مەملەكەت باسشىسى نون-ستوپ رەجيمدە، دەمالىسسىز جۇمىس ىستەيدى - ايبەك دادەبايەۆ

استانا. KAZINFORM – ق ر پرەزيدەنتى اكىمشىلىگىنىڭ باسشىسى ايبەك دادەبايەۆ Jibek Joly تەلەارناسىنا سۇحبات بەردى. سۇحبات بارىسىندا ول ەل وڭىرلەرىندەگى سۋ تاسقىنىنان كەيىن تۇرعىندارعا جان-جاقتى كومەك، تابيعي اپاتتارعا توسقاۋىل قويۋ، شەتەلدەن قايتارىلعان اكتيۆتەر، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋى، كادر ماسەلەسىنە قاتىستى قويىلعان سۇراقتارعا پىكىر ءبىلدىردى. Kazinform وقىرمان نازارىنا وسى سۇحباتتىڭ جازباشا نۇسقاسىن ۇسىنادى.

— ايبەك ارقاباي ۇلى، شاقىرتۋىمىزدى قابىل الىپ، ستۋديامىزعا كەلگەنىڭىزگە العىس ايتامىز! سوڭعى كەزدەرى ەلىمىزدە اۋقىمدى وقيعالار كوپ بولدى. ءسىزدىڭ دە جاۋاپكەرشىلىگى مول قىزمەتكە كەلگەنىڭىزگە 3 ايداي بولىپ قالىپتى جانە وسى وقيعالارمەن تۇسپا- تۇس كەلىپ وتىر. سۇحباتىمىزدى ءدال قازىرگى ۋاقىتتا وزەكتى ءارى اۋقىمدى ماسەلە سۋ تاسقىنىنان باستاساق. سالدارىنا ميللياردتار كەتكەن سۋ تاسقىنىنا قاتىستى مەملەكەت باسشىسى «ەشكىم نازاردان تىس قالمايدى» دەپ ۋادە بەرگەن ەدى. ناقتى نە ىستەلدى، قىسقاشا توقتالىپ وتسەڭىز؟

— بۇل الاپات تاسقىننىڭ زاردابىن جويۋ ماسەلەسى پرەزيدەنتتىڭ جەكە باقىلاۋىندا. مەملەكەت باسشىسى بۇگىنگە دەيىن ارنايى شتابتىڭ 4 جينالىسىن وتكىزدى، اپات بولعان ايماقتارعا ءوزى باردى، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ناقتى كومەك الۋىن قاداعالاپ وتىر.

ارنايى قۇرىلعان وڭىرلىك كوميسسيالارعا زارداپ شەككەن ايماقتار تۇرعىندارىنان 24835 ءوتىنىش تۇسكەن. بۇگىنگە دەيىن 18642 وتباسى 7 ميلليارد تەڭگەدەن استام سوماعا ءبىرجولعى تولەم الدى. مال باسىنىڭ شىعىنى ءۇشىن بەرىلەتىن تولەم كولەمى 919 ميلليون تەڭگەدەن استى. سۋ استىندا قالعان 9403 تۇرعىن ءۇي تەكسەرىلىپ، 6828 نىساندى باعالاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى.

جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە جانە تۇرعىن ءۇيدى قالپىنا كەلتىرۋگە 710 ميلليون تەڭگەدەن استام قاراجات ءبولىندى. اتالعان كومەك 568 وتباسىن قامتىدى. اقمولا، اقتوبە، قوستاناي، قاراعاندى جانە پاۆلودار وبلىستارىندا تاعى 95 وتباسىعا قيراعان باسپانالارىنىڭ ورنىنا ۇيلەر مەن پاتەرلەر بەرىلدى.

زالالدى وتەۋ جۇمىستارى جالعاسۋدا جانە پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ، ۇكىمەتتىڭ قاتاڭ باقىلاۋىنا الىنعان. مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا بارلىق زارداپ شەككەن ازاماتتارعا جان-جاقتى كومەك پەن قولداۋ كورسەتىلىپ جاتىر.

جالپى العاندا، وسى تاسقىن سالدارىمەن كۇرەس اياسىندا پرەزيدەنتىمىز قازىرگە دەيىن ۇكىمەت پەن اكىمدىكتەرگە 74 ناقتى تاپسىرما بەردى، ونىڭ ءاربىرىنىڭ ساپالى ورىندالۋىن قاداعالاۋ — ءبىزدىڭ مىندەتىمىز.

— اپات ايتىپ كەلمەيدى. جالپى، وسى سۋ تاسقىنى بىزگە نە ۇيرەتتى دەپ ويلايسىز؟

— ءبىز بۇل تاسقىننان ءقازىر قانداي ساباق الدىق دەسەك، بىرنەشە فاكتوردى اتاپ وتەيىن. قازىر تاسقىننىڭ سالدارىمەن كۇرەسۋ، ونىڭ زاردابىن جويۋمەن قاتار الداعى ۋاقىتتا مۇنداي اپاتتاردى بولدىرماۋدىڭ قامىن جاساۋ وتە ماڭىزدى.

بىرىنشىدەن، بۇل كەيىنگى 80 جىلدا بولماعان تابيعي اپات. شىندىعىنا كەلسەك — وتىز جىل ىشىندە بىزدە عىلىمي ساراپتاما ءارى بولجام جاساۋ جۇيەسى، ونىڭ ىشىندە اپاتتاردى بولجاۋ جانە ولاردىڭ الدىن الۋ جۇيەسى قاراۋسىز قالعان. يرريگاتسيالىق ينفراقۇرىلىم جۇيەسى ەسكىرگەن. مەملەكەت باسشىسى وسىعان قاتىستى ەلىمىزدىڭ 11 ايماعىندا 20 جاڭا بوگەن سالۋعا، 15 ءىن كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزۋگە شەشىم قابىلدادى. بارلىق اپات تۇرلەرىنە بايلانىستى عىلىمنىڭ ۇلەسىن كوبەيتۋ، قاتەردىڭ الدىن الۋ، بولجام جۇمىستارىنا دەن قويۋىمىز كەرەك.

ەكىنشىدەن، ءقازىر جەر شارىنىڭ ءار تۇكپىرىندە كليماتتىڭ وزگەرۋىنىڭ سالدارىنان ءتۇرلى تابيعي اپاتتار جيىلەپ كەتكەنىن ەسكەرىپ، ءبىز دە كەز كەلگەن تابيعاتتىڭ توسىن قىلىعىنا دايىن بولۋىمىز كەرەك. وسى ورايدا، توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگىنىڭ قۇرىلىمىندا تابيعي جانە تەحنوگەندىك اپاتتاردىڭ الدىن الۋ ماسەلەلەرىمەن اينالىساتىن ارنايى ۆەدومستۆو قۇرىلعانى وتە ماڭىزدى.

ۇشىنشىدەن، پرەزيدەنت ءوزى ايتقانداي، بۇل — سۋ شارۋاشىلىعىن قايتا قۇرۋ، ياعني الاپات تاسقىننىڭ سالدارىن ەسكەرىپ، بۇعان دەيىن جىبەرىلگەن كەمشىلىكتەردى جويۋ، ولاردى قايتالاماس ءۇشىن قاجەت شەشىمدەردى قابىلداۋ. قازىر بۇل باعىتتا تاسقىن مەن قۇرعاقشىلىق ماسەلەلەرىن رەتتەيتىن سۋ كودەكسىنىڭ جوباسى دايىندالۋدا. بۇعان قوسا، توتەنشە جاعدايلارعا قاتىستى زاڭنامالىق وزگەرىستەر ازىرلەنىپ جاتىر.

تورتىنشىدەن، زارداپ شەككەن ازاماتتارعا كومەك بەرۋ مەحانيزمدەرىن جەتىلدىرىلۋ جانە وسى جۇمىستاردى باقىلاۋدا ۇستاۋ.

بەسىنشىدەن، مۇنى ەڭ ماڭىزدى دەۋگە بولادى — ءبىز ءبىر ەل، ءبىر جۇرت بولىپ قانداي دا قيىندىققا قارسى تۇرا الاتىنىمىزدى، بىرلىگىمىز جاراسقان ەل ەكەنىمىزدى تاعى كورسەتە الدىق. اپاتتىڭ الدىندا بارلىق ايماقتىڭ تۇرعىندارى ءبىر ءۇيدىڭ بالاسىنداي بىرىكتى. ەلدە قايىرىمدىلىق مادەنيەتى قالىپتاستى. تاسقىن جۇرگەن ايماقتارعا ەلىمىزدىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىنەن بارلىعى 50 مىڭنان استام ەرىكتى كومەككە كەلدى. ولاردىڭ كومەگىمەن قاراپايىم تۇرعىنداردان 10 مىڭ تونناعا جۋىق گۋمانيتارلىق كومەك جينالدى.

— سۋ تاسقىنى دەمەكشى، حالىقتى تاسقىن زاردابىنا ءبولىنىپ جاتقان قىرۋار قارجىنىڭ ءوز ورنىمەن جۇمسالۋى قاتتى الاڭداتادى. ونىڭ ۇستىنە، وتكەندە عانا وسى ماقساتقا بولىنگەن 1 ميللياد تەڭگە قولدى بولدى دەگەن اقپارات تاراپ كەتكەنىن بىلەسىز. ول اقپارات قانشالىقتى شىندىققا جاناسادى؟ ءارى پرەزيدەنت بارلىق شىعىنداردىڭ جۇمسالۋىن حالىق كورىپ وتىرسىن دەپ تاپسىرما بەردى ەمەس پە؟ مۇنى قالاي ورىنداپ وتىرسىزدار؟

— سۇراعىڭىز ورىندى. سەبەبى، بۇل جەردە اقپاراتتى بۇرمالاۋعا جول بەرمەي، حالىققا شىنايى اقپارات بەرىپ وتىرۋ وتە ماڭىزدى. قارجىلىق مونيتورينگ اگەنتتىگى تاراتقان مالىمەتكە كەلسەك، «گيدروتەحنيكالىق نىساندارعا بولىنگەن قاراجاتتىڭ 1 ميلليارد تەڭگەسى جىمقىرىلدى» دەگەن اقپاراتتى كەيبىر ازاماتتار دۇرىس تۇسىنبەگەن سياقتى. راسىندا، بۇل قاراجات — بۇدان بۇرىنعى جىلدارى بولىنگەن، گيدروتەحنيكالىق نىسانداردى جوندەۋ، بوگەتتەردى سالۋدى قامتاماسىز ەتۋگە ارنالعان قاراجات بولعان. ياعني، بيىلعى سۋ تاسقىنىنىڭ سالدارىمەن كۇرەسكە بولىنگەن قاراجات ەمەس. سوندىقتان، ەلدى دۇرلىكتىرمەس ءۇشىن، توتەنشە جاعداي كەزىندە كەز كەلگەن اقپاراتتى مۇقيات تەكسەرىپ الىپ، حالىققا تۇسىنىكتى تىلمەن تاراتۋ وتە ماڭىزدى.

سونداي-اق ازاماتتارعا ىڭعايلى بولۋى ءۇشىن ارناي qoldau.gov.kz سايتى اشىلدى. سايتتا وتەماقى الۋ، زارداپ شەككەن تۇرعىن ۇيلەردى قايتا سالۋ بويىنشا ءوتىنىش قابىلداۋ فۋنكسياسى بار.

وعان قوسا، بولىنگەن قاراجاتتى قاداعالاۋ ءۇشىن سايتتىڭ ىشىندە ارنايى پاراقشا اشىلادى. تاسقىننان زارداپ شەككەن ازامات ءوزىنىڭ اتى-ءجونى مەن ج س ن- ءىن ەنگىزۋ ارقىلى كىرىپ، وعان تيەسىلى كومەك تۇرلەرى تۋرالى اقپارات الاتىن بولادى. بۇل فۋنكسيا جاقىندا ىسكە قوسىلادى. وسىلايشا ءاربىر ازامات وزىنە تيەسىلى كومەكتى باقىلاي الادى.

— ەش جاسىراتىنى جوق، كوپشىلىكتىڭ ەلەڭ ەتىپ جىبەرمەي وقيتىن حابارى — ول شەتەلدەن قايتارىلعان اكتيۆتەر، قارجى ماسەلەسى. ءبىراق، كوپشىلىكتىڭ كوكەيىندە «قايتارىلعان قاراجات حالىق يگىلىگىنە شىنىمەن باعىتتالىپ جاتىر ما؟» دەگەن ساۋال بار. وسى قاراجات ماقساتتى جۇمسالىپ جاتىر ما؟

— ارينە، حالىقتىڭ ونى باقىلاۋى ورىندى. بۇل قاراجاتتى قايتارۋداعى باستى ماقسات — ونى مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق اينالىمىنا ءتۇسىرۋ، الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ. قازىرگى كەزدە زاڭسىز اكتيۆتەردى قايتارۋدان تۇسكەن قاراجاتتىڭ ءبىر بولىگى، پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا 62 مەكتەپتىڭ قۇرىلىسىنا جۇمسالدى، بۇل — 76 مىڭنان اسا وقۋشىنى مەكتەپپەن قامتاماسىز ەتۋ دەگەن ءسوز. ونىڭ جارتىسىنان استامى قولدانۋعا بەرىلدى، جىل سوڭىنا دەيىن تاعى 25 مەكتەپتىڭ قۇرىلىسى اياقتالادى. كەلەسى جىلى قوسىمشا 20 مەكتەپ سالىنادى.

تاعى ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. 180 ميلليارد تەڭگە قايتارىلعان قارجى تۇرعىندارعا اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكاسىن ليزينگكە الۋعا، ايماقتارداعى اۆتوبۋس پاركتەرىن جاڭارتۋعا، وڭدەۋ ونەركاسىبىندەگى جوبالاردى قارجىلاندىرۋعا جانە جەڭىلدەتىلگەن اۆتونەسيە بەرۋگە باعىتتالدى.

الماتى قالاسىنداعى قايتارىلعان جەر تەلىمدەرىنىڭ بىرىندە 240 ورىندىق بالاباقشا سالىناتىن بولدى. ايتا بەرسەك، مۇنداي مىسال كوپ. مەملەكەتكە قايتارىلعان حالىق قازىناسى ەلىمىزدىڭ مۇقتاجدىقتارىنا جۇمسالىپ جاتىر، ونىڭ بارلىق مەحانيزمى «زاڭسىز يەمدەنىلگەن اكتيۆتەردى مەملەكەتكە قايتارۋ تۋرالى» زاڭىندا جازىلعان. بۇل ەلىمىزدە بۇرىن-سوڭدى بولماعان پراكتيكا ەكەنىن اتاپ وتكەن ءجون. قازىر بۇل تاجىريبەنى بەدەلدى حالىقارالىق ۇيىمدار دا، سەرىكتەس ەلدەر دە قۇپتاپ وتىر.

زاڭسىز اكتيۆتەردى قايتارۋ ءىسى بۇدان ءارى دە جالعاسادى. ەلدىڭ اۋزىنان جىرىلعان قارجىنى قايتارۋ مەحانيمدەرى ءالى دە جەتىلدىرىلۋ ۇستىندە، سوندىقتان قايتارىلعان كاپيتال كولەمى دە ارتا بەرەتىنى ءسوزسىز.

— ايبەك ارقاباي ۇلى، ەندىگى سۇراق — ول ءتىل ماسەلەسى. ەلىمىزدە تىلگە قاتىستى قانداي دا ءبىر ءتۇيىنى تارقاماعان ماسەلە بار ما؟

— مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى پرەزيدەنتىمىزدىڭ ۇستانىمى بەلگىلى. قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى — ناعىز ءتىل جاناشىرى. سوندىقتان پرەزيدەنتىمىزدىڭ ساياساتى — مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋىنا ناقتى ىسپەن قولداۋ كورسەتۋ جانە بۇل سالادا قانداي دا ءبىر سپەكۋلياتسيا مەن ارانداتۋعا جول بەرمەۋ.

قادىر اقىن ايتپاقشى، ءبىز ءوز ءتىلىمىزدى قۇرمەتتەۋگە مىندەتتىمىز، ال وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن بىلۋگە ۇمتىلۋىمىز كەرەك. قازاقتىڭ قازاقشا عانا سويلەمەي، ورىسشا، اعىلشىنشا، قاجەت بولسا، باسقا تىلدەردى جەتىك مەڭگەرۋى — ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ ارتىقشىلىعى. ءال-فارابي بابامىز 70 ءتىل بىلگەن دەسەدى، سونىڭ ارقاسىندا ول تەلەگەي تەڭىز ءبىلىم جينادى، الەمنىڭ «ەكىنشى ۇستازى» اتاندى.

بۇعان قوسا، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ەشكىمدى سويلەيتىن تىلىنە بايلانىستى كەمسىتۋگە، قۋدالاۋعا نەمەسە قانداي دا ءبىر قىسىم جاساۋعا جول بەرىلمەيدى. بۇل — مەملەكەتىمىزدىڭ نەگىزگى زاڭى — اتا زاڭدا جازىلعان نورما. ءبىز دامىعان ەل بولامىز دەسەك، بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋمدا قابىلدانعان كونستيتۋتسيا نورمالارىن قاتاڭ ساقتاۋىمىز كەرەك.

جاۋاپتى ورگانداردىڭ زەرتتەۋلەرىنە سايكەس، ءقازىر ەلدەگى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەن ازاماتتار سانى 81 پايىزدان اسقان. قانشا ءتىل بىلسەڭ، سونشا الەمگە ەسىك اشىلادى دەيدى. پرەزيدەنت جاستاردىڭ دا بىرنەشە تىلدە سويلەيتىنىن ايتىپ، ولارعا سەنىم ارتىپ وتىر. دەمەك، بۇل ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتەپ، وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل دەگەن ۇستانىم. ءبىراق، تاعى قايتالايىن، بىزدە ورىسشا، اعىلشىنشا نەمەسە وزگە تىلدەردى ۇيرەنگەندەر، ول تىلدەردى قولداناتىندار ءۇشىن قۋانباساق، قارسى ەمەسپىز.

وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، ەلىمىزدە كوپتەگەن ەتنوس وكىلدەرى تۇرادى. بۇعان سەبەپكەر بولعان تاريحي وقيعالاردى جاقسى بىلەسىزدەر. ءقازىر ءتىل ماسەلەسىن كۇردەلەندىرىپ، ءتىپتى ساياسي ويىنعا اينالدىرعىسى كەلەتىندەر دە بار. ماسەلەن، ەلىمىزدە تىلگە قاتىستى جۇرتتى داۋرىقتىرىپ، ۇلت بولاشاعىنا ءقاۋىپ توندىرەتىن ماسەلە تۋدىرىپ جۇرگەندەردى بايقايمىز. بۇل — ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزگە كەرى اسەر ەتەتىن جايت. قاي تۇرعىدان قاراساق تا، تىلدىك ماسەلە نازىك، اسا جاۋاپكەرشىلىكپەن كەلۋدى تالاپ ەتەدى.

ءبىزدىڭ ەلىمىز كوپتىلدى مەملەكەتكە جاتادى. ياعني، بۇل جەردە قازاق، ورىس ءتىلىنىڭ قاتار قولدانىلۋىندا ەشبىر قاتەلىك جوق. جالپى، ءبىزدىڭ ەلدە مەملەكەتتىك تىلگە، ونىڭ قولدانۋ اياسىنىڭ كەڭەيۋىنە ايرىقشا ءمان بەرىلەدى. ءبىراق، بۇل — ەلىمىز بۇگىنگى تاڭدا جۇرگىزىپ وتىرعان اسا استارى تەرەڭ ساياسات. ناقتى فورمۋلاسى — كوپتىلدى قوعام، جالعىز مەملەكەتتىك ءتىلى بار ەل! ياعني، ونىڭ ماڭىزدى كومپونەنتى — تىلدىك توزىمدىلىك، جاڭاشا ايتساق، تىلدىك تولەرانتتىق. «جىلى- جىلى سويلەسەڭ…» دەگەن حالىق ناقىلى قاشاندا جادىمىزدا بولعانى ءجون. ەلدىڭ باياندى بولاشاعى دەگەن قاستەرلى ىستە قانداي ماسەلە بولسىن سابىرمەن، اقىلعا سالىپ شەشەتىن ءبىزدىڭ ەلدىڭ ازاماتتارى ءۇشىن بۇل قولدان كەلەتىن شارۋا. ءبىزدىڭ الدىڭعى بۋىننىڭ دا وسيەت ەتكەنى وسى.

بىلە بىلسەك، تىلدىك توزىمدىلىك — قالا بەردى مەملەكەتتىك، ياعني ەلدىك قاۋىپسىزدىگىمىزدىڭ كەپىلى. داۋرىقپا ايقاي، ءدال قازىر نە قىلسا دا بولا سالسىن دەگەن تالاپ مۇلدەم بۇرىس ناتيجە اكەلۋى مۇمكىن!

مەملەكەت باسشىسى ايتقانداي، قازاق ءتىلى تۇبىندە ۇلتارالىق تىلگە اينالادى، ونىڭ كۇنى ءتىپتى دە الىس ەمەس. ءقازىردىڭ وزىندە انا تىلىمىزدە ەركىن سويلەيتىندەر قاتارى كوبەيىپ كەلەدى. جاقىندا عانا اسسامبلەيا سەسسياسىندا تەك انا تىلىمىزدە سويلەپ قانا قويماي، ونى ناسيحاتتاپ، تاراتۋدا ناتيجەلى ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ءبىرقاتار وزگە ۇلت وكىلدەرى اتاپ ءوتىلدى. ءبىز ءتىلىمىزدى ۇيرەنۋگە ۇمىتىلعان ءاربىر ازاماتتى باۋىرىمىزعا تارتساق، قالعاندارعا سول ساباق، ولاردىڭ ىنتا- جىگەرىن ارتتىرا تۇسەمىز. ولار مەملەكەت تىلىندە سويلەۋدىڭ الەۋمەتتىك ليفت، جەكە مۇمكىندىكتەر ەكەنىنە كوز جەتكىزەدى. ءتىل ساياساتىنىڭ باياندى بولۋىنا سول يگى. ءبىز مەملەكەتتىك ءتىل قولدانىس اياسىنىڭ ودان ارى كەڭەيە بەرۋىن قامتاماسىز ەتەمىز.

ءوزىڭىز دە بىلەسىز، قازاقشا ەركىن، جاتىق سويلەيتىن وزگە ەتنوس وكىلدەرى كوپ. ەلگە تانىمال شىعارماشىلىق وكىلدەرى، دەپۋتاتتار، جۋرناليستەر — ماكسيم روجين، ناتاليا دەمەنتيەۆا، اننا دەمچەنكو، گەننادي شيپوۆسكيح سياقتى قازاق ءتىلىنىڭ ناسيحاتىن ارتتىرىپ، دامۋىنا ۇلەس قوسىپ جۇرگەن ازاماتتار بارشىلىق. وسىنداي بەدەلدى ازاماتتار بىرنەشە ءتىل بىلسەڭ كەم بولمايسىڭ دەگەننىڭ دالەلى.

ءبىزدىڭ قوعام «زاڭ مەن تارتىپكە» باعىنۋى ءتيىس. كونستيتۋتسيا، زاڭدارمەن بەكىتىلگەن تالاپتار مۇلتىكسىز ورىندالۋى قاجەت. وسى رەتتە مەملەكەتتىك ورگاندار، حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىقتارى، باسقا دا مەكەمەلەر بولسىن ازاماتتار ءوتىنىش جاساعان تىلدە ساپالى قىزمەت ەتۋى كەرەك.

قوعامدا تىلگە قاتىستى ارانداتۋلار بولعان جاعدايدا، ەلىمىزدىڭ ءار ازاماتىنا ەسكەرتىپ ايتاتىن ءجايت — ول ارانداتۋعا قوسىلماڭىزدار. بىرنەشە ءتىلدى مەڭگەرۋ كەرەك، قازاق حالقى ءاردايىم ساۋاتتى بولسىن دەگەن ۇستانىمدامىز ءارى ءتىلدى ساياسي سۇراققا اينالدىرۋعا قارسى ەكەنىمىزدى اشىپ ايتامىن.

ويتكەنى، ءتىل تاقىرىبى — كوپتەگەن مەملەكەتتەر اراسىندا، قازىرگىدەي اۋمالى-توكپەلى زاماندا قاقتىعىستارعا سەبەپ بولىپ وتىرعان باستى فاكتورلاردىڭ ءبىرى. سوندىقتان، بەيبىت بولاشاق ءۇشىن نەنىڭ دۇرىس، نەنىڭ بۇرىس ەكەنىنە ناقتى كوز جەتكىزبەي تۇرىپ، ءتۇرلى ارانداتۋعا قوسىلماۋدى سۇرايمىز. مۇنداي ارانداتۋشىلار زاڭ بويىنشا جاۋاپ بەرەتىن بولادى.

— پرەزيدەنت ءبىر سوزىندە «ءبىز زەينەتكە شىعامىز، قازاقستان جاستارعا قالادى» دەدى. مەملەكەت باسشىسى ايتپاقشى، قازاقستان كەلەر ۇرپاققا مۇرا ەكەنى انىق. سەبەبى، ەلىمىزدىڭ بولاشاعى كادردىڭ كاسىبيلىگىنە تاۋەلدى. وسى رەتتە، مەملەكەتتىك اپپاراتتا ساپالى كادر تاپشى ما؟ بۇل ماسەلەنىڭ قانداي شەشىمى بار؟

— ساپالى كادرلار ءبىر كۇندە ءوسىپ شىقپايدى. بۇل باعىتتا جۇيەلى ءارى ۇزاق مەرزىمدە جۇمىس اتقارۋىمىز قاجەت. بەس جىلدان بەرى پرەزيدەنتتىك جاستار كادر رەزەرۆى ىسكە قوسىلدى. سول ۋاقىتتان بەرى 289 رەزەرۆشى ءتۇرلى سەكتورلاردا، 3 ءۋى — «ا» كورپۋسىنداعى، 36 سى ساياسي لاۋازىمداعى قىزمەتكە تاعايىندالدى. بۇدان بولەك، رەزەرۆتەگى جاس ازاماتتار پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ تا سايلاندى. بيىلدان باستاپ وڭىرلىك كادرلىق رەزەرۆتەر قۇرىلا باستادى.

سونداي-اق، مەملەكەتتىك گرانتپەن وتاندىق جوعارى وقۋ ورىندارىن ۇزدىك ءتامامداعان تۇلەكتەردى ەندىگى جەردە بايقاۋدان تىس مەملەكەتتىك قىزمەتكە تارتۋدى جولعا قويدىق. بىلتىر 120 ۇزدىك تۇلەك مەملەكەتتىك قىزمەتكە ورنالاستى. جالپى، ءبىر ماماندى وقىتىپ شىعارۋعا كەمى 5 جىل كەرەك بولسا، كاسىبي مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر بۋىنىن تاربيەلەپ شىعۋعا ودان ەكى ەسە، ءتىپتى ودان دا كوپ ۋاقىت كەرەك.

ەڭ باستىسى، ەل ىشىندەگى ءبىلىمدى، بىلىكتى ازاماتتاردىڭ مەملەكەت ىسىنە بەلسەندى ارالاسۋىن ارتتىرىپ، مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەرگە قويىلاتىن تالاپتاردى پرەزيدەنت ايتقان «ادال ازامات» تۇجىرىمداماسىنا ساي جەتىلدىرۋ ۇستىندەمىز.

وسى ورايدا، مەن ءوز قۇزىرىمداعى مەكەمەگە قاتىستى ايتايىن. پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرمالارى نەگىزىندە مەملەكەتتەگى كادر ساياساتىنا مەريتوكراتيا مەحانيزمدەرىن ەنگىزۋدى قولعا الدىق. ءقازىر قابىلەتتى ادامداردى ىرىكتەۋ پروتسەسىن اۆتوماتتاندىرۋ جۇيەسى ىسكە قوسىلدى. كادرلاردى ىرىكتەۋ، تاعايىنداۋ، وقىتۋ، قىزمەتكەرلەردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ باعىتىنداعى ۇزدىك الەمدىك تاجىريبەلەر زەردەلەنىپ، زاماناۋي تاسىلدەر ەنگىزىلۋ ۇستىندە.

بۇعان قوسا، مەملەكەتتىك ساياسي قىزمەتشىلەردى تاعايىنداۋ پروتسەسى قايتا پىسىقتالۋدا. قولدانىستاعى تارتىپكە سايكەس، مەملەكەتتىك ورگاندار پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە ساياسي لاۋازىمعا تاعايىنداۋعا ءبىر عانا كانديداتتى ۇسىناتىن. بۇل ءتاسىل، ءوز كەزەگىندە، ورتالىقتىڭ ۇزدىك ۇمىتكەردى انىقتاپ، دۇرىس تاڭداۋ جاساۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. تاڭداۋ تەك ۇسىنىلعان كانديداتپەن شەكتەلەتىن.

بۇدان بىلاي، ساياسي لاۋازىمدارعا تاعايىنداۋلاردى كەلىسۋ پروتسەسى كانديداتتاردىڭ جەكە جانە كاسىبي قۇزىرەتتەرىنىڭ نەگىزىندە قۇرىلعان رەيتينگ ارقىلى جۇرگىزىلەدى. بۇل رەتتە، بۇل رەيتينگ سانى شەكتەۋلى ازاماتتاردى عانا قامتىمايتىنىن اتاپ وتكەن ءجون. الداعى ۋاقىتتا ءتاسىل تولىق اۆتوماتتاندىرىلادى، ياعني ادامي فاكتورىنىڭ اسەرى ازايادى. ماقسات — ساياسي قىزمەتكە ناسىلىنە، تەگىنە، جىنىسىنا قاراماستان ءبىلىمدى، بىلىكتى، ۋادەگە بەرىك، زاڭدى قۇرمەتتەيتىن ازاماتتاردى تارتۋ.

— وسى ورايدا، كوپتەن بەرى ويىمدا جۇرگەن ءبىر سۇراقتى قويسام. بىزدە ۇكىمەت مۇشەلەرى مەن اكىمدەر ءجيى اۋىسادى. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ الدە جەمقورلىقپەن كۇرەستىڭ ءبىر ءادىسى مە؟ الدە، شىنىمەن جۇمىسى ونبەگەن سوڭ شەنەۋنىكتەر ءجيى كرەسلوسىن بوساتاتىن بولىپ تۇر ما؟

— بۇل جەردە باسىن اشىپ ايتا كەتەتىن نارسە — مەملەكەتتىك قىزمەتشى بولۋ، ونىڭ ىشىندە ساياسي قىزمەت اتقارۋ — ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك ءارى زور سەنىم. سوندىقتان مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى كادرلىق وزگەرىستەر ءبىر كۇندە قابىلداناتىن شەشىم ەمەس ەكەنىن ەسكەرۋ كەرەك. ءاربىر تاعايىنداۋ كەزىندە قىزمەتشىلەردىڭ ىسكەرلىك قابىلەتى، ءتيىستى سالاداعى ءبىلىمى مەن تاجىريبەسى ەسكەرىلەدى.

وسى تۇرعىدا پرەزيدەنتتىڭ كادرلىق تاڭداۋى جەكە ادامعا دەگەن كوزقاراسىنا ەمەس، سول لاۋازىمدى اتقارۋعا كاسىبي بىلىكتىلىگى، تاجىريبەسى، ءبىلىمى جەتكىلىكتى مە، ەلگە ادال قىزمەت ەتۋگە دايىن با دەگەن ماسەلەلەرگە بايلانىستى. بايقاساڭىز، ساياسي قىزمەتتە بەلگىلى ءبىر كەسىمدى مەرزىم نەمەسە «كەپىل» جوق، قاتاڭ تالاپ ناتيجەسىندە ءوز جۇمىسىنا ادال، بىلىكتى كادرلار عانا سۇرىپتالىپ شىعادى.

مەملەكەت باسشىسى ءوز سوزدەرىندە قازاقستاندى وزىق ەلگە اينالدىرۋ جاي ۇران ەمەس، ناقتى جوسپار ەكەنىن اتاپ وتكەن. وسى ورايدا، ۇكىمەتتىڭ الدىندا ماڭىزدى مىندەت قويىلعان — 2029-جىلعا دەيىن ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ كولەمىن ەكى ەسە ۇلعايتۋ قاجەت. ياعني، ساياسي قىزمەتشىلەر وسى سياقتى ناقتى مىندەتتەردى ورىنداۋ ءۇشىن تاعايىندالادى.

بىرىنشىدەن، پرەزيدەنتىمىز ەلىمىزدە بولىپ جاتقان بارلىق ماسەلەلەر بويىنشا حاباردار. بەلگىلى ءبىر كادرلىق شەشىم قابىلدانعاندا، ارينە، ەڭ الدىمەن سول سالاداعى ستراتەگيالىق ماقساتتاردىڭ ورىندالۋى باستى نازارعا الىنادى. مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر دەگەنىمىز جالدامالى مەنەدجەرلەر عوي. ءار كەزەڭ تالابىنا ساي قويىلعان ماقساتتار ورىندالعاننان كەيىن، ونىڭ كاسىبي بىلىكتىلىگى باسقا سالاعا باعىتتالاۋى مۇمكىن.

ەكىنشىدەن، ءبىز دامۋ جىلدامدىعى اسا جوعارى، كۇن سايىن قىم-قۋىت وزگەرىستەر بولىپ جاتقان زاماندا ءومىر ءسۇرىپ وتىرمىز. بۇل مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردەن شۇعىل وزگەرىستەرگە بەيىمدىلىكتى جانە جوعارى باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى تالاپ ەتەدى. سوندىقتان بەلگىلى ءبىر سالاداعى كەزەكتى مەجەگە قول جەتكەننەن كەيىن كەلەسى مەجەگە جەتۋ ءۇشىن باسقا دەڭگەيدەگى كاسىبي بىلىكتىلىك قاجەت بولۋى مۇمكىن. ەندەشە، وسىعان بايلانىستى ءتيىستى كادرلىق شەشىم قابىلدانۋى زاڭدى.

ال ءسىز ايتقان جەمقورلىقپەن كۇرەس ماسەلەسى قاي زاماندا دا، قاي ەلدە دە وزەكتى ماسەلە. ونىمەن مەملەكەت، قوعام، ياعني ءبارىمىز جۇمىلا كۇرەسۋىمىز كەرەك. الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنسەك، جەمقورلىقپەن كۇرەس ەشقاشان توقتاعان ەمەس. سول ءۇشىن بارلىق پروتسەستەردى تسيفرلاندىرۋ وتە وزەكتى. ماسەلە ونى ساپالى جۇرگىزۋدە. باستىسى، اكىمشىلىك قىزمەتشى بولسىن، ساياسي قىزمەتشى بولسىن بۇل دەرتتەن اۋلاق تۇرۋى ءتيىس. ال ەگەر الدا-جالدا پەندەشىلىككە بوي الدىرسا، زاڭ تالابى بارلىعىنا بىردەي. لاۋازىمىنا قاراماستان كەز كەلگەن ازامات قولمەن ىستەگەنىن زاڭ بويىنشا مويىنمەن كوتەرۋگە ءماجبۇر بولادى.

اۆتور رۋسلان عابباسوۆ