مەن «ۋاقىت ەمشى» دەگەن سوزبەن ونشا كەلىسپەيمىن - پسيحولوگ
اقتوبە. KAZINFORM - پسيحولوگ گۇلنۇر بيسەكوۆا اتا-انا مەن بالا اراسىنداعى قارىم-قاتىناس، وتباسىنداعى جانجال مەن ونى شەشۋ جولدارى، بالا تاربيەسى تۋرالى Kazinform تىلشىسىنە سۇحبات بەردى.
- سوڭعى كەزدەرى ادامداردىڭ تەز اشۋلانىپ، كۇيگەلەك بولىپ بارا جاتقانىن كورىپ ءجۇرمىز. دارىگەرلەر بۇل كەزدە ءتۇرلى دارۋمەن قابىلداۋعا كەڭەس بەرەدى. پسيحولوگ مامان رەتىندە ايتىڭىزشى، ادام ءوز- ءوزىن قالاي سابىرعا شاقىرا الادى؟
- دۇرىس ايتاسىز، بولماشىعا اشۋلانىپ، كۇيزەلىسكە ءتۇسۋ قازىرگى زامان ادامدارىنىڭ بويىنا سىڭگەن قاسيەتكە اينالىپ بارادى. ولاي دەيتىنىمىز، قوعامدىق كولىككە مىنسەڭىز دە، ساۋدا ورتالىقتارىنا بارساڭىز دا تاڭەرتەڭ، كەشكە اشۋعا بوي الدىرىپ، ءبىر-بىرىمەن كەرىسىپ جاتقان كورىنىستەردىڭ كۋاسى بولامىز.
وسىندايدا ويىڭا «ادامدار نەگە اشۋلانشاق بولىپ كەتكەن» دەگەن سۇراق كەلەدى. بۇل سۇراققا جاۋاپ كوپ جانە ءبىرجاقتى قاراۋعا بولمايدى. بالكىم زامان وزگەرگەن سايىن ادام باسىنا تۇسەتىن قيىنشىلىقتار، ماسەلەلەر كوبەيگەن شىعار. بۇعان ەكولوگيالىق جاعدايدىڭ وزگەرۋى دە ەلەۋلى اسەر ەتىپ جاتقانى بەلگىلى. زامان وزگەرسە دە، تابيعات وزگەرسە دە اللانىڭ ادامعا بەرگەن تابيعي قاسيەتى، ادامشىلىعى وزگەرمەسە ەكەن. تۇيمەدەيگە اشۋلانىپ، ءوزىڭىزدىڭ دە، وزگەنىڭ دە كوڭىل-كۇيىن بۇزعاننان گورى اقىلعا جەڭدىرگەن دۇرىس دەپ ويلايمىن.
كوپتەگەن عالىمدار اشۋدىڭ اعزاعا زيان ەكەنىن زەرتتەپ، دالەلدەپ جاتىر. جارتى ساعات اشۋلانساق دەنەدەگى جاراقاتتىڭ جازىلۋىن ءبىر كۇنگە كەشەۋىلدەتەدى ەكەن. كوكتەم-كۇز مەزگىلدەرىندە ادام اعزاسى السىرەيدى، ءتۇرلى دارۋمەندەردى قاجەت ەتەدى.
سوندىقتان دارىگەرلەردىڭ كەڭەسىنە جۇگىنىپ، دەنساۋلىققا ءمان بەرۋ دە ارتىق ەتپەيدى. قىزمەتتە بولسىن، وتباسىندا بولسىن ءار ادامنىڭ ءوز مىندەتى، شەكاراسى، تاڭداۋى بار ەكەنىن ۇمىتپايىق. اشۋدىڭ الدىمەن كىمگە زياندى ەكەنىن، ونىڭ سالدارىن سارالاي الساڭىز، بۇل جاعدايدىڭ الدىن الا الاسىز. سىپايىلىق تانىتىپ، الدىمەن ءوزىنىڭ جانە قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنە العان ادام اشۋعا بوي الدىرمايتىنى ءسوزسىز.
- اشۋ كەيدە وتباسىنىڭ دا شىرقىن بۇزادى. مۇنداي جاعداي ءسىزدىڭ تاجىريبەڭىزدە ءجيى كەزدەسە مە؟ ولار ءوزىن اشۋلاندىراتىن فاكتورلاردى اتاي ما؟ ادامنىڭ نەگە كوڭىلى تولمايدى؟
- قازاقتا «ءبىر كۇن ۇرىستىڭ قىرىق كۇن كەسىرى بار» دەگەن ماقال بار. جانجال بولعاننان كەيىن ەرلى- زايىپتىلاردىڭ قارىم-قاتىناسىنا كەرى اسەرىن تيگىزىپ، وتباسىنىڭ شىرقى بۇزىلادى. جالپى، مۇنداي جاعداي مەنىڭ تاجىريبەمدە كوپ بولماعانىمەن، كەزدەسىپ جاتادى. كەڭەس الۋعا جۇگىنەتىن وتباسىلىق جۇپتار بار. ولاردىڭ سوزىنە قۇلاق اساتىن بولساق، وتباسىنداعى جانجالداردىڭ سەبەبى - ەر ادامنىڭ ءوز پوزيتسياسىن العا قويۋى، جۇبىمەن ساناسپاۋى، پىكىر الماسپاۋ، ۇنەمى «مەن قالاعانداي بولۋ كەرەك» دەگەن ۇستانىمدى ۇستانۋ. ياعني، ەكى تاراپ پىكىرلەسىپ، ءوز ويىن ايتىپ، ءوز قالاۋىن جاساماعاننان، بىلايشا ايتقاندا تۇلعا رەتىندە ءوز قۇندىلىقتارىن ساقتاي الماعاننان كەيىن جانجال تۋىنداپ، ءوزارا تۇسىنىسپەۋشىلىككە اكەلىپ سوعادى. قاراپ وتىرساق، قازىرگى كەزدە ادامدار كۇيبەڭ تىرلىكپەن ءجۇرىپ، وزىنە نە قاجەت ەكەنىن ءدوپ بىلمەيدى. قۇندىلىقتارىن جوعالتىپ العان. رۋحاني قۇندىلىق ماتەريالدىق قۇندىلىققا اۋىسىپ كەتكەن. ءار ساتتەن، ءاربىر ارەكەتتەن ءلاززات الۋ، سەزىنۋ دەگەن جوق. مۇنىڭ ءوزى ۋاقىتتى باعالاماۋ دەگەندى بىلدىرەدى. ناتيجەسىندە نە جاساسا دا، قانداي جاعدايدا بولسا دا ادامعا ۇنەمى ءبىر نارسە جەتىسپەي، كوڭىلى تولماي، كوڭىل-كۇيى ءتۇسىپ جۇرەدى.
- ەرلى-زايىپتىلار اراسىندا عانا ەمەس، انا مەن بالا، اكە مەن بالا اراسىنداعى داۋ-جانجالدى دا كورىپ ءجۇرمىز. بۇل قازىرگى قوعام دەرتى دەپ تە ايتۋعا بولمايتىن شىعار. سەبەبى بۇرىن دا مۇنداي جايتتى وقىپ، ەستىپ، بىلدىك... قازىرگى سيپاتى قانداي؟
- ءيا، قازىردە اتا-انا مەن بالا اراسىنداعى قارىم-قاتىناس تا كۇردەلى. بوس جۇرگەن ادام جوق، بارلىعى جۇمىسباستى. اتا-اناعا بالاسىنىڭ قارنى اشپاسا، كيىمى تۇگەل، ءبۇتىن بولسا بولدى. ءبىراق كەشكىلىك ۇستەل باسىندا وتباسى بولىپ جينالعاندا جاي عانا «كۇنىڭ قالاي ءوتتى» دەگەن سۇراق قويىلمايدى. نەگە؟ سەبەبى ورتاداعى مامىلەنى تەلەفون اۋىستىرعان. وتباسىنىڭ، ءوزىنىڭ ەمەس، تەلەفوننىڭ ارعى جاعىنداعى، الەۋمەتتىك جەلىدەگى وزگەنىڭ ءومىرى قىزىعىراق.
اشى دا بولسا شىندىق، بەسىكتەن بەلى، ءالى ءتىلى شىقپاعان 1 جاستان اسپاعان بالانىڭ وزىنە «تىنىش وتىرسا بولدى» دەپ تەلەفون قوسىپ بەرەدى. ۋاقىت شەكتەۋسىز. مەكتەپتەگى بالا دا سولاي. قولى قالت ەتسە تەلەفوندا ويىن ويناپ وتىرادى. دۇرىس، بالا مۋلتفيلم قاراپ، قىزىقتى نارسە كورىپ ءوسۋى كەرەك. ءبىراق ءار نارسەنىڭ ەرەجەسى، ءتارتىبى بارىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. قانداي سايتتارعا، قانداي كانالدارعا كىرىپ ءجۇر، كىمدى تىڭداپ ءجۇر، ونى دا باقىلامايمىز.
ەگەر تەلەفون ۇستاپ وتىراتىن ۋاقىتىن شەكتەپ نەمەسە تارتىپ السا، بالا جەر-كوككە سىيماي اشۋلانادى. ياعني، تەلەفونعا تاۋەلدىلىك پايدا بولعان. بارىنە بىردەي توپىراق شاشپايمىن، دەگەنمەن دە قازىرگى قوعامنىڭ سيپاتى وسىنداي.
جاستارعا قاراپ وتىرساق الەمى باسقا، ويلاۋى، سويلەۋى بولەك. ءمۇعالىمدى، باسقانى ايتپاي-اق ءوز اتا-اناسىن تىڭدامايتىن ءتىلازار بالالار بار. ءار وتباسىنىڭ بالا تاربيەلەۋدە ءوز ەرەجەسى بار ەكەنى بەلگىلى. بىرەۋدىڭ وتباسىنا ارالاسىپ، شەكاراسىنا وتە المايسىڭ. ءبىراق بالانى تىم ەركەلەتىپ، بوس ۇستاۋ، ۇنەمى بالانىڭ ءسوزىن جاقتاپ نەمەسە شەكتەن تىس قامقور بولۋ اتا-انانىڭ بەدەلىن تۇسىرەدى. اشىپ ايتسام، اتا-انا بالا الدىنداعى «يدەال تۇلعا» دەگەن ستاتۋسىن جوعالتادى. ونداي بالاعا «شەكتەۋ» جاساۋ قيىنعا سوعادى. سودان كەلىپ اتا-انا مەن بالا اراسىنداعى تۇسىنىسپەۋشىلىكتەر كەلىسپەۋشىلىككە ۇلاسادى.
- اتا-انا مەن بالا اراسىنداعى وسىنداي داۋ-دامايدىڭ سالدارى كوپ. بالا ۇيىنەن كەتىپ قالادى نەمەسە ءوز- وزىنە قول جۇمساۋعا دەيىن بارادى. سەبەپ نەدە؟
- اتا-انا مەن بالا اراسىنداعى كەلىسپەۋشىلىك - ءجيى كورىپ جۇرگەن كورىنىس. ونى ەكى جاقتى قاراۋعا بولادى. ءبىرىنشىسى - بالانى تاربيەلەۋدە قوعامداعى، ومىردەگى كەزدەسەتىن پروبلەمالارعا قارسى «يممۋنيتەت» قالىپتاستىرا الماي ءجۇرمىز. جوعارىدا ايتقانىمداي، تىم ەركەلەپ، بوس وسكەن، ۇنەمى ءسوزىن سويلەگەن نەمەسە شەكتەن تىس قامقورلىق كورگەن بالا «جوق» دەگەندى كوتەرە المايدى. دەگەنىنە جەتۋ ءۇشىن بارلىق ءتاسىلدى قولدانادى. ءتىپتى ءسىز ايتقانداي ءوز-وزىنە قول جۇمسايمىن دەپ تە قورقىتادى. تەك قالاۋى ورىندالسا بولدى. ەكىنشىسى - بالانىڭ قالاۋىمەن ساناسىپ، جان- دۇنيەسىنە ۇڭىلمەيمىز. كوبىنە اتا-انا ءوزىنىڭ قالاۋىن، مىندەتىن بالاعا ارتىپ، تىم كوپ تالاپ قويىپ جاتادى. ول نارسە بالانىڭ قولىنان كەلە مە، كەلمەي مە ويلامايدى. ءتىپتى جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسەتىن كەزدە دە ماماندىقتى وزدەرى تاڭداپ بەرەدى. وسىدان كەيىن بالادا قارسىلىق پايدا بولادى. ونىڭ موينىنا ەركىنەن تىس كوپ جاۋاپكەرشىلىك ارتىپ، «بالا كەزدەگى جان جاراسىنا» سەبەپكەر بولامىز.
ماعان «بالام ەكەۋمىز كەلىسە المايمىز» دەپ كەڭەسكە جۇگىنەتىن وتباسىلار بار. تىڭداپ وتىرسام، اتا-انا بۇرىن ءوزى العان تاربيەمەن سالىستىرا وتىرىپ، ءوزى كورگەن-بىلگەنىن بالاسىنا بەرۋگە تىرىسىپ جاتىر.
«ءبىز وسىلاي وسكەنبىز، ءبىز ويتكەنبىز-سويتكەنبىز» دەپ وتكەنگە ورالا بەرەدى. ءبىراق قازىر دامىعان زامان، ول كەزدەگىدەي بالالار اسىر سالىپ كوشەدە جاسىرىنباق، اقسۇيەك، اسىق نەمەسە قۋىرشاق وينامايدى. وتباسىنىڭ جاعدايى جەتسە، ساباقتان تىس قوسىمشا وقۋ ورتالىقتارىنا، ۇيىرمەلەرگە قاتىسادى. ءبىلىمىن تولىقتىرىپ، ونەرىن شىڭدايدى. ەسكەرەتىن ءبىر عانا نارسە - ءوزىڭدى تاربيەلەۋ، دامىتۋ، زامان تالابىنا ىلەسە الۋ. ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇردىڭ وزىعى دا، توزىعى دا بار. وتكەن زاماندا تۇرىپ قالۋعا بولمايدى. بالا ۇيادان كورگەنىن جاسايدى. قالاي الىپ قاراساق تا ول اتا-اناسىنا قاراپ، ەلىكتەپ، سونى كوشىرىپ وسەدى. سوندىقتان ءبىر ۋاقىت جاستاردىڭ ايتقانىنا، ءىس-ارەكەتىنە قۇلاق اسىپ، ولارمەن اشىق سويلەسىپ، ورتادا سەنىم ورناتا الۋىمىز قاجەت.
- قانداي ادامدار ءسوز كوتەرمەيدى؟
- مەنىڭ ويىمشا ەگوسى جوعارى، تاكاپپار ادامدار جانە ءوزىن-ءوزى باعالاۋى تومەن ادامدار ءسوز كوتەرە المايدى. سەبەبى ولار ايتىلعان ءسوزدىڭ بارلىعىن تىكەلەي وزىنە قابىلدايدى. ادامدار اراسىن اشاتىن، ارازدىققا سەبەپكەر بولاتىن جامان قىلىقتاردىڭ ءبىرى - ورىنسىز سىن ايتۋ، ياعني، وزگەنىڭ ءسوزى، پىكىرى، ءىس-ارەكەتىنەن ءمىن ىزدەۋ، قاتەسىن اشكەرەلەۋ، بەتىنە باسىپ ماسقارالاۋ سەكىلدى ارەكەتتەر. بىرەۋگە اقىل ايتۋ ەڭ وڭاي جۇمىس.
بىرەۋگە اقىل ايتامىن دەپ سىناپ-مىنەپ، اقىرىندا، تۇلعانىڭ جەكە باسىنا ءتىل تيگىزۋگە دەيىن باراتىندار از ەمەس.
ادامعا سىن ايتقاندا، ول رەنجىمەيتىندەي، كوڭىلىنە المايتىنداي ەتىپ، تىگىسىن جاتقىزا سويلەپ ۇيرەنگەن ءجون. قانداي اقىل ايتىلسا دا، قانداي سىن بولسا دا، كوڭىلىنە المايتىن ادامدار بار. كەرىسىنشە، ءوز اتىنا ايتىلعان سىنعا شىداي الماي، سىنشى ادامنىڭ ءوزىن سىناپ، بەتىنەن الىپ، جاعاسىنا جارماساتىندار دا كەزدەسەدى. سول سەبەپتى سىنايتىن ادامىڭىز ونى قالاي قابىلدايتىنىن انىقتاپ، جاعىمسىز كوزقاراس قالىپتاسپايتىن جاعدايدا عانا ورىندى سىن ايتۋعا بولادى. سىناعالى وتىرعان ادامىڭىز وتە جاقسى ارالاساتىن، شىن جانىڭىز اشيتىن ادام بولعانى دۇرىس. ايتپەسە، مەيىرىمسىزدىككە تولى قوعامدا ەشكىم ەشكىمنىڭ ارتىق ءسوزىن كوتەرمەيدى.
- ادام جانىن جارالاعاندا ونى ەمدەپ، جازۋ ءۇشىن قانشا ۋاقىت كەتەدى؟
- نەگىزى «ۋاقىت ەمشى» دەپ جۇباتادى عوي ادامدار. ءبىراق مەن بۇل سوزبەن كىشكەنە كەلىسپەيمىن. ادام جانىنا سالىنعان جارا جازىلمايدى، ونى ادام جاي عانا قابىلداۋدى ۇيرەنەدى. ءبىراق ەشقاشان ۇمىتپايدى. كومەككە جۇگىنگەن ادامداردى ءوزىنىڭ باستان وتكەرىپ جاتقان ءتۇرلى پسيحولوگيالىق قيىندىقتارىن قابىلداۋعا، كەشىرۋگە جانە وڭدەپ، سونىمەن ءارى قاراي ءومىر سۇرۋگە كومەكتەسەمىز.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
اۆتور
التىناي ساعىندىقوۆا
