ماتەماتيك مانات مۇستافا: جاستاردىڭ شەتەلگە كەتۋىنەن تراگەديا جاساۋدىڭ قاجەتى جوق
استانا. قازاقپارات - ونىڭ عىلىم جولى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، سودان كەيىن سينگاپۋرداعى نانيان تەحنولوگيالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە عىلىمي قىزمەتكەر رەتىندە جۇمىس ىستەۋدەن باستالعان.
مانات مۇستافا - ماتەماتيكا سالاسىنداعى عالىم. 2012 -جىلى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ماتەماتيكا ماماندىعى بويىنشا Ph.D دارەجەسىن قورعاعان. قازىرگى ۋاقىتتا نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماتەماتيكا كافەدراسىنىڭ اسسيستەنت پروفەسسورى بولىپ قىزمەت اتقارىپ كەلەدى. ونىڭ عىلىم جولى قاز ۇ ۋ، سودان كەيىن سينگاپۋرداعى نانيان تەحنولوگيالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە عىلىمي قىزمەتكەر رەتىندە جۇمىس ىستەۋدەن باستالعان.
2003-2009 -جىلدار ارالىعىندا و. جاۋتىكوۆ اتىنداعى دارىندى بالالارعا ارنالعان مامانداندىرىلعان فيزيكا- ماتەماتيكا مەكتەبىندە ماتەماتيكا ءپانىنىڭ مۇعالىمى بولعان. ساراپشىنىڭ عىلىمعا قاتىستى جانە ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا قاتىستى كوزقاراستارى وزگەشە. وسى جولعى سۇحباتىمىزدا مانات مۇستافامەن قازاقستانداعى ماتەماتيكا، جالپى عىلىمنىڭ الەۋەتى، ورتا مەكتەپتەگى ماتەماتيكانىڭ دەڭگەيى سياقتى تاقىرىپتاردا اڭگىمەلەستىك. ەندەشە، اتالمىش سۇحباتتى مارتەبەلى وقىرماننىڭ نازارىنا زور ىقىلاسپەن ۇسىنامىز!
- مانات مىرزا، ءسىزدىڭ زەرتتەۋ تاقىرىبىڭىز ماتەماتيكاداعى ەڭ قاجەتتى تاقىرىپتار مەن تاراۋلار ەكەن. جيىندار تەورياسى، ماتەماتيكالىق لوگيكا، لوگيكا، ەسەپتەۋ تەورياسى، الگەبرا مەن وپەراتورلار تەورياسى. ءبىراق ءبىر بايقاعانىم، ءسىزدىڭ عىلىمي ماقالالارىڭىزدىڭ كوبىندە بىرنەشە اۆتور تۇر. قانشا دەگەنمەن تۇلعانىڭ جەكە امبيتسياسى دەگەن دۇنيە بار. عىلىمداعى كەز كەلگەن ادامنىڭ جەكە جولى، ءىزى بولعانى دۇرىس پا دەيمىن. مەنىڭشە، ۇجىمدىق ەڭبەكتە جەكە ادامنىڭ ەڭبەگى ءبارىبىر كورىنە بەرمەيتىن ءتارىزدى. فيزيكا مەن حيمياداعىداي ەكسپەريمەنت جاساۋ كەرەك بولسا، بىرەۋ تەورياسىن، ەكىنشىسى لابوراتوريادا جۇمىس ىستەيدى، ءۇشىنشىسى تەكسەرەدى دەگەندەي عوي. ماتەماتيكا سياقتى تازا تەوريالىق عىلىمدا ۇجىمدىق ەڭبەكتەردى عىلىمي ورتا قوش كورە مە؟
- بۇرىن عالىمدار جەكە جۇمىس ىستەپ، ءوز ەسەبىن ءوزى شىعارىپ، ماقالا جازۋعا تىرىساتىن. ال قازىر عىلىم ۇجىمدىق ەڭبەككە كوبىرەك باعىت الدى. ماتەماتيكا دا بۇل ۇردىستەن تىس ەمەس. جەكە جۇمىس ىستەۋ، ارينە، جاقسى. ءبىراق كەيدە جالعىز يدەيامەن، ەسەپپەن شەكتەلىپ، وزگە مۇمكىندىكتەردەن وقشاۋلانىپ قالۋىڭىز دا مۇمكىن. قازىرگى كەزدە ەسەپتەردى شەشۋدە جاڭا ادىستەر قاجەت، ولاردى مەڭگەرۋ جانە قولدانۋ ۋاقىتتى تالاپ ەتەدى. سوندىقتان عالىمدار بىرىگىپ جۇمىس ىستەيدى. بۇل - قالىپتى جاعداي. سونىمەن قاتار ماتەماتيكا مەن باسقا عىلىمداردا اۆتورلىققا قاتىستى ەرەكشەلىكتەر بار. باسقا عىلىم سالالارىندا ءبىرىنشى، ەكىنشى اۆتور ۇعىمدارى ماڭىزدى بولسا، ماتەماتيكادا اۆتورلار ادەتتە الفاۆيتتىك تارتىپپەن جازىلىپ، تەڭ قۇقىقتى بولىپ ەسەپتەلەدى.
- تۇسىنىكتى. قازىر ج و و-دا ساباق بەرەسىز. بۇعان دەيىن مەكتەپتە ساباق بەردىڭىز. قالاي ويلايسىز، مەكتەپتەگى ماتەماتيكا كۋرسىنىڭ باعدارلاماسى جەتكىلىكتى مە؟ كەيبىر تاقىرىپتاردى الىپ تاستاۋدىڭ نە قوسۋدىڭ قاجەتى بار ما؟ مىسالى، وڭىرلەردەگى ءبىلىم باسقارماسىنىڭ باسشىسى بولىپ وتىرعان ماتەماتيك مۇعالىمدەردىڭ ىشىندە «تريگونومەتريا، لوگاريفم، ينتەگرال - ۇشەۋى دە قاجەت ەمەس» دەيتىن ادامدار دا بار... بۇعان قاتىستى كوزقاراسىڭىز قالاي؟
- ماسەلە - مەكتەپ باعدارلاماسىنان ۇعىمداردى الىپ تاستاۋدا ەمەس، ولاردى قالاي وقىتۋدى دۇرىس ۇيىمداستىرۋدا. ەگەر ۇعىمداردىڭ قولدانىسى مەن فيزيكالىق ماعىناسىن قاراپايىم ءارى تۇسىنىكتى ەتىپ جەتكىزە الساق، وقۋشىلار ونى قيىندىقسىز مەڭگەرەدى.
سوندىقتان باعدارلامادان ۇعىمداردى الىپ تاستاۋ - قاتە. كەرىسىنشە، ولاردى قالدىرىپ، ءتۇسىندىرۋ ادىستەرىن جاقسارتۋ قاجەت.
ديففەرەنتسيالداۋ، تۋىندىلار، ينتەگرالداۋ سياقتى ۇعىمداردى مەكتەپتە وقىتۋ ورىندى. بۇل - ماتەماتيكا تاريحىندا ماڭىزدى ءرول اتقارعان نەگىزگى تۇسىنىكتەر. مىسالى، الگەبرانىڭ كەيبىر سالاسى العاشىندا جوعارى دەڭگەيلى ماتەماتيكا رەتىندە سانالعانىمەن، ۋاقىت وتە كەلە مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگىزىلدى. سول سياقتى XVII- XVIII عاسىرلاردا پايدا بولعان ينتەگرالداۋ ۇعىمىنىڭ قاراپايىم ەسەپتەرىن دە وقۋشىلار مەڭگەرە الادى.
جيىندار تەورياسى - XIX-XX عاسىرلارداعى ماتەماتيكاداعى ۇلكەن جاڭالىقتاردىڭ ءبىرى. ول مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگىزىلىپ، وقۋشىلار اراسىندا جاقسى قابىلداندى. دەمەك، جاڭا ۇعىمداردى ەنگىزۋ ماتەماتيكا ءبىلىمىن بايىتا تۇسەدى. وقۋشىلارعا ولاردى دۇرىس جەتكىزسەك، بۇل ۇعىمدار قيىندىق تۋعىزباي، كەرىسىنشە ولاردىڭ ويلاۋ قابىلەتىن دامىتادى. سونىمەن بىرگە وسى ۇعىمدارمەن قوسا، جاڭا ماتەماتيكالىق ۇعىمداردى دا مەكتەپ باعدارلاسىنا ەنگىزۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.
- مىسالى، قانداي؟
- قازىرگى زامان - جاساندى ينتەللەكت ءداۋىرى. جانە بۇل تەحنولوگيالاردىڭ دامۋى ماتەماتيكامەن تىعىز بايلانىستى. جاساندى ينتەللەكتىنىڭ نەگىزىندە ستاتيستيكا، ىقتيمالدىق تەورياسى، سىزىقتىق الگەبرا سياقتى سالالار جاتىر. سوندىقتان وسى بىلىمدەردى مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگىزۋ - وتە ماڭىزدى. مىسالى، سىزىقتىق تەڭدەۋلەر، ماتريتسالار، ىقتيمالدىقتار مەن ستاتيستيكا ۇعىمدارى وقۋشىلاردى بولاشاقتا AI مەن باسقا دا زاماناۋي تەحنولوگيالاردى وڭاي مەڭگەرۋىنە دايىندايدى.
ماقساتىمىز - انىقتامانى جاتتاتۋ ەمەس، ماعىناسىن ۇعىندىرۋ
ماتەماتيكانى تەك تەوريالىق تۇرعىدا ەمەس، پراكتيكالىق جولمەن دە وقىتۋ قاجەت. ستاتيستيكا مەن ىقتيمالدىق تەورياسىن ومىرلىك مىسالدارمەن تۇسىندىرسە، وقۋشىلار ۇعىمداردى وڭاي مەڭگەرەدى. ماقسات - انىقتامالاردى جاتتاتۋ ەمەس، ولاردىڭ ماعىناسىن ۇعىندىرۋ. سوندىقتان كىتاپتاردا انىقتامادان گورى پراكتيكالىق ەسەپتەر مەن مىسالدارعا كوبىرەك كوڭىل ءبولىنۋى كەرەك. بۇل ءتاسىل بالالارعا ماتەماتيكانى ءتۇسىنىپ، ونى بولاشاقتا قولدانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
- قولدا بار جانە ينتەرنەتتەگى مالىمەتسە سۇيەنسەك، قىتاي - قازىر ماتەماتيكا بويىنشا الەمدەگى ەڭ ءىرى دەرجاۆالاردىڭ ءبىرى. سەبەبى وعان دالەل قىتايلىق ستۋدەنتتەردىڭ PISA-داعى كورسەتكىشى دەر ەدىم. ءبىز نەگە ماتەماتيكانى وقىتۋ جاعىنان قىتايدان قالىپ قويامىز؟ كەيبىر ساراپشىلار مۇنىڭ سەبەبىن قىتاي مەكتەپتەرىندە وقۋشىلار ءبىزدىڭ ماتەماتيكا- فيزيكا فاكۋلتەتىندە وقيتىن 2-3-كۋرس ماتەريالدارىن وتەتىنىمەن بايلانىستىرادى. سوندا ەگەر مۇنى قىتايدىڭ بالاسى مەڭگەرە الاتىن بولسا، سينگاپۋردىڭ بالاسى مەڭگەرە الاتىن بولسا، وندا قازاقتىڭ بالاسى ول ماتەريالدى نەگە مەڭگەرمەۋى كەرەك؟
- PISA رەيتينگىن تالقىلاۋ ورىندى، ءبىراق ءبىز ءوزىمىزدى قىتاي نەمەسە باسقا دامىعان ەلدەرمەن تىكەلەي سالىستىرعاندا اباي بولعانىمىز ءجون. قىتايدىڭ 1,5 ميلليارد حالقى بار، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى قاتاڭ ىرىكتەۋگە جانە جوسپارلاۋعا نەگىزدەلگەن. بۇل ولاردىڭ جوعارى كورسەتكىشتەرىنە ىقپال ەتەدى. دەگەنمەن قىتايدىڭ ءوزى سوڭعى كەزدەرى مەكتەپ باعدارلامالارى مەن وليمپيادالىق دايىندىق، نەمەسە بىتپەيتىن قالىڭ جارىستارعا سىن كوزبەن قاراي باستادى. ولار بالالارعا تىم كوپ جۇكتەمە سالۋدىڭ ءتيىمسىز ەكەنىن ءتۇسىنىپ، وزگەرىستەر ەنگىزىپ جاتىر.
قازاقستان جاعدايىندا ءبىلىم جۇيەسىن جاقسارتۋ ءۇشىن ءوز مۇمكىندىكتەرىمىزدى ەسكەرۋىمىز كەرەك. PISA ناتيجەلەرى ءار ەلدىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە تاۋەلدى ەكەنىن دە ەستەن شىعارماۋ كەرەك. ەۋروپا ەلدەرىندە، مىسالى، ءبىلىم مەن دەمالىستىڭ تەپە-تەڭدىگىنە ەرەكشە كوڭىل بولىنەدى. ءبىزدىڭ وقۋشىلاردىڭ ماتەماتيكالىق قابىلەتى قىتايدان الدەقايدا تومەن دەپ ايتا المايمىز. دارىندى بالالارىمىز كوپ، ءبىراق ولاردىڭ مۇمكىندىكتەرىن تولىق اشۋعا جۇمىس ىستەۋ كەرەك.
ماسەلەن، ۇشاۋىسىممەن وقيتىن مەكتەپتەردە ءبىلىم بەرۋ ساپاسىن ارتتىرۋ قيىن. قىتايدا ماتەماتيكا كۇن سايىن ەكى رەت وقىتىلسا، ءبىزدىڭ دە ءبىر اۋىسىمدىق مەكتەپتەردە وسىنداي جۇيەنى ەنگىزۋ ارقىلى ناتيجە جاقسارتۋعا بولادى. پاندەرگە كوبىرەك ۋاقىت ءبولىپ، ءتيىمدى وقىتۋ ادىستەرىن قولدانساق، وقۋشىلارىمىزدىڭ ءبىلىم دەڭگەيى الدەقايدا جوعارى بولار ەدى.
بىزدە دارىندى بالا كوپ
وعان قوسا، ءبىزدىڭ مەكتەپ باعدارلاماسىنداعى بالالاردىڭ ماتەماتيكالىق قابىلەتى قىتايدان كەم بولىپ تۇر دەپ ايتا المايمىن. ماعان ءبىر جاعىنان سول PISA رەيتينگىنە قاي مەكتەپتەر قاتىسقانى قىزىق بولىپ تۇر... ايتپەسە، بىزدە ماتەماتيكانى مىقتى مەڭگەرگەن دارىندى بالالار كوپ قوي.
جارايدى، ونى بىلاي قويعاندا، بىزدە، ماسەلەن، ءالى دە اۋىسىممەن وقيتىن مەكتەپتەر بار. ءبىز ونداي مەكتەپتەرگە قانداي «شارت» قويا الامىز؟ جاڭاعى قىتاي مەكتەپتەرىندە، ماتەماتيكا كەي كۇنىندەرى 2 رەت وقىتىلادى. ەگەر ءبىز قازاقستاندىق وقۋشىلاردى دا تاڭعى ساعات سەگىزدەن كەشكى التىعا دەيىن وقىتساق، ولار دا ءسوزسىز، جوعارى ناتيجەگە جەتەدى. ەگەر بىزدە ءبىر اۋىسىممەن وقىتاتىن مەكتەپتەر بولسا، وندا ماتەماتيكا نەمەسە باسقا پاندەرگە كوبىرەك ۋاقىت ءبولىنىپ، ساباق كەم دەگەندە ەكى رەت وتسە، بالالاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيى دە جوعارى بولار ەدى.
- جاڭا عانا PISA جايلى ايتتىم عوي. ءبىز كوبىنە مەملەكەتتىڭ رەيتيڭىن جاساعاندا، قوعامنىڭ دامۋى جايلى ايتقاندا، كوبىنە سپورتتىق وليمپيادانى ءسوز ەتەمىز. ءبىراق بىلاي قاراساڭىز، سول PISA تەستىندەگى العاشقى ورىنداعى سينگاپۋر، جاپونيا، قىتاي، وڭتۇستىك كورەيا سياقتى مەملەكەتتەر الەمدىك دامۋدىڭ دا الدىڭعى ساتىسىنان ويىپ تۇرىپ ورىن الادى. وسى مىسالدىڭ ءوزى مەملەكەتتىڭ دامۋى مەكتەپتەن باستالاتىنىنىڭ ايقىن كورىنىسى ەمەس پە؟
- ءيا، سولاي دەلىك. ءبىراق مىنا جايتتى دا ەسكەرگەن ءجون. مىسالى، ءبىراز جىل بۇرىن سينگاپۋرداعى 10-11-سىنىپ وقۋشىسىنىڭ ءبىر اپتالىق ءومىرى تۋرالى ماقالا شىققان ەدى. وندا سينگاپۋرلىق وقۋشىلاردىڭ اپتا بويى وتە قاتاڭ تارتىپپەن وقيتىنى، تەك جەكسەنبى كۇنى تۇستەن كەيىن عانا وزىنە جارتى-اق ساعات ۋاقىتى بارى ايتىلادى. قالعان ۋاقىتى تۇگەلدەي جوسپارلى تۇردە وتەدى: ساباق، قوسىمشا ۇيىرمە، وليمپياداعا دايىندىق جانە باسقا دا ءىس-شارالار. مۇنىڭ سەبەبى: سينگاپۋر - كىشكەنتاي، ءبىراق وتە تىعىز ورنالاسقان، التى ميلليوننان اسا حالقى بار ەل. مۇندا ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن باسەكەگە قابىلەتتى بولۋ وتە ماڭىزدى. ەگەر ءسىز باسەكەگە قابىلەتتى بولماساڭىز، قوعامنان تىس قالىپ قويۋ قاۋپىڭىز جوعارى.
عىلىمي زەرتتەۋلەرگە ميللياردتاپ قارجى ءبولدى
مەن ءوزىم سول جاقتا ساباق بەرىپ، ءومىر ءسۇرىپ كەلگەننەن كەيىن وسى سينگاپۋردىڭ مىسالىن كوبىرەك ايتايىن. جالپى سينگاپۋر حالقى - 6 ميلليون عانا ادام، ونىڭ 3 ميلليونى - يمميگرانتتار. سوندىقتان بۇل جاقتاعى ەڭبەك نارىعىن تولتىرۋدا شەتتەن كەلگەن مامانداردىڭ ۇلەسى زور. ءيا، ولار نەگىزىنەن ەلدى جۇمىس كۇشىمەن قامتاماسىز ەتەدى. سوعان قاراماستان مۇندا شەتەلدەن كەلگەن ماماندار قاتاڭ تارتىپپەن جۇرەدى، ءبىراق ونىڭ دا ءبىر پايداسى بار. سەبەبى ولار ەل ەكونوميكاسىنا ايتارلىقتاي ۇلەس قوسادى. سينگاپۋر وسى يمميگرانتتاردىڭ كومەگىمەن ەڭبەك نارىعىن دامىتىپ، ەكونوميكاسىن كۇشەيتتى. سونىمەن قاتار مەملەكەت عىلىمي زەرتتەۋلەرگە ميللياردتاعان قارجى ءبولىپ، ءوز ماماندارىن دايارلاۋعا دا كۇش سالىپ وتىر. بۇل قاراجاتتىڭ نەگىزگى بولىگى يننوۆاتسيالىق جوبالار مەن عىلىمي ورتالىقتارعا جۇمسالادى.
ءبىر عانا ۋنيۆەرسيتەتتە 170 تەن استام نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى بار
حالىقارالىق تاجىريبەگە سايكەس، عىلىم مەن ءبىلىم دەڭگەيىن باعالاۋ ءۇشىن PISA عانا ەمەس، باسقا دا كورسەتكىشكە قاراۋ كەرەك شىعار. مىسالى، گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وزىندە 170-تەن استام نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى بار. ويلاڭىزشى، ءبىر عانا ۋنيۆەرسيتەت شىعارعان الەمدەگى ەڭ وزىق ويلى ادامداردىڭ سانى وسىنداي. ا ق ش-تاعى بوستون قالاسى بار. سوندا گارۆارد، MIT (ماسساچۋسەتس تەحنولوگيالىق ينستيتۋتى)، بوستون ۋنيۆەرسيتەتى سياقتى الەمنىڭ جەتەكشى وقۋ ورىندارى ورنالاسقان، ولاردىڭ ءارقايسىسىندا الەمدىك دەڭگەيدەگى عالىمدار جۇمىس ىستەيدى.
وعان قوسا بىزگە سالىستىرۋ ءۇشىن جاپونيانىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قاراستىرۋعا بولادى. بۇل ەلدە ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى وتە قاتاڭ، ءبىراق جەتكەن ناتيجەسى وتە جاقسى. ولار دا عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن يننوۆاتسيالارعا ايتارلىقتاي قارجى ءبولىپ، تەحنولوگيالىق جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزىپ وتىر.
- ءبىراق نوبەل سىيلىعىن العان قىتايلىقتار دا ءبىراز بار عوي؟
- ءيا، راسىمەن دە بار. مىسالى، عىلىم سالاسىندا ۇلكەن جەتىستىككە جەتكەن قىتايلىق عالىمداردىڭ ءبىرى - حيميك-فارماكولوگ تۋ يۋيۋ. ول - مەديتسينا سالاسىنداعى جاڭالىعىمەن تانىمال تۇلعا. قىزىعى، ونىڭ دوكتورلىق دارەجەسى نەمەسە جوعارى عىلىمي اتاعى بولماعان، تەك ماگيستر دەڭگەيىندە ءبىلىم العان. الايدا ول عىلىمعا زور ۇلەس قوسىپ، «ارتەميزينين» دەپ اتالاتىن ءدارىنى ويلاپ تاپتى. بۇل ءدارى بەزگەك (مالياريا) اۋرۋىنا قارسى ءتيىمدى ەم رەتىندە تانىلىپ، 100 ميلليوننان استام ادامنىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالدى. عالىمنىڭ بۇل جاڭالىعى مەديتسينا ءۇشىن اسا ماڭىزدى جەتىستىك بولدى.
دەگەنمەن نوبەل سىيلىعىن العان قىتايلىقتار سانى اسا كوپ ەمەس. قىتاي - قازىرگى تاڭدا قاتال ءتارتىپ پەن ساياسي يدەولوگياعا سۇيەنگەن ەل، ونىڭ دامۋى نەگىزىنەن كونە داستۇرلەر مەن بايىرعى بىلىمگە نەگىزدەلگەن. قىتايدىڭ زاماناۋي عىلىمداعى جەتىستىكتەرى قازىر اسا كوپ ەمەس. ءبىراق قازىرگى دامۋى جاقسى جانە نوبەل سىيلىعىن العان قىتايلىقتاردىڭ باسىم بولىگى قىتايدا ەمەس، كوبىنە شەتەلدە، اسىرەسە ا ق ش-تا ءجۇرىپ تابىسقا جەتكەندەر.
- ەندى مىنا ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ الايىقشى. ەلدىڭ دامۋى ءۇشىن عىلىم كەرەك، ءبىلىم كەرەك دەيمىز. ءبىراق بىزدە مەكتەپتىڭ ءوزىن اۋىل مەكتەبى مەن قالا مەكتەبى دەپ بولەدى. بۇل قانشالىقتى دۇرىس؟ بارلىعىنا بىردەي تالاپ قويىپ، بىردەي جاعداي جاساۋعا نە كەدەرگى؟ سەبەبى ءبىزدىڭ مەملەكەتتە «اۋىل جانە قالا مەكتەبى» دەگەن جاي عانا ءسوز ەمەس، ۇلكەن ايىرماشىلىق قوي...
- ايتقانىڭىز ورىندى. ءبىراق مۇندا ماسەلە تەك ماتەريالدىق جاعدايمەن شەكتەلمەيدى. بارلىق قيىندىقتى، بارلىق ماسەلەنى شەشە الاتىن - مامان (ياعني كادر) . ءبىزدىڭ كوبىمىزدە اۋىلعا قاتىستى قاساڭ تاپتاۋرىندار بار. اۋىلدا وقيتىن بالانىڭ، ساباق بەرەتىن مۇعالىمنىڭ، ول جاقتاعى ءبىلىمنىڭ دەڭگەيى تومەن دەپ ناقتى ايتپاس ەدىم. اۋىلدىق جەرلەردە جاعداي سونشالىقتى ناشار ەمەس. ءبىراق مويىنداۋىمىز كەرەك، تۇيتكىلدىڭ بارلىعى قارجىعا كەلىپ تىرەلەدى. اۋىلدا ادام سانى از. دەگەنمەن ەگەر سول جەرگە نەگىزگى ينفراقۇرىلىمداردى جاساپ بەرسەك، ادامدار قايتا ورالۋى مۇمكىن عوي؟ ..
اۋىلىنا مەكتەپ سالىپ بەرگەندەر ساناۋلى...
ماسەلەن، كەزىندە نۇرلان قاپپاروۆ دەگەن اعامىز (مارقۇم) مينيستر بولعان كەزىندە ءوزىنىڭ تۋعان جەرى، شىمكەنت ماڭىنداعى اتبۇلاق اۋىلىنا مەكتەپ سالىپ بەردى. ول سول كەزدىڭ وزىندە قالاداعى مەكتەپتەرمەن تەڭ دارەجەدە ساپالى ءبىلىم بەرۋ ءۇشىن جەكە قاراجاتىنا مەكتەپ تۇرعىزدى. قاراپ تۇرساڭىز، بىزدە قانشاما مينيستر بولدى، ءبىراق اۋىلىنا مەكتەپ سالىپ بەرگەنى ساناۋلى عانا عوي...
وسىعان ۇقساس جاعدايدى كەزىندە باۋىرجان وسپانوۆ دەگەن كاسىپكەر جاسادى. ول دا ءوزىنىڭ تۋعان اۋىلى جىلاندىعا مەكتەپ سالىپ بەردى. بىرىنشىدەن، وسىنداي مەكتەپتەر اۋىلدى كوتەرۋگە كوپ ۇلەس قوستى. ەكىنشىدەن، مەكتەپ سالۋدىڭ ماڭىزى سول، اۋىلعا ماماندار تارتىلادى. جاڭا نۇرلان اعامىزدى ايتتىم عوي. مىسالى، سول سالعان جاڭا مەكتەپتىڭ جانىنان 10 شاقتى ءۇي سالىندى. وعان جاس مۇعالىمدەر مەن ماماندار قونىستاندى.
ودان بولەك ماسەلەن، مۇعالىمدەر مەملەكەتتەن 150 مىڭ تەڭگە جالاقى السا، ول جەكە كاسىبىن پايدالانا وتىرىپ، قالتاسىنان قوسىمشا تاعى 150 مىڭ تەڭگە تولەپ وتىردى. وسىلايشا بىلىكتى مامانداردى اۋىلعا تارتۋ جۇيەسى قالىپتاستى. بىلۋىمشە، سول مەكتەپ شىمكەنتتەگى ەڭ ۇزدىك مەكتەپتەردىڭ قاتارىنا كىردى. الماتىداعى جاۋتىكوۆ اتىنداعى فيزيكا- ماتەماتيكا مەكتەبىمەن بايلانىس ورناتىپ، ماتەريالدىق بازاسىن دامىتتى. وسىنىڭ ءبارى جان-جاقتى قولداۋدىڭ ارقاسىندا جۇزەگە استى. جەكەلەگەن ازاماتتاردىڭ كومەگى، مەملەكەت پەن كاسىپكەرلەردىڭ قولداۋى ءبارىبىر اۋىلدىڭ وركەندەۋىنە ىقپال ەتپەي قويمايدى.
ەندى وسى ءبىلىم سالاسىنا قاتىستى، ءوزىم بىلەتىن ءبىر نارسەنى ايتايىن. بىزدەگى ەڭ جامان عادەت - «ۇكىمەت تۇك ىستەپ جاتقان جوق، جۇمىس ىستەمەي جاتىر» دەپ شاعىمدانا بەرۋ. شىن مانىندە، ۇكىمەت جۇمىس ىستەپ جاتىر. ءبىراق نەگىزگى ماسەلە - مامان تاپشىلىعى، دالىرەك ايتسام، ساپالى ماماننىڭ ازدىعى.
مىسالى، نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بازاسىندا «مۇعالىم بولامىن!» دەگەن باعدارلاما بار. بۇل - جاس پەداگوگتەردى اۋىلعا تارتۋعا باعىتتالعان جوبا. باعدارلاما تەك نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەكتەرى ءۇشىن ەمەس، جالپى بارلىق جاس مامانعا ارنالعان. سونىمەن قاتار مەملەكەتىمىزدە «ديپلوممەن اۋىلعا» دەگەن جوبا دا بار. ەندى وسى اتالمىش باعدارلامالار ءوز-وزىنەن نەمەسە ويدان شىعارىلعان جوق قوي. ەگەر ۇكىمەت اۋىلدى ويلاماسا، مۇنداي باستامالار قولعا الىنباس ەدى. سول باعدارلامالاردىڭ ماقساتى - اۋىلدى دامىتۋ، ونداعى ءبىلىم ساپاسىن كوتەرۋ.
قورتا كەلگەندە، بىزدە اۋىلعا قاتىستى ەكى نەگىزگى ماسەلە بار. ءبىرىنشىسى - مامان تاپشىلىعى: اۋىلداردا بىلىكتى كادرلار جەتىسپەيدى. ەكىنشىسى - ادام تاپشىلىعى: اۋىلداردا حالىق سانى ازايىپ بارادى. ءيا، اۋىلدىق جەرلەرگە مەملەكەت تاراپىنان جاڭا مەكتەپتەر سالىنىپ، ماتەريالدىق بازاسى مەيلىنشە جاڭارتىلىپ جاتىر. ەگەر سول اۋىلعا بىلىكتى مۇعالىمدەر مەن مىقتى ديرەكتورلار تارتىلسا، مەكتەپتىڭ دەڭگەيىن كوتەرۋگە بولادى. بۇل - قازىر ءبىز باس قاتىرۋىمىز قاجەت ەڭ ماڭىزدى ماسەلە.
- ودان بولەك قازىر دارىندى بالالارعا ارنالعان مەكتەپ سانى 130 دان استى. بۇنداي اتاۋدىڭ ءوزى ماعان ديسكريميناتسيا سەكىلدى كورىنەدى. ءسىز قالاي ويلايسىز، بالالاردى دارىندى نە دارىنسىز دەپ جىككە ءبولۋ دۇرىس پا؟
- مەكتەپتەردى «دارىندى بالالارعا ارنالعان» دەپ ءبولۋ تۋرالى بۇرىن ويلانىپ كورمەپپىن. ءبىراق بۇل اتاۋدا تۇرعان ەشتەڭە جوق دەپ ويلايمىن. مىسالى، استانا قالاسىندا دارىندى بالالارعا ارنالعان مەكتەپ كوپ. دەگەنمەن جاي مەكتەپتەردەن دە دارىندى وقۋشىلار شىعىپ جاتىر عوي. مەنىڭشە، مۇنداي مارتەبە باسەكە تۋدىرادى، ال باسەكەسىز مىقتى بالالار قالىپتاسپايدى. «دارىندى» دەگەن اتاۋ جاي عانا ءسوز ەمەس. سول مەكتەپتىڭ دەڭگەيى مەن ءبىلىم ساپاسى وسى ستاتۋسقا لايىق بولۋى كەرەك. مەن بۇل ماسەلەنى وسى تۇرعىدان قاراستىرامىن، ويتكەنى كەز كەلگەن نارسەگە نەگاتيۆپەن قاراعىم كەلمەيدى. پوزيتيۆ كوزقاراس كەرەك.
- مەكتەپ وقۋشىلارىن دارىندى نە دارىنسىز دەپ بولگەننەن بۇرىن، وقۋدى گۋمانيتارلىق جانە جاراتىلىستانۋ باعىتىنا بولگەن دۇرىس پا؟ سەبەبى بىزدە كوپتەگەن اتا-انا «بالالارىم ماتەماتيكانى، فيزيكانى وقۋدان قينالماسىن» دەپ گۋمانيتارلىق باعىتقا بەرەدى. سوسىن سولاردىڭ باسىم كوبى تەحنيكالىق ماماندىققا، IT، مۇناي ينجەنەرى، ەنەرگەتيكا، روبوتوتەحنيكاعا بارادى دەلىك. كەرەك دەسەڭىز، ەكونوميكالىق سالادا جۇرەدى. وسى تەندەنتسيا دۇرىس پا؟ ەگەر اتا-انا 7-8-سىنىپتان باستاپ بالاسىن گۋمانيتارلىق باعىتقا بارادى دەپ شەشەتىن بولسا، وندا ول بالا 7، 8، 9-سىنىپتىڭ دا ماتەماتيكاسىن ءجوندى مەڭگەرمەگەنى عوي. ەندى سودان جاقسى ماتەماتيك، جاقسى ينجەنەر، جاقسى ەكونوميست شىعۋى مۇمكىن بە؟
- گۋمانيتارلىق باعىتتا ادەبيەت، ءتىل، تاريح سياقتى پاندەر باسىم وقىتىلسا، جاراتىلىستانۋ باعىتىندا فيزيكا، ماتەماتيكا، بيولوگياعا باسىمدىق بەرىلەدى. ءبىراق وسى باعىتتار اراسىندا ناقتى شەكتەۋ بار ما؟ مىسالى، گۋمانيتارلىق باعىتتا وقىعان بالا ينجەنەرياعا تۇسكىسى كەلسە، وعان تىيىم سالىنا ما؟ جوق. ەگەر ونداي شەكتەۋ بولماسا، بۇنى «پروبلەما» دەپ قاراستىرۋعا نەگىز جوق.
بۇل ەكى باعىت (گۋمانيتارلىق جانە جاراتىلىستانۋ) بۇرىننان قالىپتاسقانىمەن، قازىرگى زامان تالابىنا قاراي وزگەرىپ كەلەدى. سەبەبى قازىر كوپتەگەن مەكتەپتە وقۋشىلار ءوز قالاۋىنا قاراي پاندەردى تاڭداۋعا مۇمكىندىك الىپ وتىر. دەگەنمەن ءبىز ءالى دە بالالاردىڭ ناقتى بەيىمىن تولىق انىقتاي الماي جاتقان بولۋىمىز مۇمكىن. قوعام پروگرەسسيۆ تۇردە العا جىلجىعان سايىن بۇل ماسەلە دە ءوز شەشىمىن تابادى دەپ ويلايمىن. ناقتى قورىتىندى شىعارۋ ءۇشىن الدىمەن ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە سۇيەنىپ، سوسىن قولدا بار دەرەكتەرگە شىنايى تالداۋ جاساعان دۇرىس.
- ال ماتەماتيكا ءپانى بويىنشا قىتايداعى مەكتەپ باعدارلاماسى مەن قازاقستانداعى مەكتەپ باعدارلاماسىنىڭ ارا-جىگى قالاي؟ جانە مۇعالىم مەن وقۋشىعا قويىلاتىن تالاپتاردى سالىستىرۋعا كەلە مە؟ قاي ەلدىڭ باعدارلاماسىندا تالاپ جوعارى ءارى نە سەبەپتى؟ ودان قانداي پايدا بار؟
- قىتاي مەن قازاقستاننىڭ ءبىلىم جۇيەسىن سالىستىرعاندا، ۇقساستىقتارمەن قاتار ايىرماشىلىقتاردى دا ءسوز ەتكەنىمىز ءجون بولار. مىسالى، قىتاي مەكتەپتەرىندە وقۋشىلار تولىق ءبىر اۋىسىممەن ءبىلىم الادى. بۇل - ولاردىڭ ءبىلىم الۋداعى باستى ارتىقشىلىقتارىنىڭ ءبىرى. بىزدە ساباق كوبىنە تاڭەرتەڭنەن تۇسكە دەيىن وتەدى، ال قىتايدا بالالار كەشكە دەيىن مەكتەپتە بولادى. سونىمەن قاتار جوعارى سىنىپتارعا وتكەن سايىن وقۋ ۋاقىتى دا ۇزارىپ، ءۇي تاپسىرماسىن ورىنداۋ مەكتەپتىڭ وزىندە جۇزەگە اسادى. بۇل - كەزىندە ءوزىم بىلەتىن ولاردىڭ بۇرىنعى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى. قازىرگى كەزدە قانداي وزگەرىستەر بولعانىن ناقتى بىلمەيمىن. ودان اسا اۋىتقي قويماعان شىعار. ءبىراق ەگەر ءبىز دە فيزيكا مەن ماتەماتيكانى كۇن سايىن بىرنەشە رەت وقىتساق، مىسالى، كۇنىنە كەمىندە 2 رەت وقىتساق، نەمەسە وعان جاڭا مازمۇندى قوسىپ وقىتساق (مىسالى، ج ي تۋرالى)، ءبىلىم ساپاسى اناعۇرلىم جوعارى بولار ەدى.
ءبىلىم جۇيەسىندەگى باستى ماسەلە - مەكتەپتە اۋىسىممەن وقىتۋ
قازاقستانداعى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى باستى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى - اۋىسىمدىق وقۋ. ەگەر بارلىق مەكتەپ ءبىر اۋىسىمعا كوشسە، ءبىلىم ساپاسىنىڭ ايتارلىقتاي جاقساراتىنى ءسوزسىز. قازىرگى كەزدە جەكەمەنشىك جانە حالىقارالىق مەكتەپتەردىڭ سانى ارتىپ كەلەدى ءارى ولاردا وقىتۋ ۋاقىتى ۇزاق. مىسالى، نازاربايەۆ زياتكەرلىك مەكتەپتەرىندە وقۋشىلار تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن ءبىلىم الادى. ولار تەك ساباق وقىپ قانا قويماي، ءۇي تاپسىرماسىن ورىنداپ، شىعارماشىلىق جوبالارمەن اينالىسۋعا دا مۇمكىندىك تابادى. ال تۇسكە دەيىن عانا وقيتىن مەكتەپتەردە مۇنداي جاعداي جاساۋ قيىن.
قىتايدا بارلىق مەكتەپ ءبىر اۋىسىمدا وقىتاتىندىقتان، ساپالى ءبىلىم الۋعا مۇمكىندىك جوعارى. ال قازاقستاندا كەيبىر مەكتەپتەر ءالى دە اۋىسىمدىق جۇيەمەن وقىتادى. مۇنداي جاعدايدا ءبىلىم ساپاسىنا ىقپال ەتەتىن شەكتەۋلەردى ءوزىڭىز دە اڭعارا بەرىڭىز.
عىلىممەن اينالىسۋ ءۇشىن ەركىندىك پەن قارجىلىق قولداۋ قاجەت
جاڭا ءسوز اراسىندا دا ايتتىم، سينگاپۋرداعى حالىق سانى - 6 ميلليون، ونىڭ جارتىسىنا جۋىعى شەتەلدەن كەلگەن جۇمىسشىلار مەن ميگرانتتار. بۇل ەل ەڭبەك كۇشىن سىرتتان تارتۋدان قورىقپايدى، كەرىسىنشە، ەڭ بىلىكتى مامانداردى شاقىرۋ ارقىلى دامۋىن جەدەلدەتىپ وتىر. سينگاپۋردىڭ ەڭبەك نارىعى وتە جۇيەلى. ءاربىر جۇمىس ورنى بەلگىلى ءبىر كاتەگورياعا جاتادى، جالاقى دەڭگەيى ناقتى بەلگىلەنگەن. مىسالى، ۋنيۆەرسيتەتكە پوستدوكتورانت رەتىندە كەلسەڭىز، قاي جەردە جۇمىس ىستەسەڭىز دە جالاقىڭىز سول قالپىندا ساقتالادى. مىنە، ناعىز تۇراقتىلىق دەگەن - وسى. ادامدارعا ءوز جۇمىسىنا الاڭسىز كوڭىل بولۋگە مۇمكىندىك جاسايدى.
قازاقستاندا دا مىقتى پروفەسسورلار بار، ءبىراق ولاردىڭ كەيبىرىنىڭ عىلىمي زەرتتەۋمەن اينالىسۋعا ۋاقىتى تاپشى. سەبەبى ولاردىڭ كۇندەلىكتى ساباق كەستەسى وتە تىعىز، ال عىلىممەن اينالىسۋ ءۇشىن ەركىندىك پەن قارجىلىق قولداۋ قاجەت. ەگەر ءبىز شەتەلدىك ستاندارتتارعا ساي زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك جاساساق، ەلىمىزدەگى عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ دەڭگەيى الدەقايدا جوعارى بولار ەدى...
- ەسىم-سويى الەمگە تانىمال، قازىر Wayne State ۋنيۆەرسيتەتىندە ساباق بەرەتىن ءسىزدىڭ ارىپتەسىڭىز، ماتەماتيك ءۋالباي ومىربايەۆ ءبىر سۇحباتىندا «امەريكادا قوعام ساعان سەنەدى، بۇل جاقتا پروفەسسورعا سەنىم از» دەگەن ەدى. جانە بىزدەگى وقىتۋشىلاردىڭ عىلىممەن اينالىسا الماۋىنىڭ ءبىر سەبەبىن وقۋ جۇكتەمەسىمەن بايلانىستىردى. وسى تۇرعىدان سىزدە قانداي دا ءبىر ماسەلە تۋىنداعان جوق پا؟
- نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتى دە ا ق ش-تاعىداي ستاندارتپەن قۇرىلعان. ساباق جۇكتەمەسى كوپ ەمەس، سوندىقتان عىلىممەن ەركىن اينالىسۋعا بولادى. ن ۋ-دىڭ وقىتۋ فورماسى، وقۋ جۇكتەمەسىن، قارجىلىق قولداۋدى نەگىزگى عىلىمي-زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيەتتەرىنە دە ەنگىزۋ كەرەك.
- دەگەنمەن ول جاقتاعى جۇيەمەن سالىستىرعاندا بىزدە قانداي دا ءبىر ايىرماشىلىق بار شىعار؟
- ءيا، ايتارلىقتاي ايىرماشىلىق بار. مىسالى، امەريكالىق ۋنيۆەرسيتەتتەردە عالىمدارعا «جىلىنا مىندەتتى تۇردە پالەنباي ماقالا جاريالا» دەگەن تالاپ قويىلمايدى. بۇل جۇيەنىڭ ءبىر ارتىقشىلىعى - زەرتتەۋشىلەردىڭ ساپاعا كوبىرەك ءمان بەرۋى.
ماسەلەن، ۆەتنامنىڭ وتە مىقتى ءبىر ماتەماتيگى بار، اتى نگو باو تياۋ. ول - Fields سىيلىعىن العان جالعىز ۆەتنامدىق ماتەماتيك ءارى فرانسيادا ءبىلىم العان، قازىر چيكاگو ۋنيۆەرسيتەتىندەگى پروفەسسور. قىزىعى، ونىڭ وسى كۇنگە دەيىن جاريالاعان عىلىمي ماقالالارىنىڭ جالپى سانى - نەبارى 19 عانا. ءبىراق بۇل از ماقالانىڭ ءارقايسىسى ماڭىزدى عىلىمي جاڭالىققا نەگىزدەلگەن.
ال بىزدە كەيدە سانعا باسىمدىق بەرىلەدى. ەشكىم وقىمايتىن 200 ماقالا جاريالاعاننان گورى، ناقتى ءبىر ماسەلەنى شەشەتىن ءبىر ساپالى ماقالا جازعان الدەقايدا ءتيىمدى ەمەس پە؟ سوندىقتان ا ق ش-تاعى جۇيەدە عالىمدارعا ارتىق مىندەتتەمەلەر جۇكتەلمەيدى، ولار عىلىممەن ەركىن اينالىسا الادى.
- 2003-2009 -جىلدارى جاۋتىكوۆ مەكتەبىندە ساباق بەردىڭىز عوي. جوعارى ماتەماتيكانى مەكتەپتە ساباق بەرىپ جۇرگەندە قولدانا الدىڭىز با؟ قولدانساڭىز، قاي تاقىرىپتاردى، قانداي فورمۋلالاردى، قانداي ءادىس-تاسىلدەردى مەكتەپ وقۋشىلارىنا ساباق بەرگەن كەزدە قولدانا الدىڭىز؟ نەمەسە الداعى ۋاقىتتا قولدانعىڭىز كەلە مە؟
- ءيا، بىزدە «ساندار تەورياسى» مەكتەپ باعدارلاماسىندا تولىق وقىتىلمايدى. تەك قاراپايىم اريفمەتيكاعا باسىمدىق بەرىلەدى. ۋنيۆەرسيتەتتەردە ساندار تەورياسى كۋرسى بار. ءبىراق مەكتەپ دەڭگەيىندە ونى تەرەڭدەتىپ وقىتۋ قاجەت بولاتىن كەز، بالالار ماتەماتيكادان وليمپياداعا دايىندالعاندا كەرەك. سەبەبى كوپتەگەن وليمپيادالىق ەسەپ ءدال وسى تەورياعا نەگىزدەلگەن. ەگەر وقۋشىلارعا تەرەڭدەتىلگەن ءبىلىم بەرىلسە، ولاردىڭ لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتى ارتادى.
- 2019 -جىلى استانادا ءسىزدىڭ باستاماڭىزبەن 30 ەلدەن كەلگەن 100 دەن استام عالىم قاتىسقان ماتەماتيكالىق لوگيكا سالالارى بويىنشا ازيالىق كونفەرەنتسيا ءوتتى. بۇنىڭ ماقساتى قانداي؟ جالپى عىلىمي كونفەرەنتسيالاردان عىلىمعا پايدا بار ما؟
- راقمەت. بۇل كونفەرەنتسيانى ۇيىمداستىرۋ يدەياسى مەنىڭ سينگاپۋردا عىلىمي ساپاردا بولعان كەزىمدە پايدا بولدى. سول جاقتاعى عالىمدارمەن جۇمىس ىستەپ، تاجىريبە جيناقتاعاننان كەيىن، ولار مەنى تانىپ، قابىلەتىمە سەنىم ارتتى. ناتيجەسىندە وسى عىلىمي جوبانى قازاقستانعا اكەلۋگە مۇمكىندىك تۋدى.
كونفەرەنتسيانىڭ نەگىزگى ماقساتى - ماتەماتيكالىق لوگيكا سالاسىنداعى مامانداردى بىرىكتىرىپ، جاڭا زەرتتەۋ باعىتتارىن تالقىلاۋ، جاس عالىمداردىڭ جۇمىسىن تانىستىرۋ جانە حالىقارالىق عىلىمي بايلانىستاردى نىعايتۋ. مىسالى، بيىل كونفەرەنتسيا جاپونيادا وتپەك، ال ەكى جىل بۇرىن قىتايدا ۇيىمداستىرىلعان.
عىلىمي كونفەرەنتسيالاردىڭ پايداسى زور. مۇنداي الاڭداردا عالىمدار ءبىر-بىرىمەن پىكىر الماسىپ، زەرتتەۋ باعىتتارىن تالقىلاپ قانا قويماي، كۇردەلى ەسەپتەردىڭ شەشىمىن تابۋى دا مۇمكىن. سونىمەن قاتار، كونفەرەنتسيا جاس زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن ۇلكەن مۇمكىندىك بەرەدى. ولاردىڭ جۇمىستارىن حالىقارالىق دەڭگەيدە تانىستىرىپ، بولاشاقتا ارىپتەستىك ورناتۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى. وسىلايشا، عىلىمي ورتادا جاڭا يدەيالار تۋىنداپ، ىنتىماقتاستىق ارتادى.
- بىزدە دە ماتەماتيكا ينستيتۋتى بار عوي؟
- ءيا، الماتى قالاسىندا دا ۇلكەن ماتەماتيكا ينستيتۋتى بار. وندا جاقسى جۇمىس ىستەپ جاتقان مامان كوپ. ينستيتۋتتىڭ جۇمىسى ونى باسقارىپ وتىرعان ادامنىڭ بىلىكتىلىگىنە بايلانىستى عوي. قازىرگى ۋاقىتتا بۇل ينستيتۋتتا ماحمۇد سادىبەكوۆ ەسىمدى بىلىكتى عالىم قىزمەت اتقارادى. ول - ءوز سالاسىنىڭ ۇزدىك مامانى، تاجىريبەلى زەرتتەۋشى. ماحمۇد اعامىز جاس عالىمداردى قولداپ، عىلىمي زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. سونىمەن قاتار ينستيتۋتتا اسقار اعامىز بەن ءۋالباي اعامىز دا جۇمىس ىستەيدى. ولار دا گرانت ارقىلى جوباسىن جاساپ، جاقسى ناتيجەلەر كورسەتىپ جاتىر. بىزدە سينگاپۋرداعىداي اپتا سايىن كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرىلماسا دا، ءار عالىم ءوز سالاسىندا ءونىمدى ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. عىلىممەن اينالىسۋ ءۇشىن دە، كونفەرەنتسيا وتكىزۋ ءۇشىن دە قارجى كەرەك. مىسالى، شەتەلدەن سپيكەر شاقىرتۋ، ۇيىمداستىرۋ - بارلىعى قوماقتى قاراجاتتى قاجەت ەتەدى.
ەگەر ءبىزدىڭ جۇيە سينگاپۋرداعىداي بولسا، مۇندايدى ۇيىمداستىرۋ الدەقايدا جەڭىل بولار ەدى. سەبەبى ماسەلەن، سينگاپۋردا «ماتەماتيكالىق لوگيكا» ءپانى بويىنشا ءبىر ايلىق جازعى مەكتەپ بار. بۇل جوباعا شەتەلدەن بالالار مەن PhD ستۋدەنتتەرى قاتىسادى. ول جەردە ستۋدەنتتەرگە گرانت بولىنەدى، جاتاقحانادان تەگىن ورىن بەرىلەدى ءارى 2000 دوللار كولەمىندە ستيپەنديا تاعايىندالادى. ءبىر اي بويى ءتۇرلى لەكتسيانى تىڭداپ، جازعى مەكتەپ باعدارلاماسىنا قاتىسادى. بۇل - ۇلكەن مۇمكىندىك. وسىنداي جۇيە جاس عالىمداردىڭ بايلانىسىن كەڭەيتىپ، عىلىمي ورتالىقتاردىڭ بەدەلىن ارتتىرادى. بىزدە دە وسىنداي جاعداي جاسالسا، عىلىمنىڭ دامۋى جەدەلدەر ەدى.
- ءوزىڭىز ءسوز ەتىپ وتىرعان دۇنيەنى تەرەڭدەتە تۇسەيىك. عىلىمدى قولداۋعا بولىنەتىن گرانتتىق جوبالار جايلى ايتىڭىزشى. جالپى عىلىمي زەرتتەۋگە قارجى قالاي بولىنەدى؟
- قازىر مينيسترلىك تاراپىنان عىلىمعا كوپتەپ قارجى ءبولىنىپ جاتىر. كونكۋرس جاريالانىپ، وعان قاتىسۋ ءۇشىن وتىنىمدەر بەرىلەدى. ناقتىلى مامانداردىڭ باعاسىن العاننان كەيىن، ول عىلىمي سالاداعى العان ۇپايى بويىنشا رەتكە قويلادى دا، ىرىكتەۋدەن وتكەندەرى قارجىلاندىرىلادى. قازىر بۇرىنعىعا قاراعاندا عىلىمدا اقشا بار. دەگەنمەن ونىڭ كەمشىن تۇسى دا جوق ەمەس. ءدال ۋاقىتىلى جاريالانباۋ، گرانت باسقارۋداعى جۇيەنىڭ قيىندىعى دەگەندەي. عىلىممەن اينالىساتىن ادامدارعا گرانتتى باسقارۋدا ەركىندىك بەرىلىپ، قارجىلاي قولداۋ ەركىن كورسەتىلۋى قاجەت. بۇل عىلىم دامۋى ءۇشىن قاجەت. باتىس ەلدەرىندە بىزدەگى سەكىلدى گرانتتىق قارجىلاندىرۋ ارناۋلى كونكۋرس ارقىلى بەرىلەدى. ول ناقتى جوباعا نەمەسە زەرتتەۋگە قاجەتتى رەسۋرستاردى قامتيدى. ايىرماشىلىعى، جوبا جەتەكشىسى ودان ايلىق المايدى، ول جوباعا پوستدوك نەمەسە دوكتورانت قابىلداي الادى.
- ال قارجىلاندىرۋ قالاي جۇزەگە اسادى؟
- عالىم وزىنە پوستدوكتورانت، PhD ستۋدەنت الادى، شەتەلگە شىعىپ، عىلىمي باياندامالار جاساپ، ماقالالار جاريالايدى. ەگەر زەرتتەۋ حيميا نەمەسە بيولوگيامەن بايلانىستى بولسا، ۇتقان قارجىعا حيميكاتتار مەن زەرتحانالىق قۇرال- جابدىقتار ساتىپ الىنادى. جالپى زەرتتەۋمەن تىكەلەي اينالىسۋعا جاعداي جاسالادى.
- شەتەلدىڭ تاجىريبەسىن ءبىراز ايتتىڭىز. ال ءسىز وسى قازاقستاندا ءجۇرىپ، ماتەماتيكا سالاسى بويىنشا قانداي مىقتى ماتەماتيكتەردى جولىقتىردىڭىز؟ ۇستازىڭىز كىم؟
- ەلگە كەلگەن كەزدە بىزگە ەرەكشە قولداۋ كورسەتىپ، ۇلكەن جاناشىرلىق تانىتقان ماتەماتيكتەردىڭ ءبىرى - اسقار جۇمادىلدايەۆ اعامىز. ءبىز ونىڭ تاربيەسىن كوردىك، عىلىمعا دەگەن كوزقاراسىمىزدىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتتى. قاز ۇ ۋ-دا دا وتە بىلىكتى مامانداردان ءبىلىم الدىق. ءبارىنىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ تۇرىپ ايتىپ بەرۋگە بولادى، مىسالى، بالتابەك قانعوجين، م. ورىنباساروۆ، ەرجان بايسالوۆ سىندى ۇستازدارىمىز بولدى.
قازاق ماتەماتيكاسىن دامىتقان عالىمدار
ايتپاقشى، ەرجان بايسالوۆ اعامىز - 1979 -جىلى ماتەماتيكا بويىنشا بۇكىل س س س ر كولەمىندە وتكەن وليمپيادانىڭ چەمپيونى اتانعان تۇلعا. ول ۇزاق جىلدار بويى وليمپيادالىق ماتەماتيكانى دامىتىپ، شاكىرتتەر دايىندادى. كەيىن شەتەلدە ساباق بەرىپ، شەتەل ۋنيۆەرسيتەتىندە پروفەسسور قىزمەتىن اتقاردى. قازىر ەلگە ورالىپ، عىلىمي قىزمەتىن جالعاستىرۋدا.
ماگيستراتۋرانى اياقتاپ، دوكتورانتۋراعا تۇسكەنىمدە سەرىكجان بادايەۆ دەگەن تاماشا ماتەماتيكتى جولىقتىردىم. ول مەنىڭ عىلىمي جەتەكشىم بولدى. قازىر ق ب ت ۋ-دا پروفەسسور، عىلىممەن ءالى دە بەلسەندى اينالىسادى، سونىمەن قاتار قازاق تىلىندە ەڭ ادەمى جوعارعى الگەبرانىڭ وقۋلىعىن جازعان ادام. كوپ شاكىرت تاربيەلەدى.
سونداي-اق ەڭ العاشقى ۇستازدارىمىزدىڭ ءبىرى - قىتاي قازاقتارىنان شىققان بىرەگەي ماتەماتيك تۇردىبەك نۇردىبەك ۇلى. قازىرگى تاڭدا ول - ASTANA IT ۋنيۆەرسيتەتىندە پروفەسسور.
جانە قازاقتىڭ ەڭ ۇزدىك ماتەماتيكتەرىنىڭ ءبىرى ءۋالباي ومىربايەۆ اعامىزدى ايتار ەدىم. ول قازىرگى تاڭدا ا ق ش-تاعى Wayne State University-دە پروفەسسور.
مىنە، وسى تۇلعالار - مەنىڭ عانا ەمەس، تۇتاس قازاق ماتەماتيكاسىنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسقان عالىمدار. مەن ولاردى عىلىمدا دا، ومىردە دە ۇستاز تۇتامىن.
- شاكىرتتەرىڭىز شە؟
- بىزدە 2019 -جىلى ماتەماتيكادان Phd باعدارلاماسى اشىلدى. سول كەزدە مەنىڭ وقۋشىم العاش وسىندا ءتۇستى. اتى-ءجونى - جانسايا تىلەۋليەۆا. بىلتىر ساۋىردە عانا ءوزىنىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعادى. قازىر نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە ساباق بەرىپ ءجۇر.
- شەتتەگى ءبىلىم ماسەلەسىنە تاعى دا توقتالايىقشى. ءسىز ءوزىڭىز ءبىر پىكىرىڭىزدە «سوڭعى جىلدارى قىتايدىڭ قارقىندى دامۋىنىڭ سەبەبى - ەسىكتى ايقارا اشۋىندا. ولار شەتكە ميلليونداپ ستۋدەنت جىبەردى، كەلمەي قالعانىنا دا رەنجىگەن جوق. اقشاسىن تولەپ، جىبەردى» دەيسىز. بىزگە دە بۇل تاجىريبە قاجەت دەپ ويلايسىز با؟
- ءيا، قاجەت. جالپى بىزگە جاستاردىڭ شەتەلگە كەتۋىن قالىپتى قۇبىلىس دەپ باعالاۋ كەرەك. ەگەر عىلىمدى قولدايتىن ورتا بولسا، قوعام بولسا، جاعداي جاسالسا، ەشكىم قاعىنان جەرىمەيدى. مەن ىلعي ايتىپ جۇرەمىن، جالپى شەتەلگە كەتكەن عالىمداردان، جاستاردان تراگەديا جاساماۋىمىز كەرەك. ول ءبارىبىر قازاق بولىپ قالا بەرەدى. كورىپ وتىرمىز عوي، مىسالى، نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتى قۇرىلعان سوڭ، شەتكە كەتكەن عالىمدار ورالا باستادى. شەتتەگى قازاقتارمەن سويلەسسەڭىز، ءبارى دە «عىلىمدا جاعداي بولسا، ەلگە قايتار ەدىم» دەيدى. سوندىقتان بىزگە عىلىممەن اينالىسۋعا جاعداي جاسالۋى كەرەك. نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مودەلى تاعى ءبىر 10-15 ۋنيۆەرسيتەتتە بولسا، ءسوز جوق، شەتكە كەتكەن عالىمدارىمىز ەلگە كەلەدى.
- سوڭعى سۇراعىم بولسىن. ماتەماتيكادا «قاتەلىك» ۇعىمى قالاي قابىلدانادى؟ قاتەلەسۋدەن قورقۋ كەرەك پە؟ تەك سانعا عانا قاتىستى ەمەس، جالپى ومىردە دە. الدە ءسىز ەكەۋىن بولەك قاراستىراسىز با؟
- ماتەماتيكادا قاتەلەسۋدەن قورقۋدىڭ ەشقانداي قاجەتى جوق. عىلىمنىڭ نەگىزگى پرينسيپى - ۇنەمى دامۋ، جاڭارتۋ جانە جاڭا كوزقاراستاردى قابىلداي الۋ. ال كوزقاراس جاڭارۋى ءۇشىن ادام قاتەلەسەدى. ماتەماتيكا مەن عىلىمنىڭ دامۋىنا قاتىستى، جاستاردىڭ ماتەماتيكاعا دەگەن بەيىمىن ەسكەرە وتىرىپ، بولاشاقتا كوپتەگەن ۇلكەن جۇمىس اتقارىلاتىنىنا سەنىمدىمىن. ماتەماتيكاداعى قابىلەتتى جاس عالىمدار قازىر ءتۇرلى سالادا جاقسى ناتيجەلەر كورسەتىپ جاتىر. الداعى ۋاقىتتا وسى تالانتتاردى ۇشتاۋ ءۇشىن، تەك قانا نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتى ەمەس، بارلىق وقۋ ورىندارىندا وسىعان ۇقساس جاعدايلار جاسالسا، عىلىمنىڭ ءارى قاراي دامۋىنا ۇلكەن سەرپىن بەرەرى ءسوزسىز.
- جاقسى. ۋاقىتىڭىزدى قيىپ، مەنىمەن اڭگىمەلەسكەنىڭىز ءۇشىن كوپ راقمەت!
- سىزگە دە كوپ راقمەت!
التىنبەك مەرسادىق
