مۇناي-گاز سالاسىندا قانداي جاڭا مۇمكىندىكتەرگە جول اشىلادى

ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان تۇستان باستاپ مۇناي-گاز سالاسىنا ەرەكشە دەن قويدى. ال كەيىنگى جىلدارى سالادا ونىمدىلىك ارتىپ، سونىڭ ارقاسىندا جاڭا مۇمكىندىكتەرگە جول اشىلدى.

مۇنايدىڭ دا، گازدىڭ دا كولەمى ەسەلەنىپ، ءتۇرلى باعىتتار ارقىلى وزگە ەلدەرگە تاسىمالدانۋدا. اينالىپ كەلگەندە بۇنىڭ ءبارى حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ جاقسارۋىنا سەپتىگىن تيگىزبەك.

ءىرى كەن ورىندارىنىڭ جۇمىسى ىلگەرى باستى

جالپى، ەلىمىزدە ءۇش الپاۋىت مۇناي-گاز كەن ورنى - تەڭىز، قاشاعان جانە قاراشىعاناق بار. 90-جىلدارى اتالعان كەن ورىندارىنىڭ ارقايسىسىمەن 40 جىلعا كەلىسىمشارت جاسالدى. تەڭىزبەن كەلىسىم ۋاقىتى - 2033-جىلى، قاراشىعاناقتىكى - 2038-جىلى، قاشاعاندىكى 2042-جىلى اياقتالادى. ال بەلگىلەنگەن ۋاقىتقا دەيىن ولار ەكسپورتتالاتىن مۇناي مولشەرىن قامتاماسىز ەتىپ وتىرۋعا ءتيىس.

قازاقستان جىل سايىن 80 ميلليون توننادان استام مۇناي وندىرەدى. باسىم بولىگى شيكى مۇناي كۇيىندە شەتەل اسادى. وڭدەلگەن جەكەلەگەن مۇناي ونىمدەرى ىشكى نارىقتى قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالىپ ءجۇر. ايتپاقشى، بيىل مۇنايدىڭ 73-75 ميلليون تونناسىن ەكسپورتقا، 17-18 ميلليون تونناسىن ىشكى نارىققا باعىتتاۋ جوسپارلانعان. بۇل تۇستا ەلىمىز جىل سايىن قانشا مۇناي ءوندىرىپ، ۇلتتىق قورعا قانشا تابىس تۇسىرگەنىن كورسەتە كەتەيىك.

جوعارىدا اتالعان ءۇش كەنىش تە اسا كۇردەلى كەن ورنى سانالادى، ويتكەنى تىم تەرەڭدە ورنالاسقان جانە ونداعى قىسىم مەن قۇرامىنداعى كۇكىرت دەڭگەيى وتە جوعارى. سوندىقتان ول جەرلەردى جاقسى يگەرۋ ءۇشىن ۇلكەن كولەمدە ينۆەستيتسيا سالىنىپ، وزىق تەحنولوگيالار مەن بىلىكتى ماماندار كەرەك بولادى. ەكونوميست ابزال نارىمبەتوۆ بۇل تالاپتى شەتەلدىك ينۆەستورلار ورىنداي العانىن ايتادى.

- قازاقستاننىڭ ەڭ باستى ارتىقشىلىعى - ورتالىق ازيادا مۇناي قورى بويىنشا العاشقى ورىندا تۇرۋى. رەسەيدى ايتپاعاندا، تۇركيا مەن ازەربايجاندا بىزدەگىدەي قور جوق. ەلدەگى الپاۋىت ءۇش كەن ورنى بيۋجەتتىڭ باسىم بولىگىن تولتىرىپ وتىر. جۇمىس ونىمدىلىگى ارتاتىن بولسا، تۇسىمدەر ودان ءارى كوبەيۋى مۇمكىن. قازىر ينۆەستورلار ءۇش كەن ورنىن جوعارى دەڭگەيدە يگەرۋدە. ونداعى يننوۆاتسيالىق-تەحنولوگيالىق مۇمكىندىكتەردىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى، ەڭبەك قاۋىپسىزدىگىنىڭ ساقتالۋى، جۇمىس ەتيكاسىنىڭ قالىپتاسۋى، ادام ەڭبەگىنىڭ باعالانۋى ءبارىبىر باسقا كەن ورىندارىنان الدەقايدا وزىق. ولار جىل سايىن مۇناي ءوندىرۋ كولەمىن ارتتىرىپ كەلە جاتىر. ەلىمىزدە ولارعا پارا- پار دەڭگەيدە كەن ورنىن يگەرىپ، قىزمەتكەرلەرىنە جاعداي جاساپ وتىرعان كومپانيا تابا المايمىز، - دەيدى ساراپشى.

نارىمبەتوۆتىڭ ايتۋىنشا، شەتەلدىك ينۆەستورلار وندىرگەن مۇناي ەكسپورتقا كەتسە، قالعاندارى ىشكى سۇرانىستى تولتىرىپ وتىر. ايتسە دە «ەمبى مۇنايگاز»، «ماڭعىستاۋ مۇنايگاز»، «وزەن مۇنايگازعا» تيەسىلى كەن ورىندارىندا پروبلەمالار بار. كەيبىر كەن ورىندارى كەڭەس كەزىنەن بەرى كەلە جاتىر، مۇناي قورى ورتايعان. سوندىقتان جاڭا كەن ورىندارىن اشىپ، ينۆەستيتسيا تارتقان ابزال. الايدا شەتەلدىك كومپانيالار ەلگە كەلەردە سالىقتىق كەدەرگىلەرگە ۇشىراۋى مۇمكىن، كوبى تاۋەكەل ەتپەيدى.

ەندى تاسىمالداۋ جاعىنا كەلسەك، ەلىمىز قازىر بىرنەشە باعىت ارقىلى وزگە ەلدەرگە مۇناي جەتكىزىپ وتىر. سونىڭ نەگىزگىسى جانە الەۋەتتىسى - كاسپي قۇبىر كونسورتسيۋمى، قىسقاشا ك ت ك. ەكسپورتقا شىعاراتىن مۇنايىمىزدىڭ 80 پايىزى ك ت ك- مەن جونەلتىلەدى. 13-14 پايىزى اتىراۋ-سامارا باعىتى ارقىلى جىبەرىلەدى. ودان قالعانى اقتاۋ ارقىلى كەتەدى - ماحاچكالاعا نەمەسە باكۋ- تبيليسي-جەيحان جانە باكۋ- سۋپسا باعىتىمەن. ارتىلعان مۇناي قىتاي باعىتىنا قاراي تاسىمالدانادى. بىلتىر ەلىمىز اقتاۋ ارقىلى ب ت ج قۇبىرىمەن 1 ميلليون 200 مىڭ توننا مۇناي تيەپ جىبەرگەن. وسى جىلى بۇل كورسەتكىشتى 2 ميلليون 200 مىڭ تونناعا دەيىن كوتەرۋ جوسپارلانىپتى. باستاپقى مۇمكىندىك 1 ميلليون 400 مىڭ توننا بولسا، تاسىمال پروتسەسى بىردەن 50 پايىزعا ارتادى دەگەن ءسوز. ازىرگە اتالعان قۇبىر ارقىلى بۇدان ارتىق مولشەردە تاسىمالداۋ قيىن، ويتكەنى اقتاۋعا جەتكىزۋگە دەيىن ەل اۋماعىنىڭ وزىندە ءبىراز قيىندىقتار جول توسادى. سوندىقتان ازىرگە كتك ەڭ ۇتىمدى نۇسقا بولىپ تۇر. ەڭ باستىسى، تاسىمال تەجەلگەن جوق.

بەنزين يمپورتىن شەشۋگە مۇمكىندىك الدىق

وندىرۋدەن بولەك، وڭدەۋ باعىتى دا بارىن جاقسى بىلەمىز. قازىر وتاندىق ونەركاسىپتە جەتەكشى ورىن الاتىن 3 ءىرى جانە 30 دان استام شاعىن مۇناي وڭدەۋ زاۋىتى (م ءو ز) جۇمىس ىستەيدى. ولار بەنزين، اۆياتسيالىق كەروسين، ديزەل وتىنىنان باستاپ، مازۋت، بيتۋم، مۇناي كوكسى مەن باسقا دا قاجەتتى مۇناي ونىمدەرىن وندىرەدى. «قازمۇنايگاز» ۇلتتىق كومپانياسىنىڭ جىلدىق ەسەبىنە كوز جۇگىرتسەك، وندا جاڭعىرتۋدان كەيىن مۇناي وڭدەۋ جونىندەگى ءۇش ءىرى م ءو ز- ءدىڭ جيىنتىق قۋاتى 16,3 پايىزعا، جىلىنا 16,1 ميلليون تونناعا دەيىن وسكەنىن بايقايمىز.

م ءو ز جاڭعىرتۋ باعدارلاماسى وڭدەۋ پروتسەسىنىڭ تەرەڭدىگىن 90 پايىزعا دەيىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان. قايتا جاڭعىرتۋ جۇرگىزىلگەنگە دەيىن ەلىمىزدەگى وتىن نارىعىنىڭ قاجەتتىلىگى رەسەيدەن يمپورتتىق جەتكىزىلىمدەر ەسەبىنەن قامتاماسىز ەتىلىپ وتىردى. ەل نارىعىنىڭ يمپورتقا تاۋەلدىلىگى شامامەن 30 پايىز شەگىندە، ال جەكەلەگەن پوزيتسيالار بويىنشا - 40 پايىز. ساراپشىلار جاڭعىرتۋ ناتيجەسىندە بەنزين يمپورتىن تولىققاندى شەشۋگە جول اشىلعانىن ايتادى.

ال قۋاتتىلىعى تومەن مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارىنىڭ نەگىزگى تابىس كوزى - مازۋت، پەش جانە كەمە وتىنى، سونداي-اق نافتا سياقتى مۇناي ونىمدەرىنىڭ تۇرلەرىن ءوندىرۋ ءارى ەكسپورتقا شىعارۋ. قۋاتى از دەمەسەك، سالا وتە اۋقىمدى، ويتكەنى مۇناي وڭدەۋ سالاسىنداعى جۇمىسشىلاردىڭ جالپى سانى ونداعان مىڭ ادامعا جەتەدى. م ءو ز- دەرگە ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنەن ءوز ونىمدەرىن وندىرۋگە، مۇناي ونىمدەرىن وڭدەۋ مەن اينالىمى تۋرالى تۇراقتى ەسەپ جاساۋعا پاسپورت بەرىلگەن. مالىمەتتەرگە قاراساق، شاعىن مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارى جىل سايىن ورتا ەسەپپەن 750 مىڭ توننا مۇناي ءونىمىن وندىرسە، ونىڭ ىشىندە مازۋت ورتا ەسەپپەن 350 مىڭ توننادان كەم ەمەس، بۇل كورسەتكىش ءىرى مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارىندا وڭدەلگەن بارلىق مۇنايدىڭ 3 پايىزىمەن تەڭ. قالعان بولىگى 350-450 مىڭ توننا مۇنايدان، تەڭىز وتىنىنان، مازۋتتان جانە ديزەلدىك وتىننان تۇزىلەدى.

گاز ءوندىرۋ قىسقا ۋاقىتتا 40 پايىزعا ارتادى

مۇناي تاقىرىبىن ءسوز ەتكەندە، گاز جايىن ۇمىت قالدىرا المايمىز. قازاقستان جىلىنا 53 ميلليارد تەكشە مەتر كولەمىندە گاز وندىرەدى. ءبىراق ونىڭ ۇشتەن ءبىرى جەر قاباتىنا كەرى ايدالادى. شامامەن 20 ميلليارد تەكشە مەتردەن استامى تاۋارلىق گازعا اينالادى. جالپى، ەلىمىز گاز قورى جونىنەن الەمدە – 22، ت م د ەلدەرى اراسىندا رەسەي مەن تۇرىكمەنستاننان كەيىنگى 3-ورىندا. سوعان ساي گاز تۇتىنۋ مولشەرى دە قارقىندى وسۋدە. بىلتىر ەلدە 27,8 ميلليارد تەكشە مەتر تاۋارلىق گاز ءوندىرىلىپ، سونىڭ 19,3 ميللياردى ىشكى نارىققا جىبەرىلسە، 4,6 ميللياردى ەكسپورتتالعان. كەيىنگى 4 -جىلدا ىشكى تۇتىنۋ كولەمى 2 ميلليارد تەكشە مەترگە كوبەيگەنى انىقتالعان. گازبەن قامتىلاتىن ايماقتار سانى ارتا بەرگەنشە، سۇرانىس تا تومەندەمەيتىنى بەلگىلى جايت.

قازىر ەلىمىزدى گازداندىرۋ دەڭگەيى - 53,1 پايىز. كوگىلدىر وتىن يگىلىگىن 9,8 ميلليون ادام كورىپ وتىر. 2030-جىلعا دەيىن گازعا قوسىلعان تۇرعىن سانى 13 ميلليونعا جەتۋگە ءتيىس. وسى كەزدە ءبىر جىلدىق تۇتىنۋ كولەمى 18,6 ميلليارد تەكشە مەتر شاماسىندا. 2015-2021-جىلدارى ۇلتتىق وپەراتوردىڭ ىشكى نارىقتا تاۋارلىق گازدى كوتەرمە ساۋدادا وتكىزۋ شىعىندارىنىڭ سوماسى شامامەن 587 ميلليارد تەڭگەنى قۇراعان. بۇل شىعىندار گاز ەكسپورتىنان تۇسكەن كىرىستەر ەسەبىنەن وتەلىپتى.

وڭىرلەردى گازداندىرۋ جايىنا كەلسەك، ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى قازىر سولتۇستىك پەن شىعىس وبلىستاردى گازداندىرۋدىڭ بىرنەشە نۇسقاسىن قاراستىرىپ جاتىر. ءبىرىنشىسى - وڭتۇستىك پەن ەلوردانى بايلانىستىرىپ تۇرعان «سارىارقا» ماگيسترالدى گاز قۇبىرىنىڭ 2 جانە 3-كەزەڭىنىڭ قۇرىلىسىن جالعاستىرۋ. ەكىنشى نۇسقا - رەسەي گازى ەسەبىنەن گاز تارتۋ بولسا، ءۇشىنشىسى - بارناۋل-رۋبتسوۆسك-سەمەي-وسكەمەن (پاۆلوداردى قوسا وتىرا) ماگيسترالدى گاز قۇبىرىن سالۋ. ءتورتىنشىسى - ومبى- پاۆلودار-سەمەي (وسكەمەندى قوسا وتىرا) ماگيسترالدى گاز قۇبىرىنىڭ قۇرىلىسىن باستاۋ. قاي نۇسقا تاڭدالسا دا، ەل اۋماعىن تولىقتاي گازبەن قامتۋ ماقساتىنداعى جۇمىستار جالعاسا بەرەدى. گاز سالاسىن دامىتۋدىڭ 2022-2026-جىلدارعا ارنالعان كەشەندى جوسپارى بويىنشا، 2030-جىلعا قاراي ەلىمىزدە گاز ءوندىرۋ 87 ميلليارد تەكشە مەترگە جەتەدى. ونىڭ 42 ميللياردى تاۋارلىق گاز بولىپ وڭدەلمەك. قازىرگى ءوندىرىس كولەمىمەن سالىستىرعاندا 40 پايىزعا جۋىق ىلگەرىلەۋ بولماق.