۆتىڭ شىعارمالارى دەپ جازساڭىز، اۋەلى شىعاتىنى «ءبىرجان- سارا» وپەراسى. بۇل تۋىندى تەك كومپوزيتوردىڭ ەڭ داڭقتى شىعارماسى ەمەس، جالپى قازاقتىڭ كلاسسيكالىق مۋزىكاسىنىڭ التىن قورىنا ەندى.
دەرەكتەرگە قاراساق، بۇل وپەرا سوعىس جىلدارى جازىلعان. وپەرانىڭ العاشقى قويىلىمى 1946 -جىلى 7-قاراشادا اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق وپەرا جانە بالەت تەاترىندا ءوتتى. ليبرەتتوسىن (ءماتىنىن) جازعان ق. جۇماليەۆ. رەجيسسەرى ق. جانداربەكوۆ، ال سوليستەر (باستى انشىلەر) ا. ۇمبەتبايەۆ، ك. بايسەيىتوۆا بولدى. بۇل مۋزىكا زەرتتەۋشىلەرىنىڭ پىكىرىنشە، سوعىس جىلدارىنان كەيىنگى قازاقستاننىڭ مۋزىكا مادەنيەتىندەگى وتە ماڭىزدى وقيعا بولدى.
وپەرا ءتورت كورىنىستەن (بولىمنەن) قۇرالعان. بۇل جەردە كلاسسيكالىق وپەراعا ءتان اريالار، دۋەتتەر، ساحنالىق كورىنىستەر، حور مەن ءبي ءبارى دە بار. ءار جانر ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ، الماسىپ وتىرادى.
بۇل وپەرادا كومپوزيتوردىڭ ءوزى ويلاپ تاپقان اۋەننەن بولەك، حالىق ونەرپازدارىنىڭ اندەرى مەن كۇيلەرىن مەيلىنشە ەركىن پايدالانعان. زەرتتەۋشىلەردىڭ «وپەرا جازار الدىندا م. تولەبايەۆ حالىقتىڭ مۋزىكالىق جانە پوەتيكالىق شىعارماشىلىعىن زەرتتەدى. ول ءوزىنىڭ تۋعان جەرىنە بارىپ، حالىق كۇيلەرى مەن اندەرىن جازىپ الادى» دەگەن پىكىرى بار. وسى رەتتە وپەرادا پايدالانعان اندەر جايلى «قازاقتىڭ مۋزىكالىق ادەبيەتى» (1920-1980) وقۋلىعىنداعى وپەرا جايلى تالداۋدىڭ ءۇزىندىسىن كەلتىرۋدى ءجون سانادىق. وقۋلىق اۆتورلارى - ءۇ. جۇماقوۆا، ن. كەتەگەنوۆا.
«ءبىرجان- سارا» وپەراسىندا ءبىرجان سالدىڭ ءوز اندەرى كوپ كەزدەسەدى. مىسالى، «ايتباي» انىمەن ءبىرجان جارمەڭكەدە ءان سالادى. «اداسقاق» ءانىنىڭ سارىنىندا قوس جۇپتىڭ دۋەتى جازىلعان، جاستارمەن كەزدەسكەندە «ءبىرجان سال» ءانى شىرقالادى. «جانبوتا» ءانى بولىسقا وشپەندىلىگىن جەتكىزەدى.
سونىمەن بىرگە وپەرادا جاياۋ مۇسانىڭ «حاۋلاۋ»، «سۇرشا قىز»، «گاۋھار قىز»، «قۇلباي»، ەستايدىڭ «شولپان» مەن «ساپار» اندەرىنىڭ سارىندارى كەزدەسەدى دەيدى. اندەرمەن قاتار كۇيلەر دە بارشىلىق. مىسالى، سوقىر ەسجاننىڭ كۇيى وپەراداعى ءبىر ءبي كورىنىسىنە ءتۇسىرىلىپ، بۇگىندە اسا تانىمال شىعارماعا اينالدى.
«ءبىرجان- سارا» 1949 جانە 1958 -جىلدارى ماسكەۋدە وتكەن قازاق ونەرىنىڭ ونكۇندىگى كەزىندە ۇلكەن تەاتردا قويىلدى. جالپى وپەرانىڭ تاعدىرى «كەيىپكەرلەرىنىڭ تاعدىرى ءتارىزدى باقىتتى بولادى» (ءۇ. جۇماقوۆا، ن. كەتەگەنوۆا)، پرەمەراسىنان باستاپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساحنادان تۇسپەي كەلە جاتىر.
العاشقى كانتاتا
سوعىس اياقتالعاننان كەيىن جاڭا ءومىر باستالادى. ونەر اتاۋلىنىڭ جاڭا تۇرلەرى دە يگەرىلىپ، ءتۇرلى جاڭاشىلدىق پايدا بولادى. سولاردىڭ ءبىرى رەتىندە قازاق كلاسسيكالىق مۋزىكالىق ونەرىندە العاش رەت كانتاتا جازىلادى. كانتاتانىڭ مۇقان تولەبايەۆ جازىپ، ونىڭ اتاۋىن «كوممۋنيزم تاڭى» دەپ اتايدى. اۋەلى كانتاتا دەگەن نە ەكەنىن تۇسىندىرە كەتەيىك.
كانتاتا - بۇل كولەمدى ۆوكالدى- اسپاپتىق شىعارما، ادەتتە حور، جەكە داۋىستار جانە وركەستر ءۇشىن جازىلادى. وپەرادان ايىرماشىلىعى كولەمدى ساحنالىق قويىلىمدى، تەاترلىق كورىنىستى قاجەت ەتپەيدى. بارلىعى ءبىر ساحناعا جينالىپ، ورىنداي بەرەدى.
كومپوزيتورلار: قۇددىس قوجامياروۆ، بوريس ەرزاكوۆيچ، ەۆگەني برۋسيلوۆسكي، باقىتجان بايقاداموۆ، مۇقان تولەبايەۆ
م. تولەبايەۆتىڭ بۇل شىعارماسى اۋەلدە «كوممۋنيزم وتتارى» دەپ اتالسا كەرەك، كەيىننەن قوسالقى ءسوزى اۋىستىرىلعان. وكىنىشكە قاراي، عالامتوردا كانتاتا جازباسىنىڭ ءبىر عانا ۆيدەوسى بار ەكەن. ونىڭ ءوزى ساپاسى اسا كوڭىلگە قونىمدى ەمەس.
اتاقتى ءانشى بەكەن جىلىسبايەۆتىڭ كانتاتانىڭ جازىلۋى جايلى ەستەلىگى بار. ەستەلىك 2012 -جىلى كومپوزيتوردىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان «قازاق مۋزىكاسىنىڭ بايتەرەگى» اتتى جيناقتا جارىق كورگەن.
بىردە بەكەن جىلىسبايەۆ كومپوزيتورمەن كەزدەسىپ قالادى. مۇقان تولەبايەۆ ءبىر كولەمدى شىعارما جازىپ جانە وعان ءانشى ىزدەپ جۇرگەنىن ايتادى. بىرنەشە سۇراق قويىپ، قولىنا نوتا جازىلعان پاراقتى ۇستاتىپ، «مىنانى ايتىپ جىبەرشى» دەيدى.
- مۇقا، بۇل يسانىڭ جەلدىرمەسى جەلىسىنەن الىنعان عوي، دەدىم دە، ءاندى ايتا جونەلدىم.
مۇقان اعا اقىن مىنەزدى كىسى ەدى عوي. سونداعى ونىڭ قۋانىشىن ايتساڭشى. قوزعالاقتاپ ورنىندا وتىرا الماي ۇشىپ تۇردى دا، شاعىن بولمەنى ارلى-بەرلى كەزگىشتەپ كەتتى. مەن ءاندى اياقتار-اياقتاماستان قاپسىرا قۇشاقتاپ الىپ، «ورىنداۋشىمدى تاپتىم، تاپتىم ءانشىنى» دەپ ءماز بولىپ ءجۇر. اياقاستى كومپوزيتوردىڭ ويلاعان جەرىنەن شىققانىما ىشتەي مەن دە قۋانىپ قالدىم. سول كۇننەن باستاپ، مۇقان ەكەۋىمىز كانتاتانى دايىنداۋعا كىرىسىپ كەتتىك.
كانتاتانى 1951 -جىلى 20-قازاندا اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىندا 500 ادامنان قۇرالعان حور، قۇرامىندا 100 دەن استام ورىنداۋشى بار وركەستر جانە جەكە سوليست رەتىندە بەكەن جىلىسبايەۆ العاش رەت ساحنادا ورىندادى. كوپ ۇزاماي م. تولەبايەۆ بۇل شىعارماسى ءۇشىن اباي مەملەكەتتىك سىيلىعىن الادى.
مۇقان تولەبايەۆتىڭ شىعارماشىلىعى - قازاق مۋزىكا ونەرىندەگى التىن ارقاۋ. ونىڭ «ءبىرجان- سارا» وپەراسى مەن «كوممۋنيزم تاڭى» كانتاتاسى - ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ بيىك شىڭى، كاسىبي مۋزىكانىڭ قالىپتاسۋىنداعى ماڭىزدى بەلەستەر. ول حالىق اندەرى مەن كۇيلەرىن شەبەر پايدالانىپ، قازاق كلاسسيكالىق مۋزىكاسىنا جاڭا تىنىس اكەلدى. بۇگىندە كومپوزيتوردىڭ شىعارمالارى قازاق ونەرىنىڭ سيمۆولىنا اينالدى.
رۇستەم نۇركەنوۆ، مۋزىكا زەرتتەۋشىسى
