مۇحتار شىڭى

ءبىرىنشى سىنىپتا مەنى وقىتقان اپاي ورىن اۋىستىرىپ، ەندى باسقا اۋىلدان اقشىل سارى ءوڭدى، جۇقا سارى شاشتى، بەتىنىڭ ازداپ سەكپىلى بار، جۇمساق مىنەزدى مۇقان اعا ماعاۋين ءمۇعالىم بولىپ كەلگەن.

Мұхтар Мағауин
Фото: vestisemey.kz

ءبىر ايداي ءبىزدى قىرمان باسىنا قاتىناپ ءجۇرىپ وقىتقان. جايماشۋاق ءبىر اشىق كۇنى سىنىپ بولمەسىنە كەلسەم، مەنىڭ پارتامنىڭ ەكىنشى بولىگىندە كەڭ ماڭدايلى، ۇلكەن كوزدى، اقسارى بالا وتىر ەكەن. ءمۇعالىمىمىز: «بلوكجان، سەنىڭ قاسىڭا مۇحتاردى وتىرعىزدىم، ەندى قاتار وقيسىڭدار» دەدى. ءالى ەسىمدە، بۇل 1948 -جىلدىڭ قازان ايىنىڭ 8-كۇنى بولاتىن. وسى كۇن ومىرىمدە شەشۋشى بۇرىلىس جاسادى، ءبىز بىرگە وقىدىق، جارىسا ءومىر شىڭدارىنا ورلەدىك.

ءتورتىنشى سىنىپتا مامىر مەيرامىنىڭ بىرىندە مۇحتار ەكەۋمىز مەكتەپتىڭ جاداعاي توبەسىندە، سىرماق ۇستىندە ءومىر جونىندە تولعانىس ايتىپ جاتقانبىز. ءبىر كەزدە مۇحتار ماعان: «سەن وسكەندە كىم بولاسىڭ؟» ، دەدى. «باستىق بولامىن» دەۋدەن جاسقاندىم، باسقاداي ماردىمدى ەشتەڭە ايتا المادىم. ول بەتىمە تىكتەپ قاراپ: «مەن جازۋشى بولامىن»، دەپ از بوگەلىپ، «مۇحتار اۋەزوۆ سياقتى»، دەدى. مەنىڭ جۇرەگىم شىمىر ەتە قالدى، مۇحتار سول كەزدە الىس مەجەنى بولجاعان ەكەن.

الپىسىنشا جىلدارى ەكەۋمىز اسپيرانتۋرادا وقىدىق، اكادەميانىڭ كىتاپحاناسىندا كەزىگەمىز، ول سيرەك قولجازبالار زالىندا، مەن تابيعي ىلىمدەر زالىندا وتىرامىن. ءتۇس كەزىندە پۋشكين ەسكەرتكىشىنىڭ قاسىندا سەرۋەندەيمىز. بىردە «ءاي، شايكەنوۆ، تىڭداشى مىنانى»، دەدى.

«الپ- الپ باسقان، الپ باسقان

ارابى تورىم ءوزىڭسىڭ.

جازىلى، التىن، قول كەسكەن

الداسپانىم ءوزىڭسىڭ»

دەپ ءبىر توقتادى، سونان- سوڭ ون مينۋتتاي وسى جىردى اۋىزشا وقىپ، القىنىپ بارىپ توقتادى. بىتكەن كەزدە ىشىمنەن، «وي سايتان- اي»، دەدىم. ءاۋ باستان بىلەم، وقىعاندى جادىندا ساقتاۋ قابىلەتى تىم جوعارى، سونشاما جىردى جاتقا ايتىپ تۇر. بىرنەشە رەت وقىپ، ماشىقتانىپ اۋرەلەنبەيدى، جۇيەلەپ ءبىر- ەكى وقىعاندا ەسىندە بەرىك ساقتالىپ قالادى.

- كەرەمەت ەكەن. كىم؟ - دەدىم، مەن دە ازەر دەمىمدى الىپ.

- شالكيىز جىراۋ.

قازتۋعان، شالكيىز، دوسپامبەت، جيەمبەت، مارعاسقا، اقتامبەردى، ۇمبەتەي جىراۋلار، ءتاتىقارا، كوتەش، شال اقىندار، بۇرىننان بەلگىلى اسان قايعى، بۇحار جىراۋلار ءىنجۋ- مارجان جىرلارىمەن وزدەرىنە تيەسىلى ورىندارىنا ورنالاستى. 1968 - جىلى «قوبىز سارىنى»، 1970 -جىلى «الداسپان» جارىققا شىقتى. اۆتورى - مۇحتار ماعاۋين. قازاق مادەنيەتىنىڭ ىرگەسى ون بەسىنشى عاسىرعا جىلجىدى. ەشتەڭەڭ جوق، «تاعى ەل ەدىڭ» دەگەن تۇجىرىم ءبىرجولا جابىلۋى كەرەك بولدى. جاي وقىرمان ەكى قولىن جايىپ قارسى الدى، قۋانىشى شەكسىز. ەلدى ماقتانىش بيلەدى.

عىلىمي ىزدەنىس ماعاۋيننىڭ العاشقى جولى عانا، قوماقتى بولسا دا، باستىسى ەمەس. جەتپىسىنشى جىلدىڭ باسىنان كەيىن ول ناقتى جازۋشىلىققا كوشتى. تىڭ ءتاسىل، جاڭا تۇرعىداعى، ءتىلى دە، وقيعاسى دا باي شىعارمالار دۇنيەگە كەلدى. «كوك مۇنار»، «الاساپىران»، «سارى قازاق»، «شاقان- شەرى»، «قىپشاق ارۋى»، «قۇمىرسقا- قىرعىن»، «جارماق»، وتىزدان ارتىق اڭگىمەلەر: «كەشقۇرىم»، «تىلەنشى»، «قيانداعى قىستاۋ»، «تازىنىڭ ءولىمى»، «تۇنگى قوناقتار»، «شاڭقا»، «قۋىرشاق»، تاعى دا تولىپ جاتقان. ولارعا مەنىڭ مىنەزدەمەم كەرەك بولماس. ايتسە دە وسى شىعارمالار شەتەلدە جازىلسا، جوعارعى سورەلەردەن ورىن الارى انىق. «الاساپىران»، «شاقان- شەرى»، «قىپشاق ارۋى»، «جارماق» - ءسوز جوق كلاسسيكالىق تۋىندىلار.

ءوزىمنىڭ عىلىمي ىزدەنىسىمدە زەر سالا وقيتىن ەلدىڭ ادەبي، مادەني تاريحىن زەرتتەۋلەردە كەزدەسكەن تالاي ويلى، نامىستى، تابىستى عىلىمي جۇمىستار جاساعان عالىمداردى بىلەمىن. ايتسە دە قازاق قوعامىنىڭ تاريحي قالىپتاسۋىنا تەرەڭ جانە ءادىل ساراپتاما جاساعان ءبىر زەرتتەۋشى، عالىم بار. ول - مۇحتار. ونىڭ ۇيىندە 8 مىڭ تومنان اسا تاريحي، مادەني زەرتتەۋلەر قالاۋلى تۇر. ولار اسا ۇلكەن تالعاممەن كەرەكتى باعىتتار بويىنشا جيناقتالعان. مۇقاڭ ءبىر وقىعان دۇنيەسىن ەش ۇمىتپايتىن، اسىرەسە تاريحي وقيعالار ونىڭ زەردەسىندە ەرەكشە ورىن الاتىن. جاي بولجام، ەستىگەندى كوپەيتىپ ءوسىرۋ ەمەس، ءبارى ناقتى عىلىمي ايعاقتالعان دەرەكتەر نەگىزىندە. ول ءبىلىمى تەلەگەي تەڭىز، سيرەك دارىندى عۇلاما عالىم ەدى.

مۇقاڭنىڭ جىگەرىنە شىرماۋ، شىعارماشىلىعىنا كەدەرگى، داۋلى تۇيىندەردىڭ نەگىزى بولعان شارۋالاردىڭ ءبىرى - ەسكى مۇرانى دارىپتەۋ، ولاردى جارىققا شىعارۋ. وسى رەتتە ول بەس جىل ءجۇرىپ قازاق پوەزياسىنىڭ مارجاندارىن («پوەتى كازاحستانا»، «بەس عاسىر جىرلايدى» ) باستىردى. تاريحي شىندىقتى نەگىزدەۋدە العاشقى باتىل قادامدى ول دەربەس قازاق حاندىعىنىڭ شەجىرەسى ىسپەتتى «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسىن» جازىپ شىعارۋمەن باستادى.

«تۇركى، قازاق تاريحىنىڭ نەگىزگى بەلەستى كەزەڭى شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ قۇرىلۋى» دەيتىن. تۆورچەستۆوسى تولىسقان، ۇلان- عايىر ءبىلىم جيناقتاعان ول جاراعان اتتاي دايىن ەدى. بەس جىل وتىرىپ، ءتورت تومدىق شىڭعىس حان رومانىن جازىپ ءبىتىردى. ادەتتەگى ادەبي وبراز ەمەس، قىتاي تاريحشىلارى، جىلناماشىلارى، ەۋروپانىڭ كەزبە عۇلامالارى جازىپ قالدىرعان ناقتى دەرەكتەر نەگىزىندەگى تاريحي رومان.

مۇحتاردىڭ ويلارى توسىن، جات قوعام قالىپتاستىرعان تۇجىرىمعا كەرەعار، شىڭعىس حاندى ۇلى ازات ەتۋشى دەپ جاريالادى. وسىدان ءبىراز بۇرىن دۇنيەجۇزىندە 850 -جىلدىعى دۇركىرەپ اتاپ وتىلگەن ۇلى قولباسشى، شىنىندا دا الەمنىڭ بايتاق بولىگىندە ەكى عاسىرعا جۋىق بەيبىت ءومىر ورناتتى، ال ءوزى مىڭجىلدىق ادام دەپ مويىندالعان. مادەنيەتتى قاۋىمنىڭ ءبىراز بولىگى ونان حابارسىز ەكەن. مۇحاڭ ەڭ ۇلكەن كۇنا كەشكەندەي ايىپتالدى. داۋ- داماي ءۇش جىلعا سوزىلدى، ءبىرىن- ءبىرى عايباتتاعان ماقالالار باسپا ءسوزدىڭ بەتىن شيمايلادى، ەلدى مەزى قىلدى.

مۇحتار قايىسپادى. الداسپانىن قولىنا ۇستاپ ۇرىسقا جەكە شىقتى جانە ونى ابىرويلى ورىندادى. ونىڭ قامالى بەرىك ەدى. ول - بايتاق تاريحي ءبىلىم، جاڭا ۇلتتىق سانا. ءتۇيىن وڭاي شەشىلدى. ەكرانعا 26 ءبولىمدى قىتاي حالقىنىڭ شىڭعىس حان جورىعى مەن يمپەرياسىنىڭ قۇرىلۋى جونىندەگى كينوسى شىقتى. داۋ تىپ- تىيپىل بولدى. جالعىز ماعاۋين. جانە ءبىر جارىم ميلليارد قىتاي حالقى. ۇيات-اق بولدى.

قازاق قوعامىنىڭ قالىپتاسۋىندا جەتىسپەيتىن تاريحي تولعاۋدىڭ ءبىر پاراعى ءالى تولتىرىلماعان. ول - التىن وردا تاريحى. سولتۇستىك كورشىمىزدىڭ زورلىقتى نىعىزداۋمەن جاسالعان شىندىققا جاناسپايتىن، ەلدىگىمىزدى قورلايتىن، پارىقسىز تۇجىرىمدار مەن پايىمداۋلار ەتەك الدى. ءتىپتى بايىرعى جەرلەرىمىزدى ءبىز سىيلاپ ەدىك، پايدالانىپ كەتتىڭدەر دەگەن جالالار كوبەيدى. وسى كەزدە مۇقاڭ «التىن وردا» تاريحي رومانىن جازىپ، ول ەلدىڭ ەل بولىپ قالىپتاسۋىنىڭ توركىنى قايدان شىققانىن دايەكتى جاۋاپپەن ايعاقتادى.

مۇقا، سەن قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتىندە بۇتىندەي ءبىر ءداۋىرسىڭ. ادەبي شىعارمالارىڭنىڭ تارازىشىسى حالىق، سول حالقىڭ قادىرلەيدى سەنى. ەل ساناسىندا ەڭ جوعارعى تۇعىردا تۇرسىڭ. التىن داپتەر تۇگەلدەي سارقىلمادى، ءبىراق وندا بەلگىلەنگەن ەڭ قۇندى ارماندارىڭدى جارىققا شىعارىپ، ەلىڭە سىيلادىڭ، العان مىندەتىڭدى تۇگەلدەي وتەدىڭ. ەندى نار قىزىلدى ەرتتەپ ءمىنىپ، كوككە قاراي بەت الدىڭ.

قوش، قازاقتىڭ الداسپانى!

بلوك شايكەنوۆ،

بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Egemen Qazaqstan

سوڭعى جاڭالىقتار