مۇشەل جاستى قاتەرلى دەپ ايتۋ دۇرىس ەمەس: ءداستۇر مەن عىلىم نە دەيدى؟
قازاق حالقىندا «مۇشەل جاس» دەگەن ۇعىم بار. وعان ەرەكشە ءمان بەرگەن. ادامنىڭ ومىرىنە بايلانىستى انانىڭ قۇرساعىنداعى مەرزىمدى ەسەپتەپ، ءبىرىنشى مۇشەلدى 13 دەپ العان. ودان كەيىنگى مۇشەل جاس ءار 12 جىل قايتالانعان سايىن ەسەپتەلىپ وتىرعان. بۇل مۇشەل جاستىڭ قانداي قاتەرى بار؟ مۇشەل جاس تۋرالى نە ءبىلۋ كەرەك؟ ساراپشىلار نە دەيدى؟ Ozgeris.info ءتىلشىسى تارقاتادى.
مۇشەل جاس دەگەنىمىز ادامنىڭ بيولوگياسىنا، فيزيولوگياسىنا، پسيحولوگياسىنا، جالپى تۋىلىمىنا، تاعدىرىنا قاتىستى ەرتەدەن قالىپتاسقان ومىرلەرىنىڭ بۋىنى. قامىستار دا بۋىندى بولىپ كەلەدى. جەل تۇرعاندا بۋىندارى سىنادى. سوندىقتان قاتەرلى جاس دەگەن ۇعىم بار، دەيدى ەتنوگراف بولات بوپاي ۇلى.
«مۇشەل جاس تەك قازاقتاردا عانا ەمەس، الەمنىڭ بار حالقىندا بار دۇنيە»، - دەيدى مامان.
مۇشەل جاس - قازاق حالقىنىڭ ەسەپتەۋ ۇلگىسى. مۇشەلدەن مۇشەلگە وتەردە ءتان مەن جان وزگەرىسكە ۇشىرىپ، توقىراۋ كەزەڭى بولادى دەپ سەنگەن. ءداستۇرلى دۇنيە تانىمىمىزدا 12 جىل سايىن مۇشەل قايتالانىپ وتىرادى. مۇشەلدىڭ العاشقىسى - 13 جاس، كەيىنگىسى - 25 جاس. ىشىندە ەڭ قاۋىپتى كەزەڭ - 37 جاس. ويتكەنى ءدال وسى جاس - ەڭ باستى مۇشەل دەپ اتالادى. جىگىتتىك كەزەڭنەن موسقالداۋ كەزەڭگە ءوتىپ، دۇنيەگە قىزىعا قارايتىن ۋاقىتى، ءومىردىڭ بەل ورتاسى دەگەن قازاق ساداقا بەرىپ، مۇشەلدەن امان-ەسەن ءوتۋدى سۇراعان.
«مۇشەل جاس ەشقاشان جۇپ سانمەن بولمايدى، تاق سانمەن بولمايدى. ءبىرىنشى جىل 13 جاسپەن قايىرىلعان سوڭ، كەيىن 12 جىلدان قوسىلىپ وتىرادى. ءوزىنىڭ وتكەن جىلى ءوتىپ، كەيىنگى جىل كىرگەندە مۇشەل جاستان شىعادى. ءبىرىنشى مۇشەل جاس كەزىندە بالالىق شاق، ۇل بالانىڭ سۇندەتكە وتىرۋى، قىز بالاعا سىرعا تاعۋ، اتقا وتىرعىزۋ سىندى سالت-داستۇرلەرمەن وتەدى. 13-25 جاس ارالىعى قاسقىر سياقتى جەتىلگەن شاعى، 30 جاسقا دەيىنگى اقىلدىڭ كەمەلدەنگەن شاعى، 49 دان باستاپ ەل باسقارتىن، ەل اعاسى جاسىنا تولاتىن كەزەڭ. كەيىن العاشقى، ورتا، سوڭعى قارتتىق بولىپ بولىنەدى. مۇشەل جاستا ادام دەنساۋلىقتان كەلەسى كەزەڭگە اۋىسۋى، ياعني ءبىر كەزەڭدى اياقتاپ، كەلەسى بەلەسكە ءوتۋى. وسى كەزەڭدە قازاق ىرىمداعان. قىزىل كيىم كيىپ جۇرگەن، نەمەسە جاقسى كورەتىن بۇيىمىن جاقسى كورەتىن ادامعا نەمەسە باسقالارعا ساداقا بەرەدى»، - دەيدى بولات بوپاي ۇلى.
مۇشەل جاستى قاتەرلى دەپ ايتۋ دۇرىس ەمەس، ونى مۇمكىنشىلىك كەزەڭى دەپ قابىلداۋ كەرەك دەيدى مامان. بۇل - ءبىر كەزەڭنەن ەكىنشى كەزەڭگە وتەتىن وتپەلى ءداۋىر. وعان ۇلكەن دايىندىقپەن كەلۋ كەرەك. ماسەلەن، 13 جاس بالالىق كەزەڭنەن 25 جاس جىگىتتىك شاققا وتەدى. جاڭا ءبىر بەلەستى باعىندىرادى. جاڭا كەزەڭگە وتكەندە شامالى قيىندىعى بولادى عوي. ماسەلەن توقسانىنشى جىلدارى جوسپارلى ەكونوميكادان نارىقتىق ەكونوميكاعا وتكەندە، قيىندىقتار بولدى. سول سياقتى جاڭانىڭ وزىنە ءتان جاڭالىعى بولادى. ال وعان بىردەن دايىن بولا بەرمەيمىز. بۇل ادامنىڭ وزىنە ەسەپ بەرەتىن ۋاقىتى. وسى ءبىر مۇشەلدى «قانداي جاقسىلىقتار جاسادىم؟ نە تىندىردىم؟» دەگەن سياقتى ساۋالدى وزىنە قويۋ كەرەك. ءمان-ماعىنالى وتكىزۋگە تىرىسۋ كەرەك.
«كوشپەلى حالىقتار مۇشەل جاسقا ەرەكشە ءمان بەرگەن. بۇل جاستا ادامعا قاۋىپ ءتونۋى مۇمكىن دەگەن تۇسىنىك بار. مۇنى فيزيولوگيالىق وزگەرىستەرمەن تۇسىندىرەدى. مىسالى، 12- 13 جاسىندا جىنىستىق جەتىلۋ باستالسا، 36-37 جاسىندا ەموتسيالىق كۇيزەلىستەر پايدا بولۋى مۇمكىن. ال 24- 25 پەن 48-49 جاستا ادام ماڭىزدى ومىرلىك شەشىمدەر قابىلدايدى. سونىمەن قاتار پسيحولوگيالىق فاكتور دا اسەر ەتەدى. قازاق حالقىنداعى «مۇشەل جاس - سىندارلى كەزەڭ» دەگەن ۇعىم ادامنىڭ بويىندا ىشكى قوبالجۋ تۋدىرىپ، كۇيزەلىسكە نەمەسە ءتۇرلى قيىندىقتارعا الىپ كەلۋى مۇمكىن»، - دەيدى ەتنوگراف.
ادامدار مۇشەل جاستا ءومىر جايلى كوپ ويلانا باستايدى. ويتكەنى بۇل جىلدارى ادام وتكەن ومىرىنە باعا بەرىپ، بولاشاعىن سارالايدى. پسيحولوگيادا بۇل قۇبىلىستى «داعدارىس كەزەڭى» دەپ اتايدى. 25, 37, 49 جاستا ادام مانسابى، وتباسى، دەنساۋلىعى مەن قۇندىلىقتارىن قايتا قارايدى. قازاق حالقى بۇل ۋاقىتتا ساداقا بەرىپ، قايىرىمدى ىستەر جاساپ، رۋحاني تۇرعىدا تازارىپ، نىعايۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيدى.
مۇشەل جاس - تەك قازاق حالقى ءۇشىن ەمەس، بۇكىل تۇركى جۇرتى ءۇشىن ماڭىزدى ءومىر كەزەڭى. ونىڭ نەگىزى ەجەلگى استرونوميالىق جۇيەلەرگە، بيولوگيالىق زاڭدىلىقتارعا جانە پسيحولوگيالىق وزگەرىستەرگە سۇيەنەدى. سوندىقتان مۇشەل جاسقا تەك قاۋىپ رەتىندە ەمەس، جاڭا بەلەسكە وتۋگە مۇمكىندىك رەتىندە قاراعان ءجون.
قازاق ءار مۇشەلگە قالاي ات بەرگەن؟
ءبىرىنشى مۇشەل - 13 جاس - ەر جەتە باستاۋ
ەكىنشى مۇشەل - 25 جاس - جىگىتتىك جاس
ءۇشىنشى مۇشەل - 37 جاس - اقىل توقتاتۋ
ءتورتىنشى مۇشەل - 49 جاس - كەمەلدەنۋ
بەسىنشى مۇشەل - 61 جاس - ورتا جاس، نەمەرە ءسۇيۋ
التىنشى مۇشەل - 73 جاس - قارتتىقتىڭ باسى
جەتىنشى مۇشەل - 85 جاس - كارىلىك
سەگىزىنشى مۇشەل - 97 جاس - قالجىراۋ
توعىزىنشى مۇشەل - 109 جاس - شوپشەك ءسۇيۋ
ونىنشى مۇشەل - 121 جاس - نەمەنە ءسۇيۋ
مۇشەل جاستا نە ىستەۋ كەرەك؟
ەتنوگراف قازىرگى زاماناۋي قازاقتاردا قالىپتاسقان كيىم تاراتۋ دەگەن ادەت-عۇرىپتىڭ بۇرىن دا بولعانىن ايتادى. ءبىراق تەك كيىم تاراتۋ عانا ەمەس، كەز كەلگەن قايىرىمدىلىق ءتۇرى قۇپتالادى.
بۇرىنعى كەزدە كيىم ەڭ قىمبات زات بولدى. سول قىمبات نارسەنى بەرۋ ارقىلى بىرەۋگە سىي-سياپات جاسايسىڭ. قازىرگى كەزدە قايىرىمدىلىق جاساۋعا، ازىق-تۇلىك تاراتۋعا، ەت بەرۋگە بولادى. عالامدىق دەڭگەيدەگى ەنەرگەتيكالىق ىلىمدەر بار. ولاردىڭ قۇپياسى ءالى بىزگە اشىلماعان. ونى قازىرگى ماتەريالدىق تۇسىنىكپەن ءبىز ۇعا المايمىز. ءبىراق وسى ىلىمدەردە دە ادامنىڭ 12 جىل سايىن ءومىرى جاڭا كەزەڭگە ءوتىپ وتىراتىنى ايتىلادى. سوندىقتان اتا- بابالارىمىز قايىرىمدىلىق جاساۋعا ۇندەگەنى بەكەر ەمەس.
ەتنوگراف ايتقان ەنەرگەتيكالىق ىلىمدەرگە قاتىستى سۇراققا نۋمەرولوگ رادميلا ەسكەندىر دە پىكىر ءبىلدىردى. ونىڭ سوزىنشە، 12 جىل سايىن ادامنىڭ ءومىرىنىڭ جاڭا كەزەڭى باستالۋى نۋمەرولوگيادا دا بار ەكەن.
«نۋمەرولوگيا مۇشەل جاس تۋرالى ەشتەڭە ايتپايدى. ءبىراق نۋمەرولوگيادا ادام ءومىرى 12 جىلدىق سيكلدارعا بولىنەدى. تۋعاننان 12 جاسقا دەيىن، 12 دەن 24 جاسقا دەيىن، 24 تەن 36 جاسقا، 36 دان 48 جاسقا دەيىن، 48 دەن 60 جاسقا دەيىن، 60 تان 72 جاسقا دەيىن. نۋمەرولوگيادا 36 جاس - ادامنىڭ ورتا جاسى. 36 جاسقا دەيىن ادام ءومىرىنىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى، 36 جاستان كەيىن ەكىنشى كەزەڭى سانالادى. وسىلايشا ادامنىڭ تولىق عۇمىرى 72 جىل دەپ ەسەپتەلەدى. 72 جاستان كەيىن جوعارىدا ايتقان سيكلدار قايتادان باستالادى»، - دەيدى مامان.
مۇشەل جاس دەگەن قاي جاس؟ قازىر بىرەۋلەر 36-37 دەپ، بىرەۋلەر 37-38 دەپ شاتاسىپ ءجۇر.
«ءابىجات دەگەن ەسەپ بار. ءابىجات 18 مىڭ عالامنىڭ ەسەبى. ادام 12 ايدا 1 جاسقا تولمايدى. قىز بالا قۇرساقتا جاتقاندا 9 اي 9 كۇندە دۇنيەگە كەلەدى. ۇل بالا 9 اي 12 كۇن، ءۇش كۇنگە ارتىق بولادى. قىرقىنان شىققاندا، قىز بالالاردى ەرتەرەك شىعارادى. تۇيە دە 12 ايدا تۋادى. جۇپ سانمەن ەسەپتەمەيدى. ونىڭ سەبەبى بار: جۇپ ساندار باسكەلەستىك، جارىساتىن ساندارعا كىرەدى. ال تاق سانداردا جەكەلىك، دارالىق سيپاتپەن قالىپتاسقان. ياعني 25 تە كىرەدى دە 26 دا شىعادى، 37 دە كىرەدى دە 38 دە شىعادى. وسىلايشا ەسەپتەلىپ وتىرادى»، - دەيدى مامان.
ەسكى اتا-بابالار داستۇرىندە مۇشەل جاستى قاتەر دەپ قابىلداپ العان. ول يدەولوگيا، سەنىم دەگەن نارسە. ول ويعا كىرىپ السا، ءومىر دە سولاي بولادى.
«ياعني اۋىردىم دەسەڭىز - اۋىراسىز، جازىلام دەسەڭىز - جازىلاسىز. ول جىلى ۇيلەنبەگەن دۇرىس دەپ سانايمىن، الايدا سەنبەيتىن ادام بولسا وعان ءمان بەرمەسە دە بولادى. ال جان جۇرەگىمەن قابىلداپ السا، وندا ۇستانىمىنان اينىماعانى دۇرىس»، - دەيدى ەتنوگراف.
ەتنوگراف باسقا ەلدىڭ داستۇرلەرىنە دە توقتالىپ ءوتتى.
«قىتايدا مۇشەل جاسقا كىرگەندە اتا-بالالارىنان قالعان كيىمدەرى بولادى، سول قىزىل كيىمدەرىن كيىپ الىپ، ءتىل-كوزدەن ساقتانادى. ولار ءۇشىن قىزىل ءتۇس تويدىڭ، جاقسىلىقتىڭ، باقىتتىڭ نىشانى. جىل بويى سولاي جۇرەدى. كەيىن مۇشەلدەن شىققان سوڭ سول كيىمىن سىيعا تارتادى، نەمەسە ورتەپ تاستايدى. جاماندىقتار كەتسىن، مەن امان شىقتىم دەگەن نيەتپەن. ال باسقالارى ساندىققا ساقتاپ الىپ قويادى»، - دەيدى ساراپشى.
جالپى مۇشەل جاستا دا، كىبىسە جىلىندا تۋعان ادامداردىڭ ومىرىندە دە ءتۇسىنىپ بولمايتىن قۇبىلىس بار. كىبىسە جىلىندا تۋعان كەي ادامدار زور جەتىستىككە جەتىپ، ادامزات تاريحىندا اتى قالسا، كەيبىرىنىڭ تاعدىرى ءتىپتى اۋىر كەلەدى ەكەن. مۇشەل جاستا دا سولاي، بىرەۋلەرگە جاقسىلىق كەلە باستايدى دا، بىرەۋلەر قيىندىققا ۇشىرايدى. ازىرگە مۇنىڭ سىرىن اشقان ەشكىم جوق.
مۇشەل جاس قالاي ەسەپتەلەدى؟
ەتنوگرافتىڭ سوزىنشە، 1 جاس مۇشەلگە كىرمەيدى ەكەن. ءسابي 2 جاستان باستاپ مۇشەلگە كىرەدى. ادام تۋعاننان كەيىنگى ءبىر جاس ميكرو مۇشەل. ءبىر جاسقا دەيىن ادام بالاسى جەر بەتىنىكى بولىپ ەسەپتەلمەيدى. سوندىقتان 1 جاس مۇشەلگە ەسەپتەلمەيدى. 12 جىلدان جالعاسا بەرەدى. 1 جاستان 2 جاسقا كەتكەن كەزدە مۇشەل باستالادى. ءار ادام ءوزىنىڭ تۋعان جىلىندا مۇشەلگە كىرەدى. مىسالى تىشقان جىلىندا تۋعان ادام تىشقان جىلى اينالىپ كەلگەندە، مۇشەلگە كىرەدى.
ەتنوگراف پەن نۋمەرولوگ مۇشەلدىڭ ادام ءتۇسىنىپ بولمايتىن ءبىر تىلسىمى بار ەكەنىن ەسكەرتەدى. ءبىراق قاتەردەن قورىقپاي، قايىرىمدىلىق جاساۋ كەز كەلگەن جاماندىقتىڭ الدىن الادى دەپ سەندىردى.
