مۇحيتتىڭ ار جاعىنداعى ماڭىزدى ءماجىلىس ورتالىق ازيا بولاشاعىنا قالاي اسەر ەتەدى
استانا. KAZINFORM - اق ءۇي باسشىسى ورتالىق ازيا مەملەكەتتى باسشىلارىن ا ق ش-قا شاقىردى. ۆاشينگتوندا «C5+1» فورماتىندا اۋقىمدى جيىن وتپەك. باسقوسۋدا جان-جاقتى ىنتىماقتاستىق ماسەلەلەرى تالقىلانىپ، ءوڭىردىڭ سىرتقى ساياساتتاعى باعدارى ايقىندالادى دەگەن بولجام بار. Kazinform اناليتيكالىق شولۋشىسى ساراپشىلارمەن بىرگە مۇحيتتىڭ ارعى بەتىندە نەندەي شەشىم قابىلداناتىنىن تالدادى.
ورتالىق ازياديپلوماتياسىنىڭ جاڭا فورمۋلاسى
كەيىنگى جىلدارى ورتالىق ازياداعى بەس مەملەكەتتىڭ الپاۋىت ەلدەرمەن اراقاتىناسى ءبىرشاما جاقساردى. مۇنداي ىلگەرى قادامعا بىرلەسە ارەكەت ەتۋ مودەلى - «C5+1» فورماتىنداعى جيىنداردىڭ ۇلەسى زور. ءار مەملەكەت جەكە- دارا كەلىسسوزدەردەن گورى تۇتاس ايماق رەتىندەگى ورتاق ۇستانىمىن ءبىلدىرۋ الدەقايدا ۇتىمدى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ءتيىمدى جوبالارعا قول جەتكىزىپ كەلەدى. بۇعان دەيىن «C5+1» فورماتىندا ا ق ش، رەسەي، قىتاي، ە و كوشباسشىلارىمەن ماردىمدى مامىلە جاسالدى، ورتالىق ازيانىڭ بيزنەس- فورۋمدارى تۇراقتى وتەدى.
«C5+1» فورماتىنىڭ نوبايى بۇرىننان بولعانىمەن، بيىل ناقتى پلاتفورما رەتىندە قالىپتاسقانىنا تۇپ- تۋرا 10 -جىل. 2015 -جىلى نيۋ-يوركتە وتكەن ب ۇ ۇ باس اسسامبلەياسىندا ا ق ش پەن ورتالىق ازيا ەلدەرى وسى فورماتتىڭ ىرگەتاسىن قالادى.
العاشقى كەزدەسۋ باراك وبامانىڭ پرەزيدەنتتىگى تۇسىندا وزبەكستاننىڭ سامارقاند قالاسىندا وتكىزىلدى. وعان سول كەزدەگى ا ق ش-تىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى دجيم كەرري قاتىسقان بولاتىن.
ال مەملەكەت باسشىلارى دەڭگەيىندەگى كەزدەسۋ 2023 -جىلى باستاۋ الدى. ا ق ش-تىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى دجو بايدەن «C5+1» فورماتىندا ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ كوشباسشىلارىمەن بىرلەسكەن كەلىسسوز جۇرگىزگەنىن ۇمىتپادىق.
وسىلايشا، ا ق ش پەن ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ قارىم- قاتىناسىن جاقسارتۋعا جانە وڭىرلىك ينتەگراتسيانى نىعايتۋعا باعىتتالعان كوپجاقتى ديالوگ الاڭى پايدا بولعان ەدى. جاڭا پلاتفورمادا ەكونوميكا، ەنەرگەتيكا، ەكولوگيا جانە قاۋىپسىزدىك سياقتى نەگىزگى ماسەلەلەر تۇراقتى تالقىلانىپ وتىردى.
ەستە بولسا، وتكەن جىلى الماتىدا «B5+1» حالىقارالىق فورۋمى ءوتتى. بۇل - «C5+1» فورماتىنىڭ بيزنەستەگى كورىنىسى. فورۋمعا ورتالىق ازيا مەن ا ق ش-تان 200-دەن استام مامان جينالىپ، ايماقتاعى ساۋدا، ترانزيتتىك جانە ينۆەستيسيالىق تەتىكتەرى قارالدى.
ەندى اتالعان وزگەرىس ەكىجاقتى ساۋداعا قالاي اسەر ەتكەنىن باعامداپ كورەيىك. ەكونوميكالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ دەرەگىنشە، «C5+1» فورماتى پايدا بولعان 2015 -جىلدان بەرى قازاقستان - ا ق ش تاۋار اينالىمىندا ءوسىم تۇراقتى. كورسەتكىش 2015 -جىلى 1,9 ميلليارد ا ق ش دوللارى كولەمىندە بولسا، وتكەن جىلى ەكى ەسەگە ءوسىپ، 4,2 ميلليارد ا ق ش دوللارىنا جەتكەن.
ق ر پرەزيدەنتى جانىنداعى ق س ز ي ازيالىق زەرتتەۋلەر ءبولىمىنىڭ باس ساراپشىسى الىشەر تاستەنوۆتىڭ ايتۋىنشا، ا ق ش-تىڭ ورتالىق ازيامەن بايلانىسى ماڭىزعا يە.
- ا ق ش «C5+1» فورماتىنا وڭىردەگى مەملەكەتتەرمەن بايلانىستىڭ نەگىزگى قۇرالى رەتىندە قارايدى. ا ق ش-تىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ستراتەگياسىندا ورتالىق ازيا كليماتتىڭ وزگەرۋىنە قارسى كۇرەس، ەنەرگەتيكالىق جانە ازىق-تۇلىك تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ، كولىك- لوگيستيكالىق دامۋ تۇرعىسىندا ەرەكشە ايماق سانالادى. سول ءۇشىن وسى تۇعىرناما شەڭبەرىندە قارىم-قاتىناستى جانداندىرۋعا نيەتتى.
تۇتاستاي الساق، ا ق ش-تىڭ وڭىردەگى ساياسي باستاماعا ۇلەس قوسۋى قازاقستانعا ينۆەستيسيا مەن وزىق تەحنولوگياعا قول جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. سونداي-اق دۇنيەجۇزىلىك بانك، ازيا دامۋ بانكى جانە ەققدب سەكىلدى حالىقارالىق قارجى ينستيتۋتتارىنداعى امەريكالىق ساياسي كاپيتالدى پايدالانۋعا كەرەمەت جول، - دەيدى ساراپشى.
قازاقستان - ا ق ش قاتىناسى
بيىل اق ءۇي تىزگىنىن دونالد ترامپ ۇستادى. الەمدى ساياسي- ەكونوميكالىق شەشىمدەرىمەن ءدۇر سىلكىندىرگەن ساياساتكەر ورتالىق ازيانىڭ قالىپتاسقان سىرتقى قاعيداتتارىنا قالاي قارايدى؟ ورتالىق ازيا ءۇشىن «C5+1» فورماتى بۇرىنعىداي ءتيىمدى كەڭەس الاڭى بولىپ قالا ما؟
جاقىندا ق ر سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ەرمەك كوشەربايەۆ پەن ا ق ش-تىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى ماركو رۋبيو كەلىسسوز جۇرگىزگەنىن بىلەمىز. ءمالىم بولعانداي، امەريكالىق تاراپ قازاقستانمەن قاۋىپسىزدىك، تەحنولوگيالىق سەكتور مەن اسا ماڭىزدى پايدالى قازبالار سالاسىندا بىرلەسكەن كوممەرتسيالىق جوبالاردى ىلگەرىلەتۋگە دايىن.
ق ر پرەزيدەنتى جانىنداعى ق س ز ي-دىڭ جەتەكشى ساراپشىسى الي مۇحامبەتتىڭ پىكىرىنشە، اق ءۇيدىڭ جاڭا باسشىسى ورتالىق ازيامەن قارىم- قاتىناستا وسى سالالاردى نەگىزگە الاتىن سەكىلدى.
- ترامپتىڭ ەكىنشى پرەزيدەنتتىگى تۇسىندا ا ق ش ورتالىق ازياداعى باسىمدىعىن جوعالتتى دەگەن وي ءجيى ايتىلادى. الايدا سوڭعى وقيعالار بۇل پايىمدى جوققا شىعارىپ وتىر. ا ق ش-تىڭ ورتالىق ازيا وڭىرىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعى ارتۋى قازاقستان مەن ءوڭىر ەلدەرىنىڭ ءالى دە ستراتەگيالىق ماڭىزى بارىن كورسەتتى.
ترامپ اكىمشىلىگىنىڭ سىرتقى ساياسي ءتاسىلى ا ق ش پەن ورتالىق ازيا اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق فورماتىنا وزگەرىس الىپ كەلەدى. ا ق ش-تىڭ حالىقارالىق قاتىناستاردى ترانسفورماتسيالاۋى ەكونوميكالىق الىس-بەرىستى تەرەڭدەتۋگە يتەرمەلەيتىندەي، - دەدى الي مۇحامبەت.
ەلىمىز «C5+1» فورماتىن ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ ءۇشىن پايدالانا الادى. اسىرەسە ينۆەستيسيا تارتۋعا قولايلى ورتا بولماق. الي مۇحامبەتتىڭ سوزىنشە، ا ق ش-تا وتەتىن سامميتتە اۋىل شارۋاشىلىعى، لوگيستيكالىق ينفراقۇرىلىم، جوعارى تەحنولوگيا مەن مينەرالدىق رەسۋرستاردى وڭدەۋ سالالارىنا ينۆەستور تابىلۋى ىقتيمال. بۇل ءوز كەزەگىندە ەكونوميكانى ورىستەتۋگە سەرپىن بەرىپ، مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ كومىرسۋتەك سەكتورىنا تاۋەلدىلىگىن تومەندەتەدى.
ا ق ش ينۆەستيسياسى ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋعا مۇمكىندىك بەرە مە؟
ۇلتتىق بانكتىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك، 1993 -جىلدان بەرى ا ق ش-تىڭ قازاقستانعا سالعان تىكەلەي ينۆەستيسياسىنىڭ جالپى كولەمى 61 ميلليارد دوللاردان استى. قارجىنىڭ باسىم دەنى مۇناي- گاز سالاسىنا باعىتتالعان. ساراپشىلار قوس مەملەكەتتىڭ ساۋدا اينالىمىنداعى مۇناي- گاز ونىمدەرىنىڭ ۇلەسى ءازىر ازايمايدى دەگەن ويدا.
- ءسوزسىز، مۇناي-گاز سالاسى قوس تاراپتىڭ باستى ەكونوميكالىق مۇددەسىنە ساي كەلەدى ءارى ماڭىزدى ساۋدا ءونىمى قاتارىنان ءتۇسۋى قيىن. الايدا الەمدىك ەكونوميكانىڭ ترانسفورماتسياسى مەن تەحنولوگيالاردىڭ دامۋى قازاقستاندىق- امەريكالىق تاۋار اينالىمىنا وزگەرىس ەنگىزەرى انىق. ەڭ الدىمەن، اسا ماڭىزدى مينەرالدار مەن لوگيستيكالىق ينفراقۇرىلىم سالاسىندا جوبالار بولاتىن سىندى.
ستراتەگيالىق ءرولى جاعىنان جاھاندىق دەڭگەيگە شىققان ترانسكاسپي حالىقارالىق كولىك باعدارىن (ورتا ءدالىزدى) ودان ءارى دامىتۋ ەرەكشە باقىلاۋعا يە بولادى. نەگە دەسەڭىز، قازاقستان وڭىردە جەتەكشى ورىنعا يە، ورتالىق ازياعا تارتىلعان ينۆەستيسيانىڭ %60 دان استامى بىزگە تيەسىلى. ال ا ق ش-تىڭ قازاقستانعا ودان ءارى ينۆەستيسيا كولەمىن كوبەيتۋى ورتالىق ازياداعى كولىك-ترانزيت جانە باسقا دا سەكتورلارعا قوسىمشا قارجى تارتۋعا يتەرمەلەيدى، - دەپ اتاپ ءوتتى الي مۇحامبەت.
كەيىنگى 20 جىلدا ا ق ش-تىڭ قازاقستانعا سالعان تىكەلەي ينۆەستيسياسى 51,8 ميلليارد دوللار بولدى، سونىڭ 96,4 پايىزى تاۋ-كەن ونەركاسىبىنە جانە كەن ورىندارىن قازۋعا جۇمسالعان.
ەكىجاقتى ساۋدادا شيكىزاتتىڭ سالماعى زور. بۇل - بۇرىننان ساقتالعان ءۇردىس. 1993 -جىلى ا ق ش-تىڭ «Chevron» مۇناي كومپانياسى «Tengiz Chevroil» بىرلەسكەن كاسىپورنىن قۇرىپ، العاشقى ءىرى ينۆەستور بولدى. كەيىن Exxon Mobil كەلدى. قازىر ەكى امەريكالىق كومپانيانىڭ وتاندىق مۇناي وندىرىسىندەگى ۇلەسى - 47 پايىز.
ەلدەن شىققان مۇناي حالىقارالىق نارىققا ەكى نەگىزگى ەكسپورتتىق قۇبىر ارقىلى جەتەدى: كاسپي قۇبىر كونسورتسيۋمى (ك ق ك) جانە اتىراۋ- سامارا باعىتى. ۋكراينا- رەسەي قاقتىعىسىنا بايلانىستى العاشقى باعىت (ك ق ك) ءبىرشاما كەدەرگىگە ۇشىراپ كەلگەنىن كورىپ ءجۇرمىز. مۇناي تاسىمالىنىڭ كىدىرۋى ا ق ش كومپانيالارىنا دا، قازاقستانعا دا ايتارلىقتاي باس اۋرۋعا اينالدى. سوندىقتان ساراپشىلار الداعى سامميتتە بالاما ساۋدا جولى تالقىلانۋى مۇمكىن ەكەنىن جوققا شىعارمايدى.
ق ر پرەزيدەنتى جانىنداعى ق س ز ي ەۋروپالىق جانە امەريكالىق زەرتتەۋلەر ءبولىمىنىڭ جەتەكشى ساراپشىسى الىشەر ابدرەشيەۆتىڭ سوزىنشە، ا ق ش ءۇشىن جوعارى تەحنولوگيا جانە قورعانىس سالاسىنا قاجەتتى ستراتەگيالىق ماڭىزدى رەسۋرستاردىڭ تاپشىلىعىن بولدىرماۋ كەرەك. سول سەبەپتى، استانا مەن ۆاشينگتون كولىك- لوگيستيكالىق دالىزدەردى، سيفرلاندىرۋ جوبالارىن ىلگەرىلەتۋگە مۇددەلى.
- ەۋروپا مەن ازيانى جالعايتىن جەر رايى قازاقستاندى ماڭىزدى ترانزيتتىك حابقا اينالدىرىپ وتىر. تەڭىزگە تىكەلەي شىعۋ مۇمكىندىگىمىز بولماعانىمەن، ورتالىق ازياداعى باستى لوگيستيكالىق حاب مارتەبەسىن نىعايتۋعا مۇمكىندىگىمىز بار. قازىردىڭ وزىندە كەشەندى جۇمىس جۇرگىزىلىپ جاتىر.
مىسالى، اقتاۋ جانە قۇرىق پورتتارىن جەتىلدىرىپ جاتىرمىز. 2030 -جىلعا قاراي ولاردىڭ وتكىزۋ قابىلەتى 130 ميلليون تونناعا دەيىن ارتادى. بۇدان باسقا، 2030 -جىلعا قاراي ورتا ءدالىزدىڭ وتكىزۋ قۋاتى 10 ميلليون تونناعا دەيىن كوبەيمەك. قىتاي (شيان) - قازاقستان (دوستىق، التىنكول) - رەسەي (سەلياتينو) ترانزيتتىك باعىتىن سيفرلاندىرۋعا كۇش سالىپ كەلەمىز، - دەدى الىشەر ابدرەشيەۆ.
قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا ا ق ش كاپيتالىنىڭ قاتىسۋىمەن 700-دەن استام كاسىپورىن جۇمىس ىستەيدى. ءىرى امەريكالىق كومپانيالار - Chevron ،ExxonMobil ،Pfizer ،General Electric Wabtec - مۇناي- گاز، فارماتسيەۆتيكا، ەنەرگەتيكا جانە ماشينا جاساۋ سالالارىنا ۇلەس قوسىپ جاتىر.
- ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋدا ا ق ش-تىڭ تەحنولوگيالىق ينفراقۇرىلىم، ستارتاپ- ەكوجۇيە مەن اۋىل شارۋاشىلىعىن سيفرلاندىرۋ تاجىريبەسىن يگەرگەن ءجون. اق ءۇي قارجى كاپيتالىن عانا ەمەس، سيفرلىق ورتانى قالىپتاستىرۋ مەن ونى وڭتايلاندىرۋ جولىن ۇسىنۋعا قابىلەتتى. بۇل قازاقستان ءۇشىن يننوۆاتسيالىق سالالاردى (Aى، قارجى تەحنولوگيالارى) دامىتۋعا جاردەمدەسەر ەدى. IT مامانداردى دايارلاۋ جانە عىلىمي- تەحنيكالىق ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ جونىندەگى بىرلەسكەن باعدارلامالاردى ىسكە اسىرۋ دا ماڭىزدى باعىت بولىپ وتىر، - دەپ تولىقتىردى الي مۇحامبەت.
2025 -جىلدىڭ ءى توقسانىندا ەلدەگى تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيسيا كولەمى شامامەن 6,6 ميلليارد دوللارعا جەتكەن بولاتىن - وتكەن جىلعى كورسەتكىشتەن 6,2 پايىزعا جوعارى. وسى ساناتتا ا ق ش نەگىزگى شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ بىرىنە اينالىپ، ەنەرگەتيكا مەن ءوندىرىس سەكتورىنداعى پوزيتسياسىن ساقتاپ كەلەدى.
تالقى تاقىرىبى
سونىمەن، «C5+1» سامميتىندە ەكونوميكالىق تالقى قىزاتىن ءتۇرى بار. ق ر پرەزيدەنتى جانىنداعى ق س ز ي-دىڭ ازيالىق زەرتتەۋلەر ءبولىمىنىڭ باس ساراپشىسى الىشەر تاستەنوۆتىڭ سوزىنشە، ۆاشينگتوندا ەكونوميكالىق سەرىكتەستىك، ەنەرگەتيكالىق ىنتىماقتاستىق، سيفرلىق دامۋ مەن كولىك- لوگيستيكا جايى قاۋزالماق.
- قازاقستان ءۇشىن سامميتكە قاتىسۋ ا ق ش-پەن ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگيالىق ديالوگ قالىپتاستىرۋعا سەپتەسەدى. وعان قوسا جاسىل ەنەرگەتيكا، اسا ماڭىزدى پايدالى قازبالاردى ءوندىرۋ جانە قايتا وڭدەۋ ءىسى ءسوز بولاتىنى انىق. ورتالىق ازياداعى ينفراقۇرىلىم مەن يننوۆاتسياعا ينۆەستيسيالاردى تارتۋعا دا ەرەكشە نازار اۋدارىلادى، - دەپ بولجادى ساراپشى.
ال ساراپشى الي مۇحامبەت سيفرلىق يندۋستريا جانە ج ي تەحنولوگيالارى سالاسىنداعى كەلىسىمدەر ورنايتىنىنا سەنىمدى. Alem.AI حالىقارالىق جاساندى ينتەللەكت ورتالىعىنىڭ Apple, Google سەكىلدى الپاۋىتتارمەن بىرلەسكەن جوبالارىنىڭ سانى ارتۋى مۇمكىن. مۇنىڭ سىرتىندا Astana Hub سيفرلىق ەكوجۇيەسىنە جاڭا مۇمكىندىكتەر ەسىگى اشىلاتىن سەكىلدى.
اۆتور
ەرسىن شامشادين
