بەيىمبەت مايليننىڭ كەيىپكەرلەرى

بەيىمبەت مايلين شىعارمالارىنا قوستاناي اتىرابى، ارناسى تولعان تورعاي، توبىلدىڭ تاساسى مەن اعىسى باياۋ ايات وزەنى جاعالاۋىنا قونعان جۇرتتىڭ تىرشىلىگى ارقاۋ بولدى. وسى ءبىر ءۇش وزەننىڭ ساعاسىنا جينالعان اۋىل ادامدارىنىڭ اڭعالدىعى، سەنگىشتىگى، كۇنامشىلدىگى ءبۇتىن قوعامنىڭ بەينەسى ىسپەتتى.

سۋرەتكەر بەيىمبەت مايلين ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىنداعى تەرەڭ تولقۋلار مەن تارتىسقا تولى توڭكەرىستەردىڭ شىندىعىن، تۇرمىستىڭ اۋىرلىعىن، تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىن كوركەم تىلمەن جازا ءبىلدى. جازۋشىنىڭ شىنايى كەيىپكەرلەرى شىن ءسوز، شىن وقيعا، تىڭ يدەيالاردان تۋدى.

بەيىمبەت مايلين پروزالىق تۋىندىلارىنداعى بەينەلەردىڭ ومىرشەڭدىگى - قوعام مەن ادامنىڭ اراسىنداعى بايلانىستىڭ ءبىر جۇيەدە قابىسۋى. بي-اعا شىعارمالارىنداعى كەڭەستىك ناتۋراليزم - ءداستۇرلى جانە ۇجىمدىق اۋىل ءومىرى ارقىلى باياندالدى. جازۋشى ءسوز شىندىعىن قيالدان ەمەس، ءومىر شىنايىلىعىنان تۋدىردى. سول شىندىعى ۇلكەن سۋرەتكەرلىككە جەتەلەدى. بەيىمبەت مايلين قازاق ادەبيەتى ايدىنىندا ايانباي ەڭبەك ەتىپ، باعاسى قۇندى، جاراسى ءار قوعامدا تالقىعا تۇسەتىن شىعارمالار قالدىردى. جازۋشى-دراماتۋرگ شىعارمالارىنداعى كەيىپكەرلەر پسيحولوگياسى جاڭا ءۇردىستىڭ قالىپتاسۋىن مويىنداي المايتىن، ىشتەي تۇنشىققان جارىم جاندار مەن جاڭا كەزەڭنىڭ ءتارتىبىن ورناتۋشىلاردىڭ ارپالىسى.

بي-اعا كەيىپكەر جىلاسا جۇباتۋشىسى، كۇلسە قولداۋشىسى بولدى. قاتال تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىنە تالانعان، تار جولدا كەڭدىك تاپپاعان كەيىپكەرىنىڭ قورعاۋشى قىزمەتىن قاتار الىپ جۇرگەنى ءاربىر شىعارماسىندا سايراپ تۇر.

سۋرەتكەر پوەزيادا سۇلۋ سازدى ءسوز قۇراۋشى. پروزادا كوركەم ءتىلدى ورنەكتەۋشى. فەلەتوندا فانتازياعا باي. ساتيرادا ساپىرىلىسقان ءسوز سايىسقا ەمەس، اشىق قوعامنىڭ اشى شىندىعىن مىسقىلمەن ماقۇلداپ، تۇيدەك ويمەن تۇيرەپ، ساناعا سالىپ وتىردى. بي-اعا سالماقتى ساتيراسىندا ساياسي- الەۋمەتتىك كەيىپكەرلەردىڭ ۇستانىمىن، ۇتقىر ويلارىن، ەكەۋارا ديالوگتەرىن، وقيعا قۇرىلىسىن، قالپى بۇزىلعان قوعامنىڭ تىنىسىن كەلىستىرە جازدى.

بي-اعانىڭ تاعى ءبىر قاسيەتى - مۋزىكالىق قابىلەتى. ءسوز ساپتاۋىندا، ءسوز قۇراۋ يىرىمدەرىندە سازدى اۋەن بار. ونىڭ تابيعاتپەن ۇندەسۋى، ءتىلىن ءبىلۋى، قۇبىلمالى كەزەڭدەردى مۇلتىكسىز تانۋى تۋىندىلارىندا انىق بىلىنەدى. سۋرەتكەردىڭ قالامىنان شىققان ءاربىر شىعارما ويى تەرەڭ، ءتىلى تازا، بوياۋى قانىق - ءسوز، دەرەگى انىق - وبرازدار ارقىلى سول كەزەڭنىڭ تىنىسىن تانىتتى.

قازاقتىڭ ماڭدايالدى گازەتى «اۋىلدىڭ» تارالىمىنىڭ كوبەيۋىنە ءبىر «مىرقىمبايدىڭ» وبرازى تەڭدەسسىز ۇلەس قوستى. بەيىمبەت دەسەك، ادەبيەتتەن ەسىمىزگە قىرىمباي قىرسىقتىعى، مۇقىش، ىبىراي، مىرقىمباي ماڭعازدىعى ورالادى. بەيىمبەت دەسەك، كينو ەكراننان قول مەرگەن باتىر امانگەلدىنىڭ مەرگەندىگى، تەاتر ساحناسىنان حاس باتىر جالبىردىڭ ەرلىگى ورالادى.

بەيىمبەت مايلين - قازاقتىڭ تەاتر ونەرى مەن كينو سالاسىنىڭ وركەندەۋىنە سۇبەلى ۇلەس قوسقان دراماتۋرگ. بي-اعا تەاترعا ارنالعان كوپتەگەن پەسا- ليبرەتتو جازدى. ادەبيەتكە ءتان جانردىڭ ءبارىن قامتىعان بەيىمبەت دراماسى تابيعي، ساتيراسى ساياسي، ءاجۋاعا تولى پەسالارى كەيىنگى جىلدارى تەاتر ساحنالارىنان كورىنبەي كەلەدى.

بىزگە جەتكەن پەساسى – 23، ونىڭ ىشىندە ىزدەنىس پەن زەرتتەۋلەر ارقىلى تابىلعانى 16 پەسا. بەيىمبەت شىعارماشىلىعىن قىزىل قىرعىننان سوڭ ەلمەن تابىستىرعان، ماقالالارىنا، اڭگىمەلەرىنە تالداۋ جاساپ، ەڭبەكتەرىن عىلىمي زەرتتەپ، جوعىن تۇگەندەگەن جازۋشى، پروفەسسور توقتار بەيىسقۇلوۆ ەكەنىن ەسكە تۇسىرگەن ارتىق ەمەس.

ساحنانىڭ ولشەمىنە ءدوپ تۇسەر دوسان، ەسىمبەك، سارىمساق، جالبىر، ەلەمەس، جاماق، تاڭسىق، جامانتىك، تالتاڭباي، سەيپەن، تۇتقىش، جامال، ءپۇلىش، شەرمەك وبرازدارى - بۇگىنگى ءبىز ىزدەپ جۇرگەن تاقىرىپتاردى تامىرىنان تارتىپ «قوپاراتىن» كەيىپكەرلەر. تىنىسى كەڭ، تىرشىلىگى تار تاعدىرى شەرگە تولى كەيىپكەرلەرى وسى كۇنى ارامىزدان دا تابىلادى. بەيىمبەت مايلين درامالارىنداعى باستى شيەلەنىس - ادامنىڭ تەبىرەنىسىن وياتقان تەڭدىك پەن قۇلدىق، ەركىندىك پەن بوستاندىق، باق پەن تاق، باعىنۋ مەن باعىنىشتىلىق، ساتقىندىق پەن ادالدىق كورىنىستەرى. بي-اعا ءوزىنىڭ درامالارىندا زارلى ايەلدىڭ زاپىران ءسوزىن، دولى كەلىننىڭ اشى زارىن، ادۋىندى ەنەنىڭ كەسەل مىنەزىن، سۇلۋ قىزدىڭ سىمباتىن ءسوز ارەكەتىنە ساي سۋرەتتەگەن. ەركەكتىڭ مىنەزىن - بارىنا قاناعات، جوعىنا سابىر ەتەتىن جۇمساق مىنەز يەسى ەتسە، كەيدە بايدىڭ وكتەمدىگىنە كوندىككەن كەدەيگە اراشا بولعان، باتىراقتىڭ بالاعىنا جارماسقاندى ساباعان ءور كوكىرەك وبرازدار مەن ويدا جۇرەتىن، ەسكى مەن جاڭانى سارالايتىن پاراساتتى كەيىپكەرلەرى ارقىلى جەتكىزدى.

وسى كۇنى ونىڭ ساپالى، كوركەمدىك دەڭگەيى ساناسۋعا تۇرارلىق ساحنالىق شىعارمالارىنىڭ كوپشىلىگى قازاق تەاترلارى ەسىگىنەن سىعالاعان كۇيى قالىپ بارادى. قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ التىن قورىنان ورىن العان بەيىمبەت مايلين شىعارمالارىن قازاق تەاترلارى ساحنالاماۋىنىڭ سەبەبى نەدە ەكەن؟ تاۋەلسىزدىك جىلدارىنان بەرى ساناۋلى پەسالارى عانا ساحنالاندى.

«...تەاتر كىتابىنا ءبىرىنشى جازعانىم «نەكە قيار»، «جات ساباق» دەگەندەر ەدى. «جات ساباقتى» ارتىنان وزگەرتىپ، «شانشار مولدا» دەپ اتادىم» دەگەن بي-اعانىڭ ادام پسيحولوگياسىنا ءتان قىڭىر مىنەز، اشكوز پەندە قىلىعىن جازعان سالماقتى ساتيراسى، حالىقتىق تەاتر «تاماشا» ويىن-ساۋىق وتاۋلارىندا جىلت ەتكەنى بولماسا، كەڭ كولەمدى تەاتر ساحنالارىنان جارق ەتپەدى.

جازۋشى-دراماتۋرگ بەيىمبەت مايلين «جالبىر» پەساسى تۋرالى بىلاي دەپ جازادى: «مەن پەسادا 1916 -جىلدىڭ تاپتىق كوتەرىلىسىنىڭ سىرىن اشۋعا تىرىستىم، ەزىلگەن، قاناۋدا كەلگەن كەدەي، باتىراق كوپشىلىگىنىڭ قول ۇستاسىپ پاتشالىققا، پاتشاعا ارقاسۇيەگەن باي-بولىستارعا قارسى شىن اشىنىپ، مايدانعا تۇسكەنىن سۋرەتتەمەك بولدىم. جالبىر دەيتىن كىسى بۇرىنعى قوستاناي ۋەزى دامبار بولىسىنداعى كەدەي ەدى. 1916 -جىلعى كوتەرىلىستە وسى كىسى باستاپ اتقا مىندى. قوستاناي ۋەزىنىڭ بىرنەشە بولىستارى بىرىگىپ، تورعاي ۋەزىندەگى امانگەلدى كوتەرىلىسىنە اتسالىسپاقشى بولدى»، دەپ پەساعا ارقاۋ بولعان شىنايى باتىردىڭ وجەتتىگىن، وزگەنى وزەگىنەن تەپتىرمەيتىن تىك مىنەزىن حالىقتىق بيىكتىككە جەتكىزىپ، «جالبىر» شىعارماسىن جازدى. بۇل تۋىندىنى وسى كۇندەرى ىزدەپ جاتقان ساحناگەردى كورە المادىق.

جازۋشىنىڭ مەرەيتويى قارساڭىندا بي-اعا تۋرالى دەرەكتى فيلم ءتۇسىرۋ، كىتاپحاناعا اتىن بەرۋ، مۋزەي قۇرۋ، شىعارمالارىن ساحنالاۋ ماسەلەلەرى ايتىلادى. ورىندالعاندارى - اڭگىمەلەرىنەن ەكى كينو ءتۇسىرىلدى («قىر اڭگىمەلەرى»، رەجيسسەرى د. مانابايەۆ، 1974). د. سالاماتتىڭ «تالاق» فيلمى، (2024). اڭگىمەلەر جەلىسىنەن «كىم كىنالى» (ازىرلەگەن س. تۇرسىنبەك ۇلى، 2016) ساحنالىق نۇسقاسى ازىرلەندى، بي-اعانىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە ارنالعان «قالامگەر» (رەجيسسەرى ءا. بايماحان، 2019) سپەكتاكلى ساحنالاندى. قوستاناي وبلىسىنىڭ بۇرىنعى تاران اۋدانى قازىر ب. مايلين اۋدانى دەپ وزگەرتىلدى. قوستاناي وبلىسى اكىمدىگىنىڭ مادەنيەت باسقارماسىنىڭ «ب. مايلين اتىنداعى تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيى» وسى اۋدان ورتالىعىندا 1991 -جىلدان بەرى ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەپ كەلەدى. اتقارىلعان جۇمىس كوپ پە، الدە از با؟

ۇلت ءۇشىن قايراڭداعان قايىقتاي كۇن كەشكەن بەيىمبەت مايليننىڭ «جالبىر»، «مايدان»، «شۇعاسى» 130 جىلدىق مەرەيتويىندا ساحنالانباسا، قاشان ساحنالانادى؟

سامات التايەۆ، ءو. جانىبەكوۆ اتىنداعى وڭتۇستىك قازاقستان پەداگوگيكا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماگيسترى

Egemen Qazaqstan