مۇحتار ماعاۋين. ءبىر اعاشتا ەكى الما...
استانا. قازاقپارات - 1947-جىلى، قوڭىر كۇزدە شالعاي، الىس جايلاۋ - قارا-ۇڭگىر، جورعادان اۋدان ورتالىعى بارشاتاسقا كوشىپ كەلدىك. مەن جەتى جاسقا تولعام، وقۋعا بارۋىم كەرەك ەكەن. اعا، ياعني اكەم - ورتا مەكتەپتە مۇعالىم، ساباق باستالىپ كەتسە دە پارتاعا وتىرۋىم قاجەت. جازعام، مۇنىڭ ءوزى ءبىر حيكايا.
سونىمەن، ماعان ۇلكەن قالا بولىپ كورىنگەن ايدىك قىستاقتا وزگەشە ءبىر ءومىر باستالعان. اۋداندىق ءارقيلى مەكەمە كەڭسەلەرى، سىعىلىسا ورنالاسقان تۇرعىن ۇيلەر، ارلى-بەرلى ساپىرىلىسقان، ابىر-دۇبىر جۇرت. انىعى - بۇل بارشاتاس ول كەزدە تۇتاس ءبىر اۋداننىڭ اكىمشىلىك جانە ءوز دارەجەسىندەگى مادەني ۇيىتقىسى. سونىڭ اۋەلگى ءبىر ايعاعى - راديو بولدى. سامبىرلاپ تۇرعان كادىمگى راديو. قونىستانعان سوڭ، ەكى-ءۇش كۇن وتپەي، بىزبەن بىرگە تۇراتىن كەنجە اعام تاۋىپ اكەلگەن. قاق ورتاسىندا جۇدىرىقتاي بىتەۋ تەتىگى بار، قاتىرما، قوڭىر قاعازدى تاباقشا. اۋىزعى ءۇيدىڭ جوعارعى قابىرعاسىنا ءىلىندى.
سۇراۋسىز، تىنىمسىز سويلەي باستادى. كەيىنگى زامانداعى ءتورتبۇرىش تەكشە سياقتى، قىرىلدامايدى، قاقالمايدى، بار اۋەزى انىق، تاپ-تازا. تاڭ بوزىنان ءتۇن ورتاسىنا دەيىن تىنىمسىز. باستان-اياق قازاقشا. ارعى-بەرگىدەن ءارقيلى حابار، كۇندەلىكتى اقپار. كەيدە تىم مىجىڭداپ كەتەتىنى بار. قايتكەندە قىزىق. ەڭ قىزىعى - ءان مەن كۇي. اتام مەن اجەم تاڭعى شايدان باستاپ، كەشكى اسقا دەيىن، ءتىپتى، جاتار جاتقانشا تىڭدايدى. سوناۋ الماتىدان كەلىپ تۇر، سىم ارقىلى، نەتكەن عاجاپ دەسەدى. بىردە اتامنىڭ قايران قالعانى بار. «مىناۋ ءان ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە ايتىلاتىن ەدى. ۇمىتىلماپتى، - دەدى. - ءبىراق ءسوزى بۇزىلعان ەكەن: «ءبىر اعاشتا بەس الما...» بەسەۋ ەمەس، «ەكى الما» بولاتىن...»
كوپ ۇزاماي، بالكىم قىس ورتاسى، جازعا سالىم تاعى شىققاندا، قايتارا، مۇقيات تىڭدادىم: «ءبىر اعاشتا بەس الما، - مەن دە المايىن، سەن دە الما...» مەن ءۇشىن اتامنىڭ ءسوزى زاڭ ەسەپتى، «ەكى الما» دۇرىسىراق كورىندى. كەيىندە ويلانا تالداسام كەرەك. «ءبىر اعاشتا ەكى الما» - جۇپتاسقان ۇعىم. بەسەۋ ەمەس. ايتۋشى، الدە نۇسقاۋشى «ەكى المانى» ازىرقانعان، وندا، بەس ەمەس، ءجۇز الما بولۋعا كەرەك ەدى عوي. جوق. اينا قاتەسىز «ەكى الما». قىز بەن جىگىتتىڭ جاراستى، ورتاق كوڭىلى. ەكەۋىمىز. قاشاندا بىرگە بولايىق، ايرىلمايىق، دەگەنى. «ءبىر اعاشتا ەكى الما، - مەن دە المايىن سەن دە الما...» وسى جۇپتىق تۇرعىداعى «جان قالتامدا ەكى ورىك» تە بار عوي. «... ساۋلەم، ساعان مەن سەرىك...» دەيدى. كۇنى بۇگىندە سولاي ايتىلىپ ءجۇر. سونداي- اق، «ەكى جيرەن». ءيا. «... جالىن تۇيگەن، - جالعاندا جاقىنىمسىڭ جانىم سۇيگەن...» ەكى جيرەن، ەكى ورىك. جانە ەكى الما. قاتەسىز، ناقتى. اتام ايتسا دا، مەن ويلاسام دا، تاقاۋ جىلداردا، ءبىر، ەكى، بەس-ون، ەمەس، الپىس، جەتپىس بەس جىلدا وزگەرمەپتى. «ەكى الما» ەمەس. كۇنى بۇگىندە سول قالپىندا. «ءبىر اعاشتا بەس الما...» مۇمكىن، كەيىنگى ءبىر زاماندا ءسوز بىلەتىن جاڭا ءبىر ءانشى تۇزەتىپ ايتار.
ويلاستىرا قاراساڭىز، وسىنداي، اياق استىنان بۇزىلعان ءان ماتىندەرى ءبىرتالاي ەكەن. مىسال جەتىپ ارتىلادى. سونىڭ ءبىرى - بالۋان شولاقتىڭ «عالياسى». ءبىز ەستىگەن ءاۋ باستان ەمەس، كەيىنگى جىلدار جەتىستىگى. ايگىلى ءاننىڭ العاشقى ءبىر قايىرىمى بىلايشا ايتىلىپ ءجۇر:
«ءبىر كۇن اۋرۋ، ءبىر كۇن ساۋ،
جازىلدىڭ با، اۋ، دەرتىڭنەن...»
ياعني، بالۋاننىڭ عاشىعى عاليا - سىرقاتتى، دىمكاس ايەل ەكەن. «دەرت» راس، عاشىقتىق دەرتى، ءبىراق بۇل كەسەل ازىرشە جىگىتىمىزدىڭ عانا باسىنا تۇسكەن. ال دەنى-قارى ساۋ عاليا سۇلۋدىڭ ەركەلىگى باسىم، قىزىقتىرادى، نازدانادى، يىلە بەرە، كەرى سەرپەدى، قايتكەندە تىم جاقىن جىبەرمەيدى. «مەنىڭ كوڭىلىم، عاليا-اۋ، داۋالاسىن-اي، - اۋعان تۇيە سەكىلدى بەيىمدەلسەڭ...» - دەيدى عوي ىنتىزار جىگىتىمىز. سوندىقتان، سۇلۋدىڭ دىمكاس احۋالى، ءتىپتى عاشىقتىق دەرتى تۋرالى ءسوز بولۋى مۇمكىن ەمەس. اتالمىس ۇزىكتىڭ ناقتى تاڭباسى:
«ويپىر-اي، عاليا-اي، بەتىڭنەن،
ءاپپاق قارداي ەتىڭنەن،
ءبىر كۇن اۋرۋ، ءبىر كۇن ساۋ،
جازىلمادىم-اۋ دەرتىڭنەن...»
شىن دەرتتى، ياعني عاشىق جىگىتىمىز بالۋان شولاق، اقىرى بار مۇراتىنا جەتەدى، اۋەلدەن-اق وڭ ىڭعاي تانىتقان، دەسە دە ايگىلى ازاماتتىڭ شىن پەيىلىنە كۇماندانعان عاليا سۇلۋ دا ءوزىنىڭ شىن سۇيگەنىمەن قالتقىسىز تابىسادى. اقيقات نەگىزى جالپىعا بەلگىلى ءاننىڭ شىعۋ تاريحى وسىنداي ەكەن.
تەرە تۇگەندەسەك، الگىندەي قيسىنسىز بۇرمالاۋ اياق باسقان سايىن ۇشىراسىپ جاتادى. كوبىنە بۇگىنگى ءانشىنىڭ شالاعاي ساۋاتى مەن تۇيتە ۇعىمىنىڭ ناتيجەسى. ءبىز بارلى-جوقتىنى تاۋىسا ايتىپ، قاتارىنان وڭداي الماسپىز، ايتكەنمەن، ءداپ قازىر ويعا ىلىنگەن كەيبىرىن ەسكەرتە كەتەيىك. رۋحاني مادەنيەتكە قاتىستى لەپەستىڭ ەلەۋسىزى جوق. قاشاندا ۇلكەن ولقىلىق اتاۋلى كىشكەنتاي كىناراتتان باستاۋ الماق.
بۇگىندە كەڭىنەن تارالعان، ءبىراق بولماشىدان بۇزىلعان اندەردىڭ ءبىرى - «اۋلىڭ سەنىڭ ىرگەلى».
«اۋلىڭ سەنىڭ ىرگەلى،
ءشاي كويلەگىڭ بۇرمەلى،
ايتارىڭدى ايتساڭشى،
وتىرمىن عوي جۇرگەلى...»
ىڭكار جىگىتتىڭ قالاۋلىسىنا قيىلىپ تۇرعان ءساتى. الىس، الدە جاقىن، ءبىراق قىز اۋىلىنان سىرتقارى ءوز جۇرتىنا اتتانار الدىندا ءۇزىلىپ شىققان كوڭىل اۋانى. قانداي ءسوز كۇتىپ ەدى؟ ماحاببات لەبىزىن. مەن دە سەنى ۇناتام دەگەن ەمەۋرىن. بالكىم، بار پەيىلىم وزىڭدە، سۇيەمىن دەيتىندەي، جارقىن لەپەس. قايتكەندە، وڭ قاباق، ىستىق ىقىلاس. ال قازىرگى ءانشى، نەمەسە انسامبل ورىنداۋىندا مۇلدە باسقاشا. ەلبىرەمەيدى، ۇزدىكپەيدى، توبەدەن ۇرعانداي تارس ەتكىزەدى:
«ايتارىڭدى ايتىپ قال!..»
باياعى قيىنشىلىق جىلدارى، ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە، تار دۇنيەدە الدەنەدەن تۇڭىلگەن كولحوزشى قاتىندار ۇرسىسىپ جاتار ەدى؛ قىزا كەلە: «ايتارىڭدى ايتىپ قال!» - دەيتىن، ابدەن اشىنىپ. ءبىزدىڭ سىرباز جىگىتىمىز ءوزىنىڭ قۇشتار قىزىمەن قيماي قوشتاسقان جوق، ەندى كورمەستەي ۇرسىسىپ، ءبىرجولا ارازداسىپ كەتىپ بارادى:
«ايتارىڭدى ايتىپ قال،
وتىرمىن عوي جۇرگەلى.»
جىگىتتىڭ عانا ەمەس، قىزدىڭ دا اقىرعى، قايرىلماس سوزدەرى سياقتى.
ايتتىق، مۇنداي كىناراتتان باسىم كوپشىلىگى - ءانشىنىڭ، نۇسقاۋشىنىڭ ءسوز تانىماس تاسىرلىعىنىڭ ناتيجەسى. ايتسە دە، ەڭ قيىنى ول ەمەس ەكەن. وپىرىلعان ولقىلىق، قيسىنسىز بۇرمالاۋ - كوبىنە كوپ قازاق ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىنا تەرىس ىقپال ەتىپ وتىرعان سوۆەتتىك ساياساتتان باستاۋ الادى. تىپىر ەتپەيسىڭ، بار ءسوزىڭ، بار ءىسىڭ باقىلاۋدا، جانسىز كولەڭكەڭە دەيىن كۇماندى تەكسەرىس ۇستىندە. جەكەلەگەن ءانشى مەن اكىمدەر تۇزەتۋى ءوز الدىنا، اياق استى، جوق جەردەن ساياسات ارالاسادى.
ماسەلەن، ايگىلى «قۇداشا» ءانى. باستاۋى بار جاعىنان بەيبىت.
«كەلشى، كەلشى، بەرمەن كەلشى، قۇداشا،
ايتقان ءسوزىم كوڭىلىڭە ۇناسا،
«قويشى ارمەن» دەپ ايتا ما دەپ زارەم جوق،
نە دە بولسا، كەزى كەلدى وڭاشا...»
قۇدا بالا - جاس جىگىت قۇداشا قىزدىڭ وزىنە تەرىس قارامايتىنىن سەزەدى، ايتسە دە، ءداپ وسى، وڭاشا، قولايلى ساتتە تولىق اشىلماي، «قويشى ارمەن» دەپ جاسقاي ما دەگەن قاۋىبى بار. شىندىعىندا بۇل «قويشى ارمەن» - كۇماندى ناز، تەرىس ەمەس، وڭدى جاۋاپ، ەركەلىككە، كەلىسىمگە تاقاۋ ءسوز. «قويشى ارمەن دەپ ايتا ما دەپ زارەم جوق...» جىگىتىمىز وسىنىڭ وزىنە توقتاماق ەمەس. الايدا، كەيىنگى تۇزەۋدەن سوڭ، ءبىرجولا ءۇمىت ۇزۋگە ءتيىس. مىنە، قاراڭىز:
«كەت ارمەن! - دەپ ايتا ما دەپ زارەم جوق...»
قۇداشامىز قۇدا بالانى ۇناتپاعانى ءوز الدىنا، دولاڭ، دوكىر، تاربيەسىز قىز بولىپ شىقتى. ءبىر-اق ءسوز، ايتسە دە نەگىزگى ماعىناسى كەرەعار. بۇل - مانا ايتقانىمىزداي، بار زارداپتىڭ ەڭ جەڭىلى.
ءان ءماتىنى بۇدان ءارى بىلاي جالعاساتىن:
«دەدىمداعى قىسىپ قالدىم كوزىمدى،
جەرگە تاستاپ كەتە مە دەپ ءسوزىمدى،
ەلبىرەگەن جاس جۇرەگىم لۇپىلدەپ،
سابىر ەتىپ توقتاتامىن ءوزىمدى...»
ءبارى ءجون. بوزبالا قۇداشا قىزدىڭ رايىن اڭداپ، ءبىرشاما ەركىنسىدى. بۇدان سوڭ ەكەۋ-ارا ناز قالاي جالعاستى؟ جالعاسپادى، شورت ءۇزىلدى. ءانىمىز دە، كوڭىل تولقىنى دا وسىمەن ءبىتتى. اياقتالماعان، ءدۇبارا جاعداي. بۇگىنگى ءماتىن بويىنشا. انىعى - ەڭ سوڭعى شۋماق - ءساتتى شەشىم تارىك ەتىلدى. اۋەلدە، ءتارىزى 50-جىلداردا قاتاردان شىقتى، سوۆەتتىك ساياساتقا قايشى كەلەدى دەگەن تۇرپايى دولبارمەن. بۇگىندە مۇلدە ۇمىتىلعان. 1948، الدە 49-جىلعى، سىرتى قىزىل-الا ورنەك، شاعىن كەسىمدى اندەر جيناعىندا سوۆەت زامانىنان ەلۋ، الدە ءجۇز جىل بۇرىن ايتىلىپ جۇرگەن «قۇداشانىڭ» بۇرمالانباعان، تولىق ءماتىنى بار ەدى. باستاپقى تارماعىنان جاڭىلماساق، ەڭ سوڭعى شۋماق مىناۋ:
«كەلشى، ساۋلەم، كەرمارالداي كەرىلگەن،
ەكى اياعىڭ ءبىر باسۋعا ەرىنگەن،
الدىمىزدا الدەقانداي زامان بار،
كەلشى، قىسىپ قۇشاقتايىن بەلىڭنەن!...»
قۇدا بالا مەن قۇداشا تولىق ءتۇسىنىس تاپتى. بۇگىنگى كۇن قىزىق. الدا ءارقايسىن قانداي تاعدىر كۇتىپ تۇر. قانداي زامان. الدە جاۋ شابادى. الدە جۇت بولادى. ءتىپتى، بەيبىت جاعدايدىڭ وزىندە تىلەكتەرى قوسىلماي، ايرىلىسۋى مۇمكىن. قايتكەندە «الدەقانداي زامان» - بۇگىنگى كوممۋنيستىك، سوۆەتتىك يدەولوگيامەن قابىسپايدى ەكەن. قابىسپايدى ەمەس، مۇلدە قايشى. قايشى عانا ەمەس، جاۋ، جات سارىن! «الدىمىزدا الدەقانداي زامان بار...» - دەيدى عوي. انىعى - الدىمىزدا الدەقانداي زامان ەمەس، ادامزاتتىڭ نۇرلى بولاشاعى كوممۋنيزم تۇر ەمەس پە؟! ارينە، ءانشىنىڭ اۋزىنا توسقاۋىل قويىلادى. ۇيرەنشىكتى، تابيعي ءماتىن قىسقارتىلادى. ءسويتىپ، بار لەپەسى تياناقتالماعان، باستاۋىنىڭ ءوزى بۇرمالانعان «قۇداشا» بۇگىنگى كۇنگە جەتتى. بۇگىننەن سوڭ دا وسى جارىمجان قالپىندا ايتىلا بەرمەك.
ەندى، ەلەۋسىز كورىنسە دە، تۇتاس ءبىر ءاندى بۇلدىرگەن، ناقتىلاپ ايتساق، ءماتىن شوقاڭ ەتىپ، اۋەن جۇتىلا سالاتىن، تاڭ قالارلىق كىنارات - «بەۋ، قىزدار-اي» انىنە قاتىستى. ەكى-ءۇش مارتە قايتالاناتىن قايىرمادا. سوڭعى جەتپىس جىلدا ايتىلىپ، قالىپتاسقان سۇرقى:
«ەي، قىزدار-اي،
قاتارىمسىڭ، تەڭىمسىڭ،
ارعى جاعىن ايتپايمىن،
ءىشىڭ ءبىلسىن الۋاي...»
ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدەن، كوبىنە التىباقاندا ايتىلاتىن، اقساق، توقساق ەمەس، تۇپكى نۇسقاسى:
«بەۋ، قىزدار-اي،
قاتارىمسىڭ، تەڭىمسىڭ،
كەربەزىمسىڭ، كەرىمسىڭ،
ارعى جاعىن ايتپايمىن،
ءىشىڭ ءبىلسىن، ءالۋ- اي...»
ءبىر زامان، ءتارىزى 50-جىلدار ىشىندە، الدەبىر جەتەكشى جاساعان تۇزەتۋ. «كەرىم» ءسوزى ۇناماعان. بۇل ءسوز قازاقتىڭ الدەبىر تۇكپىرىندە ونشا ءتاۋىر ەستىلمەسە كەرەك. شىن مانىسىندە، ادەبي ءتىل عانا ەمەس، جالپى جۇرت ۇعىمىندا وزگەشە كوركەم سىپات: ادەمى، اسەم ماعناسىندا. ءتىپتى، ابايدىڭ وزىندە. ەندى «كەرىممەن» قوسا، بۇتكىل ءماتىن عانا ەمەس، تۇتاس ءاننىڭ ءمان-ماعناسى جوققا سايدى. جانە سول بەتى ايتىلا كەلە، ءبىرجولا قالىپتاسىپ كەتتى. بۇرناعى ءبىر جيناقتاردان ۇشىراسار، ۇشىراسپاس، ءبىزدىڭ تۇزەتۋىمىز، شىن مانىسىندە قالپىنا كەلتىرگەن ەسكەرتپەمىزگە توقتاۋعا تۋرا كەلەدى:
«قاتارىمسىڭ، تەڭىمسىڭ،
كەربەزىمسىڭ، كەرىمسىڭ...»
ايتپاقشى، بۇگىنگى نۇسقاداعى «الۋاي»، بالكىم، «الۋا-اي» دەگەن نە پالە؟ ايتتىق، كورسەتتىك، كادىمگى «ءالۋ-اي». «الۋايعا» اينالۋىنىڭ ەشقانداي سيقىرى جوق. ول زاماندا جاڭادان ۇيىستىرىلعان «قازاق ءان كاپەللاسى» قۇرامىنداعى قىرىق-ەلۋ، بالكىم، الپىس ءانشى قىز-قاتىن تۇگەلگە جۋىق ورىس تىلدىلەر، انىعى - ۇلى حالىق باستاعان كولدەنەڭ جۇرت وكىلدەرى بولاتىن.
مەن 1957، الدە 58-جىلى العاش رەت تىكەلەي تىڭداعاندا، ءبىزدىڭ اۋىلداعى ءدارمىرزا ۇستانىڭ مايسەكەن دەيتىن قىزى جانە قازاق ءتۇستى تاعى ەكى-ءۇش ايەل زاتى عانا بار ەدى. فيلارمونياداعى كاپەللا كونسەرتىنە وسى مايسەكەن اپكەمىزدى كورۋ ءۇشىن بارسام كەرەك. ۇمىتىلماس ساباق. تۇگەل ورىس. قازاقشاعا تيتتەي يكەمى جوق. ال مىندەتتى پروگراممادا باستان-اياق قازاقشا اندەر. جيناقتاپ كەلگەندە، كونسەرت نە قازاق، نە ورىس، ءتىپتى، ءشۇرشىت ەمەس، بەلگىسىز الەمدەگى جابايى ءبىر حالىقتىڭ بالدىر-باتپاق تىلىندە وتەتىن. تەك «الۋاي» عانا ەمەس. قازاقتىڭ بار اۋەزى. كەزىندە ۇلتتىق باسپا سوزدە ايتىلىپ، سىنالىپ جاتاتىن. ماسەلەن، جاڭادان شىعا باستاعان «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە «الۋاي مەن ساۋلەماي» دەيتىن رەپليكا دا بولىپ ەدى. ودان ەشتەڭە وزگەرگەن جوق. بۇتكىل كاپەللانى تاراتىپ، قايتادان قۇرمايسىڭ عوي. كەيىنگىسىن بىلمەيمىن، قايتكەندە «الۋاي» ءبىرجولا تۇراقتادى. ءتىپتى، جەكەلەگەن قازاق انشىلەرى ايتقاندا دا «الۋاي». وسىمەن كوممۋنيزمنەن ءوتىپ، تاۋەلسىز بۇگىنگى كۇنگە جەتىپپىز.
بايقاپ تۇرساق، ەڭ اسىل ءسوز، ەڭ جاقسى ءان ماتىندەرى مىندەتتى تۇردە بۇزىلادى ەكەن. مۇنىڭ ايقىن ءبىر مىسالى - ەستايدىڭ اتاقتى «قورلانى».
«ءبىر قىز بار مارالدىدا قورلانعايىن...»
مۇنداي ەسىم قازاقتا جوق. قورلانعايىن ەمەس، قورلىعايىن. ىقشامداپ، ەركەلەتىپ ايتقاندا - قورلان، نەمەسە بۇگىنگى دىبىستالۋىندا حورلان. ءان ءماتىنىنىڭ كەلەسى تارماعى:
«تابيعات بەرگەن ەكەن كۇن مەن ايىن...»
قايداعى تابيعات؟ بۇل - انا تىلىمىزدە كەيىندە ورنىققان كىتابي ءسوز. انىعىندا جانە ءبىزدىڭ بۇرنادا ەستۋىمىزشە جانە تالاي رەت تاڭباعا تۇسكەن - ءتاڭىرىم... سونىمەن:
«ءبىر قىز بار مارالدىدا قورلىعايىن،
ءتاڭىرىم بەرگەن ەكەن كۇن مەن ايىن...»
بۇل ءتاڭىرى، قۇداي، كەيىندە كىرىككەن اللا - سوۆەتتىك يدەولوگيامەن جاناسپايتىن ۇعىم. سوندىقتان بادىرايتىپ ايتىلماۋى كەرەك. ءسويتىپ، وسىنداي ءان سوزدەرىندە عانا ەمەس، ەسكىلىكتى اقىندىق مۇرا اتاۋلىدا جاپپاي تۇزەتىلە باستادى. ءبىز بىلگەندە، سىرتتاي اڭداعاندا، «جازۋشى» ءناشىرياتىن 1970-1984 - تۇتاس ون بەس جىل بويى تۇنشىقتىرىپ ۇستاعان قۇبىجىق مونستر ەسەت اۋكەبايەۆ قاتاڭ تالاپ قويىپ، «وڭداپ» وتىرعان؛ الدەقالاي ءوتىپ كەتكەن جاعدايدا كىتاپتىڭ كۇناكار بەتتەرىن قايتا جۇلعىزىپ، كىنالى رەداكتورعا قاتاڭ سوگىس ارقالاتىپ، اقشالاي ايىپ سالىپ، جاراتقان ەسىمىن بارلىق جەردە «تابيعاتقا» وزگەرتتى. جەكەلەگەن ەسكىلىكتى مۇرا اتاۋلىدا عانا ەمەس، وتكەن زاماننىڭ ايگىلى اقىندارىنىڭ ولەڭ-جىرلارىنا دەيىن. (جانە بۇل جاعدايات - ەجەلگى نۇسقالاردى عانا ەمەس، زاماناۋي ادەبيەتتى دە يدەيالىق تۇرعىدا تازارتۋدىڭ ءبىر عانا تارماعى بولاتىن.) ەندى سول بۇزىلعان، قيسىنسىز قاپىندا قايىرا باسىلىپ جاتسا تاڭ ەمەس.
سونىمەن، قورلان سۇلۋ - الدەبىر، دەرەكسىز «تابيعاتتىڭ» ەمەس، ءتاڭىرىنىڭ ءوزىنىڭ ىقىلاسىمەن جارالعان جان ەكەن. اقىننىڭ اسقاق ءسوزىن قابىل كورمەدىك، ءتاڭىرىنى تارىك قىلدىق. ساياسي تۇرعىداعى تۇزەتۋ دەپ قويالىق. الايدا، بار قىزىق مۇنىمەن شەكتەلمەپتى. ەستاي اقىن حورلان سۇلۋعا قوسىلا المادى عوي. وسى ورايدا، باستاپقى شۋماقتىڭ سوڭعى تارماقتارى:
«مۇراتقا ىزدەگەن جان ءبارى-اۋ جەتپەس،
داريعا-اي، ارمانىم كوپ نە قىلايىن...»
ادەپكى، ادامي وكىنىش. ءبىراق بۇل دا ساياسي قاتە بولىپ شىقتى. وتكەن، كەتكەن زاماندا ايتىلعانى ەسەپ ەمەس. بۇرىن شىقسا دا كۇنى بۇگىندە سامبىرلاپ تۇر عوي. سوۆەت ادامى، جالپى، پروگرەسشىل جۇرتشىلىق اتاۋلى ءورشىل، اقىرىنا دەيىن ارپالىسىپ ولەدى. ىزدەگەن جاننىڭ ارمانىنا جەتپەۋى مۇمكىن ەمەس. ەندەشە:
«مۇراتقا ىزدەگەن جان ءبارى-اۋ جەتكەن...»
ءداپ سولاي وزگەرتىلدى. مۇنىمەن جەتىلىپ كەتكەن ەشتەڭە جوق. ىزدەگەن جاننىڭ ءبارى مۇراتىنا جەتىپ جاتسا... الگى ەستاي دەگەن زارجاق سۇيگەن عاشىعىنا نەگە قوسىلماعان؟ ياعني، ىزدەنبەگەن، تالاپ قىلماعان. سوندىقتان ءالى كۇنگە:
«مۇراتقا ىزدەگەن جان ءبارى-اۋ جەتكەن. .»
تەك جىگەرسىز، تالاپسىز ەستاي ءانشى عانا ماقساتىنا جەتە الماي، دالادا قالىپتى. قازىر ءداپ سولاي ايتىلىپ ءجۇر جانە تاقاۋداعى وتىز، قىرىق، ەلۋ جىلدا ايتىلا بەرمەك.
كەيدە وڭدايمىز دەپ ءبىرجولا بۇلدىرەتىنى تاعى بار. ماسەلەن، ايگىلى «ءماريام جاگور قىزى»:
«دۋدار-اي اقبوز اتتى جەمدەدىڭ بە،
جەرىڭە ۋاعدا ايتقان كەلمەدىڭ بە،
جەرىڭە ۋاعدا ايتقان كەلمەي قالىپ
ەلدەگى ءجۇزى قارا مەن دەدىڭ بە؟..»
ياعني، قازاق جىگىتىنە عاشىق بولعان جانە الدىمەن كوڭىل بىلدىرگەن ورىس قىزىنىڭ ۇياتتى كۇمانى. مەنى جەڭىلتەك دەپ ويلاپ قالدىڭ با دەگەن كىنامشىل ناز. الايدا، شىنايى ءسوز كەيىنگى ساراپشىلارعا ۇناماپتى. ورىس قىزى تۋرالى، سىرتتاي بولسا دا، جامانات ايتىلماۋعا ءتيىس. سوندىقتان دا:
«... جەرىڭە ۋاعدا ايتقان كەلمەي قالىپ،
ءماريام زاتى ورىس دەپ سەنبەدىڭ بە؟..»
سوراقىنىڭ كوكەسى ەندى شىقتى. نەگە ءبىزدىڭ جىگىت وزىنە ىنتىزار قىزعا «زاتى ورىس دەپ» سەنبەۋى كەرەك؟ ناعىز يدەيالىق جانە مەيلىنشە سۇمدىق قاتەلىك وسى ەمەس پە! جوق، قىزدىڭ وعاش مىنەزى، «زاتى ورىس» بولعاندىقتان ءتىپتى سەنىمسىز شىعىپ وتىر. ءبىراق ءدال وسىلاي ءوتىپ كەتتى. ەشبىر بوگەتسىز، زىرلاپ. جانە وتكەن ەلۋ-الپىس جىل بويى، بالكىم، قازىر دە سولاي ايتىلىپ كەلەدى.
ەندى وسى اندەگى، ساياسي، الەۋمەتتىك ەمەس، تازا ساۋاتسىزدىقتان شىققان جانە ءبىر كىلتيپان.
«دۋدار-اي، كەلەر بولساڭ، تەزىرەك كەل،
ورنىڭا ورىس، قازاق تالاسىپ ءجۇر...»
ول زاماندا ورىس قىزىنا ۇمتىلۋ قازاققا جات جاعداي. ءتىپتى، ءبىزدىڭ دۋداردىڭ ءوزى دە ورىس قىزىنىڭ اق نيەتىنە ارەڭ يلىكتى. ياعني، ءماريامعا تالاسىپ جۇرگەن جىگىتتەر قاتارىندا تاعى قانشاما قازاق جوق. ءتىپتى، ءبىر قازاق. انىعى:
«ورنىڭا قازاق-ورىس تالاسىپ ءجۇر...»
ەسەبى، قازاق ەمەس، ورىستىڭ كازاگى. بۇگىندە ۇنەمى «كازاك» دەپ جازامىز. ارعى زاماندا كۇندەلىكتى تۇرمىستا، اۋىزەكى سوزدە، ءوزارا ارالاستا تەك قانا «قازاق-ورىس». ⅩⅩ عاسىردا قالام تارتقان ءسابيت مۇقانوۆ جانە باسقا دا جازۋشىلارعا نازار سالىڭىز. «كازاك» جوق، «قازاق-ورىس» قانا بار!
مىنە، وسىنداي كور-جەر، ۇساق-تۇيەك. شىن مانىسىندە، وڭدى تەرىسكە بۇرعان قيقالاق. مۇنداي، ءوز ورنىندا تۇرعان سوزدەردى جاي عانا بۇرمالاۋ ەمەس، مۇلدە كەرى ماعناعا كوشىرگەن تاعى قانشاما مىسال تابۋعا بولار ەدى. تەرمەلەپ تىزە بەرۋ قاجەت ەمەس، ءارى تۇگەندەپ تاۋىسا المايسىڭ.
ايتكەنمەن، تاعى ءبىر-ەكى مىسال. بۇل رەتتە ءسوز عانا بۇزىلماعان، سازگەردىڭ ەسىم-ءجونى دە باسقاشا بولىپ شىعىپتى. ماسەلەن، سىرلى اندەرىمىزدىڭ ءبىرى «مايداقوڭىر». ايگىلى ءانشىنىڭ ايتۋىندا:
«... كەشەگى بەس بولىستىڭ سىيازىندا،
ءانى ەكەن اقان-سەرىنىڭ، اي، اۋ، «مايداقوڭىر...»
ءسوزىنىڭ قيىسپاي، ۇيقاس پەن ىرعاق اقساپ جاتقانى ءوز الدىنا، اقان-سەرى ەشقاشان «بەس بولىستىڭ سىيازى»، نەمەسە باسقاداي اكىمشىلىك جيىندا ءان ايتپاعان. تاكاپپار، سىردان سەرى اتاۋلىنىڭ تابيعاتىنا جات، وزگەشە ۇستانىم. انىعى:
«جىگىتتىڭ پاديشاسى ءامىر-تەمىر،
بوزبالا، ولەڭ ايتساڭ، احاۋ، قايعىڭ كەمىر.
كەشەگى بەس بولىستىڭ سىيازىندا،
ءانى ەكەن ءبىرجان سالعان، احاۋ، مايداقوڭىر...»
سال اتاۋلى حالىققا جاقىنىراق، دىردۋ-دۋمانعا بەيىم. جانە توي-تومالاق قانا ەمەس، پاتشا اكىمشىلىگىنە قاتىستى جيىن، كەڭەستەردە تارتىنباي شىرقاماق. ياعني، ءبىرجان. ونىڭ ۇستىنە، ءبىرجان-سالدىڭ وزىندىك اۋەزى ءداپ وسىنداي. ال اقان-سەرى مۇلدە باسقاشا سارىندا: «قۇلاگەر»، «سىرىمبەت...»
(ورايى كەلگەن سوڭ، وسى اندەگى «ءامىر-تەمىردىڭ» ءجونىن ايتا كەتەلىك. كوپشىلىك ۇعىمىندا اقساق تەمىر. ەشبىر قيسىنى جوق. مۇنداعى ءامىر-تەمىر - تاريحتاعى ايگىلى جيحانگەر ەمەس، نەبارى «جىگىتتىڭ پاديشاسى». كەيىنگى زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، سونداي ءبىر سىرباز ەكەن.)
اۆتورى اۋىسىپ كەتكەن اندەر ءبىرشاما بولعان سياقتى. مۇنىڭ زاڭدىلىق جاعى دا بار. ول زاماندا راديو، تەلەديدار تۇرىپتى، جازبا اتاۋلى جوق، ءماتىن دە، اۋەن دە اۋىزدان اۋىزعا كوشىپ تارالعان، سوندىقتان كەيدە ەڭ سوڭعى ءبىر ايتۋشىنىڭ ەسىمىنە تىركەلۋى دە ىقتيمال. بۇگىندە ءتۇپ نەگىزىن اجىراتىپ تانۋ قيىن.
ءبىزدىڭ وسى رەتتەگى ازعانا لەپەسىمىز - كوپە-كورنەۋ اۋىسىپ كەتكەن ءبىر ءان تۋرالى عانا. كوپكە بەلگىلى «قالقانىڭ ءانى». وتكەن عاسىردىڭ 40-جىلدارىندا ءبىرشاما تانىمال بولعان حالىق اقىنى قالقا جاپساربايەۆتىڭ اتىنا تىركەلگەن.
«بۇل ءاننىڭ كىم بىلەدى اتى قالقا،
قالقانى ساعىندىم عوي، ايتا-ايتا،
قولعا الىپ دومبىرانى شىرقاعاندا
تىرناقتان ساۋ قالمادى، تارتا-تارتا...»
ادەمى. دەسە دە، باجايلاپ قارالىق. ەگەر بۇل ءان شىنىمەن-اق اقىن قالقاعا تيەسىلى بولسا، وندا... وندا بۇل قالقا ءوزىن-ءوزى ساعىنعان بولىپ شىقپاق. ءيا. ءوزىن-ءوزى. قيسىنسىز. دەمەك، بۇل «قالقا» - اتاۋلى ءبىر كىسىنىڭ ەسىمى ەمەس. كادىمگى «قالقا» - ياعني، سۇيىكتى، اياۋلى قىز بولىپ شىعادى. ءانشى، سازگەر - وسى قالقاتايىن ساعىنىپ وتىر.
كەلەسى شۋماق ءتىپتى قىزىق. باستان-اياق ءۇشىنشى جاقتان.
«قالقانىڭ ساعىنعاندا سالعان ءانى...»
كىمدى ساعىنعان؟ نەگە عانا قاتار تۇرعان ەكى اۋىز ولەڭنىڭ العاشقى شۋماعى - ءبىرىنشى جاقتان، ال كەلەسى، جالعاس شۋماعى ەكىنشى جاقپەن بەرىلگەن؟ انىعى - بۇل ءان كوزى ءتىرى اقىننىڭ اتىنا كوشىرىلگەننەن سوڭ، ەكىنشى شۋماق تا تيەسىلى وزگەرىسكە تۇسكەن. باستاپقى نۇسقاسى بىلاي بولۋعا ءتيىس:
«قالقانى ساعىنعاندا سالعان ءانىم،
ءۇزىلتىپ، ەلجىرەتىپ تولعاعانىم،
سۇيىنگەن، سۇيگەنىمدى ەسىمە الىپ،
ءان سالسام، جاي تابادى مەنىڭ جانىم...»
باستان-اياق ءبىر سارىن. جانە حالىقتىق پوەزيا ۇلگىسىنەن تىس، جازبا ادەبيەت نۇسقاسى. قايتكەندە، ءماتىنى كوركەم، اۋەزى سۇلۋ، تاماشا ءان. جانە جەتىسۋ ەمەس، ارقا سارىنى. البەتتە، العاش سۇرگىنگە تۇسكەن كەزىندە اۆتورىنىڭ ەسىمى انىق، بالكىم، ۇمىتىلعان، ياعني حالىق اندەرى قاتارىندا. ءبىر-اق كۇندە راديو، كونسەرت زالدارى ارقىلى دابىلداپ حالىق اقىنى قالقا جاپساربايەۆتىڭ ءانى بولدى دا شىقتى. بۇل رەتتە قالقا اقىننىڭ ەشقانداي كىناسى جوق. 30-جىلداردىڭ ەكىنشى جارىمىندا جامبىلدىڭ اتاعى دابىلداۋىنا بايلانىستى، ءداستۇرلى حالىق اقىندارىن كوتەرمەلەۋ باستالادى. بۇل، تۇتاستاي العاندا جاعىمدى جاعدايات، اسىرەسە قىرعىن سوعىس جىلدارىندا كەڭىنەن ءورىس تاپتى.
اۋەلدەن-اق داڭعىل نۇرپەيىس پەن شاشۋباي جامبىلعا تەتەلەس، جاڭا ءبىر بيىككە جەتسە، ءار ايماق، ءار وبىلىستا جەرگىلىكتى اقىندار دارالانىپ شىعادى. وسى رەتتە، ايماعىنان وزعان اقىنداردى اسپەتتەۋ كەزىندە بۇرنادان ماعلۇم، سىرلى، سۇلۋ «قالقا» ءانى كوزى ءتىرى قارت اقىن اتىنا جاپسىرىلعان. سول بەتى بۇگىنگى كۇنگە ءوتىپتى. (ءيا، ايتپاقشى، «قالقا» بۇگىندە بىزگە بەلگىلى ەكى شۋماق ولەڭمەن بىتپەسە كەرەك. جەكە، باسقا ءبىر ءانشى- اقىننىڭ اتىنا كوشكەن كەزىندە سوڭعى ءبىر، نەمەسە ەكى شۋماق جاڭاشا جىكتەۋگە كىرىگە الماعان. اقىرى، ۇمىتىلدى.)
قانشاما ءاننىڭ ءسوزى بۇزىلدى، ارزاندادى دەدىك. جانە وسى بۇرمالانعان قالپىندا ساقتالىپ تۇر. ءبىز ويعا ورالعان، كورنەكى ءۇش-ءتورت مىسالمەن عانا شەكتەلدىك.
جالپى، كوپكە تارالعان ءان ماتىندەرىنىڭ قۇلاققا عانا ەمەس، جۇرەككە دە جەتەر تاعلىمى مول. ويتكەنى، كىتاپ بەتىندەگى پوەزيادان باسقاشا تاعدىر. راديودان، تەلەديداردان سامبىرلاپ تۇرادى. ونەرپاز كونسەرتتەرى عانا ەمەس، ادەپكى توي-تومالاق، ءتىپتى، ارالىق قوناقتاسۋ، وتىرىستار كەزىندە دە ايتىلىپ جاتادى. جانە كوپ رەتتە ماناعى، بۇزىلعان، بۇرمالانعان قالپىندا.
وسى ورايدا، قولدان جاسالعان تەرىستى وڭعا بۇرىپ، اۋەلگى نۇسقاسىنا كەلتىرۋ ءوز الدىنا، سوۆەتتەر زامانىندا شىققان، حالىق اراسىنا كەڭىنەن تاراعان جاقسى اندەردىڭ ءبىرازىنىڭ جارامسىز ماتىندەرى تاعى بار. كەيدە تۇتاسىمەن، كەيدە جەكەلەگەن ءسوز، شۋماقتارىمەن. مۋزىكاسى قۇندى، ءوز بيىگىندە، الايدا، ولەڭدەرى ەسكىرگەن - كوممۋنيزم جارشىسى، نەمەسە وسى ورايداعى سىرقاتتى ساناعا جالعاس. باجايلاپ قاراساق، سوۆەت زامانىندا كەڭ ورىسكە شىققان ءبىرتالاي جاقسى اۋەزدىڭ بۇگىندە مۇلدە قاتاردان شىعىپ قالعانىن كوزبەن كورىپ وتىرمىز. قولاپايسىز ءسوزىنىڭ كەسىرىنەن قانشاما جاقسى اننەن ايرىلىپ بىتتىك. ەگەر ءسوزىن وڭداساق، كەيدە تۇتاس ءماتىن، كوبىنە-كوپ اتاۋلى شۋماق نەمەسە جەكەلەگەن تىركەستەرىن تۇزەتسەك، ءان قازىنامىز قايتادان مولىعار ەدى.
ءوز كەزىندەگى اتاۋلى ماتىنگە مىندەتتى تۇزدىقتار قوسىلعان جانە ول زاماندا تىم قاتتى بايقالماسا، ەندى تاۋەلسىزدىك داۋىردە مۇلدە قوراش ەستىلەتىن، پارىقسىز، ءتىپتى، جيرەنىشتى كورىنەتىن جاماۋ-جاسقاۋلار كەسىرىنەن جاپ-جاقسى، سازدى اندەرىمىزدىڭ ءبىرتالايى مۇلدە قاتاردان شىقتى نەمەسە، ءۇزىپ-جۇلىپ ايتىلادى. العاشقى ءۇش-ءتورت جىلدا ەشقانداي تۇيسىكسىز سول قالپىندا سارناپ جاتتى. مەن «جۇلدىزدا» وتىرعان كەزىمدە، شاماسى 1993 -جىلى، «كوممۋنيزمدى كوكسەگەن قازاق راديوسى» دەيتىن، كەكەتىندى مىسقىل رەپليكا بەرىپ ەدىك. ودان بەرى، ۋاقىت وزا كەلە، مۇنداي بالدىر-باتپاق سوزدەر قاتاردان شىعارىلدى. جاقسىلى-جاماندى ءان اۋەزىمەن قوسا. ەندى ولقى قالعان وڭدى اندەرىمىزدى جوقتاۋعا تۋرا كەلەدى.
ماسەلەن، «جەتىسۋ» دەيتىن تاماشا ءان بولدى. جەڭىل، ويناقى جانە ءمان-مازمۇندى.
«شىعىسىندا وتاننىڭ گۇلگە ورانعان،
كوڭىلى تولىپ، كورگەن جان
مەيىرى قانعان، جەتىسۋ!..»
40-جىلداردىڭ سوڭىندا شىعىپ، كونسەرت ساحنالارى عانا ەمەس، جۇرت اۋزىنان دا تۇسپەي ءجۇردى. ەلىمىزدىڭ كورىكتى، ءارى باي ولكەلەرىنىڭ ءبىرىن اسپەتتەۋمەن قاتار، بار قازاقتىڭ كوڭىل اۋانى، ۇلتتىق ماقتانىشى ەسەپتى. ءجون-اق. ەندى بىرەر شۋماقتان سوڭ:
ريزا بولىپ، كۇلىمدەپ تۇر ستالين،
بۇگىنگى وسكەن قازاقتىڭ دالاسىنا،
جەتىسۋ!..»
كەيىن، كۋلت اشكەرەسىنەن سوڭ:
«ريزا بولىپ كۇلىمدەپ تۇر پارتيا...»
ناقتى كىسى ەسىمى شارتتى ۇعىمعا الماسقانىمەن، ءمان-ماعناسى وزگەرگەن جوق. ال ءان اۋەزى سول، قۇندى قالپىندا. ەندى قايتتىك؟ ءداپ وسى رەتتە اتالمىس قيعاش شۋماقتى اتتاپ وتۋگە مۇمكىن. ءانىمىز ءوز ورنىندا قالادى.
ايتكەنمەن، مۇنداي جەڭىل حيرۋرگيا ەم بولمايتىن جاعدايلار دا ۇشىراسادى. ماسەلەن، ءبىرشاما اۋەزدى، اسقاق سىرلى «قازاقستان» دەيتىن ءان بولدى. جەكەلەي دە، حورمەن ايتسا دا كەلىستى. مىنە، بىلاي باستالاتىن:
«ۇلى سويۋز حالقىمەن ءبىر تۋىسقان،
داۋىس قوسىپ، ءان شىرقاپ كۇنشىعىستان،
كوممۋنيزم شىڭىنا پۋتيەۆكا الىپ،
التىن تۋلى ەل اتانعان قازاقستان!»
كەلەسى قايىرىمدا:
«احاۋ، جەر مەن اسپان،
داڭقىڭ اسقان،
كۇن ساۋلەلى قازاقستان!...» -
دەيتىنى بار. مىنە، ءسوز مايەگى قايدا. «التىن تۋلى، كۇن ساۋلەلى قازاقستان!»
ارينە، بۇگىندە ۇلى سويۋز بەن كوممۋنيزم شىڭى بىردەن كوزگە شالىنادى. شالاعاي، قۇراما ءتىل ءوز الدىنا. ال بۇرناعى زاماندا ەڭ الدىمەن نازار تۇسەتىنى - «التىن تۋلى قازاقستان» بولاتىن.
«جەتىسۋ» - قازاق جەرىن تاماشالاۋدىڭ اسەم ءبىر ايعاعى دەسەك، «قازاقستان» - قايتكەندە جەكە رەسپۋبليكا اتانىپ وتىرعان ۇلتتىق وتاندى ارداقتاۋدىڭ وزىندىك ءبىر كورىنىسى دەپ تانىساق كەرەك.
جالپى، سوۆەتتىك قىزىل ورىس وتارلىق قىسپاعىنىڭ زامانىندا، ءتىپتى، 32-جىلعى اۋىر گەنوتسيد، بۇعان دەيىنگى جانە كەيىنگى جاپپاي رەپرەسسيا، وسىدان سوڭعى، قايتكەندە جالپىعا ورتاق قىرعىن سوعىستىڭ ءوزى قازاقتىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءور كەۋدەسىن باسا الماعان ەدى. تابانعا ءتۇسىپ، ءبىرجولا جانىشتالۋىمىز 1955-56 -جىلدارى باستالعان سەلينا توپانى جانە وسىعان وراي، بايىرعى ۇلت ەسىمىن جەر بەتىنەن مۇلدە ءوشىرۋ ناۋقانىنا تىكەلەي قاتىستى. ياعني، الگى بالدىر-باتپاق ءماتىندى «قازاقستان» دا ءوز كەزىندە ەلدىڭ ەجەلگى رۋحىن ساقتاۋعا قىزمەت ەتتى. اۋەزىنىڭ كوتەرىڭكى، اسەمدىگىن ايتپاعاندا. ەندى وسى «قازاقستاننىڭ» ەسكىرگەن سوزدەرىن قايتادان قالىپتاساق نەسى بار.
تەك «جەتىسۋ» مەن «قازاقستان» عانا ەمەس. ءبىز تۇگەل ساناپ، ناقتى ايعاقتاپ بىتىرە الماسپىز. ءوز زامانىندا جۇرت كوڭىلىنەن شىعىپ، ەركىن شىرقالعان تاعى ونداعان ءان. بۇلىنگەن ءماتىن وزىمەن بىرگە الا كەتكەن قانشاما قۇندى اۋەز. ەڭ اياعى، بەيكۇنا «مارجان قىزعا» دەيىن.
«اسقاقتاتا سالعانىم -
جايلاۋ ءانى،
باققان مالىڭ جايلاۋدىڭ
بولعان ءسانى، مارجان- اي...»
ءجون-اق. مالدى، بەرەكەلى اۋىل، سەزىمتال، ەڭبەكشىل جاستار.
كەنەت، ارينە، بۇگىنگى كوزبەن قاراعاندا، ءبارى دە اياق استىنان بۇزىلادى:
«شىعاسىڭ با الدىمنەن،
شىقپايسىڭ با،
موسكۆادان جۇلدىز اپ،
كەلگەن كۇنى، مارجان- اي...»
ەندى: «اقمولادان جۇلدىز اپ، كەلگەن كۇنى...» - دەپ تۇزەتە المايسىڭ. اتتاپ وتەرسىڭ، ءبىراق «مارجان قىز» ءانىنىڭ ءبىر ءبۇيىرى وپىرىلىپ ءتۇستى دەي بەرىڭىز.
مىنە، وسىنداي قانشاما حيكمەت. كوپتەگەن اندەردىڭ سىرلى اۋەزى بۇگىنگى زامانعا ەركىن وتەر ەدى، الايدا، سوۆەتتىك سوراقى ساياسات ىقپالىمەن ماتىندەرى بۇزىلعان. ياعني، ەندىگىگە جارامسىز. سونىمەن قاتار، ءبىرجولا تارىك ەتۋ قيسىنسىز. قانشاما باي بولساق تا، ارعى جەتپىس جىلدا جاسالعان ۇلتىق مۇرامىزدى ءبىرجولا قاتاردان شىعارۋدىڭ ءجونى جوق. بۇل ماسەلەگە ەرتە مە، كەش پە قازاق قوعامى قايتا ورالۋى كۇمانسىز دەسەك تە، بۇگىنگى بەيتاراپ، سۇلەسوق جاعدايدى اقتاپ الۋ قيىن. ءسىرا، تىم كوپ ۇزاتپاي، مادەنيەت مينيسترلىگى تارابىنان ارنايى كوميسسيا قۇرىلىپ، وتكەندەگى باردىڭ جاقسىسى ىرىكتەلىپ، ونداعى جىلبىسقى، جالعان ماتىندەر تۇزەتىلىپ، انىعى - قايتادان جازىلىپ، ءان قازىنامىز مۇمكىندىگىنشە قالپىنا كەلۋى شارت. قازاق مادەنيەتى ءۇشىن ورنى تولماس ولقىلىقتىڭ الدىن الىپ، تەزىنەن قام جاساماي بولماس.
وسى رەتتە، مىنا قىزىقتى قاراڭىز. وتكەننىڭ قايسى ءبىرى جادىڭدا تۇرادى. ماناعى «جەتىسۋ» مەن «قازاقستاننىڭ» اۋەزدەرىن كىمدەر شىعارعانىن ەسىمە تۇسىرە المادىم. امبەباپ ينتەرنەتتە تاعى جوق. ارينە، الماتىدا وتىرسام سول كەزدەگى ءان جيناقتارى مەن كونتسەرتتىك پروگرامما، نەمەسە كۇيتاباقتار ارقىلى وپ-وڭاي ايقىندار ەدىم. ياعني، مۇلدە ۇمىتىلعان جاعداي ەمەس. مەن قازاق ءانى تۋرالى زەرتتەۋ جازىپ وتىرعام جوق. ياعني، جەتپەي قالساق، ايىپ ەمەس. ەڭ باستىسى - وزىندىك سورابى بار. قاجەت تاپسا، كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر ايقىنداي جاتار. ايتكەنمەن، ءبىرجولا ۇمىتىلۋى دا مۇمكىن ەكەن. اتالمىش ەكى-ءۇش ءان ەمەس، مەن اتىن دا، ءماتىنىن دە ەسكە تۇسىرمەگەن تاعى قانشاما اۋەز. ءتىپتى، وپ-وڭاي قاتاردان شىعۋى مۇمكىن ەكەن. جاي عانا جاقسى ەمەس، كەيبىر كلاسسيكانىڭ ءوزى.
ماسەلەن، قازىردە ورىنسىز ۇمىتىلعان دارىندى سازگەردىڭ ءبىرى باقىتجان بايقاداموۆتىڭ ەسىمىنە بايلانىستى «تەمىرتاۋ جاستارىنىڭ مارشى». ءورشىل جانە ومىرشەڭ مۋزىكا. ءبىراق قازىر شەت قالعان. كىلتيپان - وسى تاماشا ءاننىڭ بۇگىنگى زامانعا سايكەسپەيتىن قوسالقى ماتىنىندە تۇر.
«نۇرلى نۇرا دالاسى،
مىنە، بۇگىن قاراشى،
جاس ۇلانداي جايناپ وسكەن
تەمىرتاۋدىڭ قالاسى!.. »
ءسوز جوق، ءوز تۇسىندا بەلگىلى كومپوزيتور بۇل ءاندى تەمىرتاۋعا ارناماسا كەرەك. قابىلداۋ نەمەسە قالىپتاۋ كەزەڭىندە جوعارىدان تۇسكەن نۇسقاۋ بويىنشا، جاڭادان كوتەرىلىپ جاتقان «قازاقستان ماگنيتكاسىنا» قاراي بۇرىلدى. سوعان وراي، تيەسىلى ءماتىن جازىلدى. جاڭا ءبىر تۇرعىداعى جاڭا ولەڭمەن الماستىرىڭىز - تاماشا مارش قايتا تۋعانداي بولار ەدى. قازاق جاستارىنىڭ، نەمەسە قازاقستان جاستارىنىڭ مارشى. ەل امان، جۇرت تىنىشتا ەكپىندى، جىگەرلى سارىننان ايرىلىپ قالۋىمىز ءجون ەمەس. مۇلدە قيسىنسىز، دەر ەدىم.
ورايى كەلگەن سوڭ ايتا كەتەيىك. ب. بايقاداموۆتىڭ سوناۋ 40-جىلداردىڭ سوڭىندا ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ سوزىنە جازىلعان «دومبىرا» جانە بۇدان بۇرىن نەمەسە كەيىندە شىعارعان، حالىق اراسىنا كەڭىنەن تاراعان باسقا دا اندەرى بار. ەندى مۇلدە اتاۋسىز، كولەڭكەدە قالىپتى. ءتىپتى، عالامات باي بولساق تا، شاشاۋ شىعاراتىن دۇنيەلەر ەمەس.
بۇگىندە ۇمىتىلا باستاعان جالعىز باقىتجان بايقاداموۆ قانا ەمەس. ءتىپتى، زامانىندا دابىرالى، داڭقتى تۇلعالارىمىزدىڭ كەيبىرى كومەسكى تارتىپ بارا جاتقانى بايقالادى. ماسەلەن، ءبىلىمدار، شىنشىل، قارت ادەبيەتشى زاكىر اسابايەۆ وسىدان ءبىراز بۇرىن جارىققا شىققان ەستەلىك ماقالاسىندا ءوز كەزىندە كەڭىنەن تانىمال، ءتىپتى، اتاقتى سازگەر بەكەن جاماقايەۆتىڭ (1931-1972) بۇگىنگى كۇنى مۇلدە دەرلىك ۇمىتىلعانىن قىنجىلا جازىپتى. شىنىندا دا. 50-60-جىلداردا داڭقى دابىلداپ تۇرعان. قانشاما سىرلى، ءۇيىرىمدى ءان. اسەم سازىنا قاراي، ءان ماتىندەرى دە ەرەكشە بولاتىن.
بەكەن كوركەم ءسوز عانا ەمەس، اسقاق ءاننىڭ دە ورداسى شىڭعىستاۋدا تۋىپ وسكەن. جاستىق، بوزبالالىق عۇمىرى سەمەي قالاسىندا وتەدى. ەڭ العاشقى اندەرىنىڭ ءبىرى «ماحاببات ءۆالسىن» جيىرما ءبىر جاسىندا شىعارىپتى. جەكە باسىنىڭ سەزىم تولقىنى جانە جالپى ادامزاتتىق سارىن. جەرگىلىكتى ورتادا ءسۇيىنىش تۇرىپتى، جان ادام ماقۇل كورمەيدى. سودان 1954 -جىلى سەمەيگە جولى تۇسكەن اقىن ءنۇتفوللا شاكەنوۆ، جەكە ءبىر ءۇي، قوناقتا ەرەكشە اۋەزدى بىردەن تانىپ، قولما-قول ءان ءماتىنىن جازىپ بەرەدى. ءان اۋەنىنە پاراپار، تولقىمالى، سىرلى سوزدەر. مىنە قىزىق، بۇدان سوڭ دا جەرگىلىكتى انشىلەردىڭ ەشقايسى قابىل الماپتى.
اقىرى، 1955، ارادا تاعى ءبىر جىل وتكەندە كونسەرتتىك ساپارمەن سەمەيگە كەلگەن روزا باعلانوۆا اسىلدىڭ قۇنىن بىردەن اڭدايدى. اۋەزىن كوڭىلگە ءتۇيىپ، نوتاسىمەن قوسا، ءان ءماتىنىن دە الماتىعا الىپ كەتىپتى. كوپ ۇزاتپاي، بىرەر اي مۇعدارىندا قازاق راديوسىنا شىعارادى. ونسىز دا اڭىز دەڭگەيىندەگى روزا باعلانوۆانىڭ اتاعىن اسقاقتاتقان، ەشكىمگە بەلگىسىز جاس كومپوزيتوردىڭ داڭقىن دابىلداتقان «ماحاببات ءۆالسى» بىردەن-اق جالپى جۇرتتىڭ كوكەيىنەن شىعىپ، بۇتكىل حالىقتىڭ سۇيىكتى انىنە اينالىپتى.
عاجايىپ روزا باعلانوۆا بۇدان كەيىن، 1957-جىلى تاشكەنتتە، ازيا جانە افريكا ەلدەرى كومپوزيتورلارىنىڭ حالىقارالىق كونفەرەنسياسىندا شىرقايدى. ەڭ العاشقى ۇلكەن ساحنا. ال كەلەسى جىلى بريۋسسەلدە، الەمدىك «ەكسپو-58» كورمەسىندە زور تابىسپەن ورىندايدى. ءانشىنىڭ عانا ەمەس، سازگەردىڭ دە سالتاناتى. بەلگيا كوروليەۆاسىنىڭ باستاپ، قانشاما شەتەلدىك الپاۋىتتار مەن ماماندار قايران قالعان ەكەن.
وسىدان سوڭ- اق «ماحاببات ءۆالسى» جارىم الەمگە ماعلۇم بولادى. ول كەزدەگى شەتكەرى قىتاي مەن ءۇندىستان، ءتىپتى، بۇيىعى جاتقان اراب ەلدەرىندە.
مىنە، ارادا ءتورت-بەس جىل وتكەندە مىسىردا شىققان الدەبىر ورتاقول كينوفيلمدە ءبىر قايىرىم اۋەزىن پايدالانعان ەكەن. ەشبىر رۇقسات، سىلتەمەسىز. سوۆەت پەن ەگيپەت ارالىعىندا جاقسى قاتىناس ورناعان زامان، قازاقستانعا 1961، الدە 62-جىلى جەتتى. ءبىز ستۋدەنتپىز، جاستار عانا ەمەس، ۇلكەن-كىشى بارلىق جۇرت قايران قالىپ، مىنە، ءبىزدىڭ ءان شىرقاي ۇشىپ، دۇنيەنىڭ تۇكپىرىنە دەيىن باردى، دەپ، مەيلىنشە ريزا بولعان ەدى. مىنا سوراقىنى قاراڭىز، ءداپ وسى كەزدە كەيبىر كورە-الماس، ارام نيەتتى اعايىندار جاماقايەۆ «ماحاببات ءۆالسىن» وسى اراب كينوسىنان كوشىرىپ الدى دەگەن قاڭقۋ تاراتادى. بۇل شالاعاي فيلمنىڭ سوۆەتكە جاڭا عانا جەتكەنى، ءاننىڭ ودان الدەقايدا بۇرىن شىعىپ، كورمە مەن كونسەرت، اشىق ەفير ارقىلى الەمدىك كەڭىستىككە تاراعانى ەسەپ ەمەس. ايتەۋىر قيسىنسىزدان جالا جاۋىپ، ەتەكتەن تارتىپ قالۋ. شىن مانىسىندە، ول زاماندا سوۆەت وداعى الەمدىك اۆتورلىق قۇقۇق زاڭدارىن قابىلداعان ەل بولسا، ب. جاماقايەۆ مىسىر كينوستۋدياسىن حالىقارالىق سوت ارقىلى الدەنەشە ميلليون دوللارلىق ايىپقا جىعار ەدى.
ءبىز قولدا جوق ميلليوندار تۋرالى ايتىپ وتىرمىز، بۇل كەزدە اتاعى اسپانداپ شىققان جاس كومپوزيتور استانا الماتىدان تىس، وبلىستىق قالا سەمەيدە ءبىرشاما قۇباتوبەل تىرشىلىك كەشىپ جاتقان ەكەن. استا-توك قالاماقى جوق. سونىمەن قاتار، شاشۋباي اقىن ايتقانداي، انگە باي. باسقا دا جاقسى اۋەزدەرىمەن قاتار، قازاق كلاسسيكاسى بولىپ سانالۋعا ءتيىس «ەرتىس ءۆالسى»، «سەن عانا» اندەرى تاعى بار. بەكەن جاماقايەۆ سول قالپى، نەبارى قىرىق جىلدىق قىسقا عۇمىرىن جۇپىنى تىرشىلىك ۇستىندە وتكەرەدى. اتاق-داڭق تا تۋعان ولكەسى سەمەيدەن تىس، جالپى قازاق اسپانىندا.
قايتكەندە، ءبىز بەكەن جاماقايەۆتىڭ تاعدىرى جولسىز بولدى دەپ ايتا الماس ەدىك. كەزدەيسوق دەرلىك ءساتتى جاعدايلار ناتيجەسىندە روزا باعلانوۆانىڭ نازارىنا ءىلىندى. اۋەلگى «ماحاببات ۆالسىنەن» كەيىن «سەن عانا» ءانى دە وسى ۇلى ءانشىنىڭ ورىنداۋىندا ءوزىنىڭ كوركەمدىك بيىگىنە شىقتى. ەكىنشى ءبىر ءساتتى جاعداي - بەكەننىڭ عاجايىپ اندەرىنىڭ تاماشا ءماتىن تابۋى.
مىنە، بۇگىندە ۇمىتىلۋعا جاقىن «ماحاببات ءۆالسى»:
تاڭ اتقاندا گۇل باعىن سۋارامىن،
كۇندە ەرتەمەن وزەننەن سۋ الامىن،
التىن ساۋلە كورەمىن سول ءبىر شاقتا،
سەنىڭ نۇرىڭ بولار دەپ قۋانامىن.
جانىم دەپ ماعان ءۇن قاتقان،
جۇرەكتەن ءسۇيىپ ۇناتقان،
باقىتىم مەنىڭ، تاپپاسپىن تەڭىڭ،
ماحاببات گۇل اتقان!..»
ەندى «سەن عانا»، سوڭعى شۋماق، قايىرماسىمەن:
«كەزسەم داعى قاي ولكە، قاي قالانى،
سامال جەلى سەنى اڭساپ، ايمالادى،
ماحابباتتىڭ كوردىڭ بە قۇدىرەتىن،
جەردىڭ ءجۇزى ءبىر سەن دەپ اينالادى.
ايالاپ تەربەتكەن،
سۇراشى جەر، كوكتەن،
الەمنىڭ سەندە قىزىعى،
كۇننىڭ دە سەندە قىزۋى،
ءبىر ءوزىڭ اڭسارىم،
ءبىر ءوزىڭ جان جارىم!»
تىڭداۋشىنىڭ جان-دۇنيەسىن تەبىرەنتىپ، قالاي تولقىعان. اۋەز بەن ءسوزدىڭ عاجايىپ ۇناسىمى. ءان تەربەگەن - بەكەن جاماقايەۆ بولسا، ءماتىن يەسى - كۇنى بۇگىندە جەتە باعالانباي كەلە جاتقان اقىن ءنۇتفوللا شاكەنوۆ.
تاعى ءبىر عاجايىپ، بۇگىندە اتاۋسىز قالعان «ەرتىس ءۆالسىنىڭ» ءماتىنىن جازعان - ايگىلى قادىر مىرزاليەۆ بولاتىن. مۇندا دا سىرلى اۋەز بەن كوركەم ءسوزدىڭ جاراسىمى ايرىقشا بىرلىك تاپقان.
بەكەن جاماقايەۆتىڭ شىرعاسى شىقپاي ساقتالىپ، بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن قىرىققا تارتا ءانىنىڭ نوتا جازبالارى مەن تيەسىلى ماتىندەرى جەكە كىتاپ بولىپ باسىلدى دەپ ەستىدىك. الدەبىر ۇيىم، قوعام ەمەس، ارتىنداعى بالالارىنىڭ ەڭبەگى. ارينە، كەزىندە كەڭىنەن تارالىپ، ەل- جۇرتقا ايگىلى بولعان ءتورت-بەس اننەن باسقا اۋەزدەر دە تەرەڭىنەن بايىپتالىپ، زەرتتەلۋگە ءتيىس. جاڭا ءبىر قازىناعا ۇشىراسۋىمىز انىق. بەكەن جاماقايەۆتىڭ قازاق كلاسسيكاسى سانالۋعا ءتيىس ايگىلى اندەرىن قاتارعا قوسۋ بۇگىنگى ۇلتتىق مۋزىكا ماماندارى عانا ەمەس، كادىمگى راديو مەن تەلەديدار باسشىلارى، باسشى دا ەمەس، قاتارداعى رەجيسسەر، جۇرگىزۋشىلەردىڭ قولىندا تۇرعان ءىس جانە كىم ءۇشىن بولسا دا ابىرويلى مىندەت دەر ەدىك.
ال ارعى-بەرگىدەگى تاعى قانشاما جاقسى ءاننىڭ بۇگىندە جارامسىز، كوبىنە-كوپ بۇرالقى ماتىندەرى، ونداعى جەكەلەگەن سوزدەر مەن تىركەستەردىڭ تۇزەتىلىپ، وڭدالۋى دا تىم كۇردەلى ماسەلە ەمەس. تەك مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ ارنايى شەشىمى ارقىلى جۇزەگە اسۋعا ءتيىس. نيەت پەن ىنتا بولسا جەتىپ جاتىر.
ءسوز باسىنا قايتىپ ورالساق، سوۆەت زامانىندا دۇنيەگە كەلگەن قۇندى مۇرانىڭ ەشقايسى نازاردان تىس قالماۋعا ءتيىس. قازىرگى قازاق ساحناسىندا كاكىر-شۇكىر، جاداعاي اندەر ءورىس الىپ تۇرعان زاماندا بار اسىلىمىزدى جوعالتىپ المايىق. جوعالماس تا. ايتكەنمەن ءبىز باسىن شالعان جەكەلەگەن جاعداياتتار كوڭىلگە قاتەر ۇيالاتادى.
حوش. باسىمىز اۋىرعاننان باستاپ، جۇرەگىمىز سىرقىراعان ەرەكشە جاعدايعا دەيىن جەتىپپىز. قازاقتىڭ ارعى، بەرگىدەگى ءان قازىناسى - شالقىعان داريا ەسەپتى. ءاربىر تارماق، كىشى-كىرىم سالالارى تۇرىپتى، تاتىمدى تامشىسىنا دەيىن ءراسۋاعا تۇسپەۋگە ءتيىس.
مۇحتار ماعاۋين
26-29.ХІІ.2023
كەمەر، تۇركيا.
