ماراپاتتالۋىم تاڭعالاتىن نارسە ەمەس سياقتى - ادەبيەت سالاسى بويىنشا نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى

قازان ايى جەتە، «شۆەد پاتشالىق اكادەمياسى» جىلدا وتەتىن ءداستۇرلى ناۋقانىنا نۇكتە قويىپ تا ۇلگەردى. كۇللى الەم دەمىن ىشىنە تارتىپ، اسىعا كۇتكەن ۇلى شەشىمدەردىڭ جاۋابى دا شىقتى.

اتى وزا شاۋىپ، ەسىم- سويى ەلدەن ەرەك كورىنگەندەردىڭ قاتارىندا كلاۋديا گولدين (ەكونوميكا)، نارگيز موحوممادي (بەيبىتشىلىك سالاسى بويىنشا) ، كاتالين كاريكو، دريۋ ۆايسمان (مەديتسينا) سىندى ءبىرقاتار عالىمدار بار. ال امەريكاندىقتار بولسا بيىل «حيميانى» ەشكىمگە بەرمەيمىز» دەپ شەشىپتى (مۋنگي باۆەندي، لۋيس بريۋس، الەكسەي ەكيموۆ) . بىلاي قاراساق، ءبارى ءداستۇرلى قالپىندا تابىستالعان سياقتى. باتىس پەن امەريكا عالىمى ءۇشىن، شىعىس ءالى «اياقتاي الماعان سوعىسى» ءۇشىن الدى. تەك اراسىندا ءبىر سالا عانا ءوز الەمىندە، عارىشتىق كەڭىستىكتە ءجۇر. ول - ارينە، ادەبيەت سالاسى.

«ۇلى نورۆەگتەردىڭ» قايتا ورالۋى

«مەن ءومىردىڭ قۇپياسى تۋرالى جازعىم كەلەدى.

وڭاي تاسىلمەن جاۋاپ تاپقىم كەلمەيدى،

جۇمباق قالدىرعىم كەلەدى»

يۋ. فوسسە

ءيا، بيىل ادەبيەت سالاسى بويىنشا نوبەل سىيلىعىن نورۆەگ جازۋشىسى، دراماتۋرگ، اقىن يۋن فوسسە يەلەندى. نوبەل كوميتەتىنىڭ تۇراقتى حاتشىسى ماتس مالم شەشىمدى قولىنا الىپ: «مەن قازىر عانا يۋن فوسسە مىرزامەن تەلەفون ارقىلى سويلەستىم. ول بەرگەننىڭ سولتۇستىگىندەگى ءبىر اۋىلعا كەتىپ قالىپتى. سوندا دا مەن ونىمەن جەلتوقساندا وتەتىن شارا جايىندا تالقىلاپ ۇلگەردىم. ول ءوز ريزاشىلىعىن جەتكىزدى… سونىمەن يۋن فوسسە «پەساسى مەن پروزاسىنداعى تىلمەن سيپاتتاۋعا كەلمەيتىن نوۆاتورلىعى ءۇشىن ماراپاتتالادى».

ال اكادەميا شەشىمىنە اۆتور: «شىنىن ايتسام، اناۋ ايتقانداي تاڭعالاتىن نارسە ەمەس سياقتى. كۇتپەگەنىم راس. ءبىراق سىيلىققا مەنىڭ 2013 -جىلدان ۇسىنىلىپ كەلە جاتقانىمدى ەسكەرسەك، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە دايىن بولدىم. سودان بەرى ون جىل ءوتتى. ءبىراق ءدال بيىل بەرەدى- اۋ دەگەن ءۇمىت تە از بولدى»، - دەيدى.

نوبەل تاريحىنا كوز جۇگىرتسەك، بۇل نورۆەگ حالقىنىڭ ادەبيەت سالاسى بويىنشا العان ءتورتىنشى نوبەلى. بۇعان دەيىن فوسسەنىڭ وتانداستارىنان اتاقتى ب. بەرنسون (1903) ، ك. گامسۋن (1920) جانە س. ۋنسەتتەر (1928) نوبەلدى يەلەنگەن بولاتىن. اراعا 95 جىل سالىپ، سكانديناۆيا ادەبيەتىنىڭ رۋحى قايتا الەم كوگىندە قالىقتادى. نوبەل الماسا دا، الەم ادەبيەتىنەن ويىپ تۇرىپ ورىن العان، ۇلى دراماتۋرگ، جازۋشى گەنريح يبسەننىڭ رۋحى تاعى ءبىر اۋناپ تۇسكەن بولار دەگەن ويدا قالدىق. ورىس جازۋشىلارى گوگولدىڭ «شەكپەنىنەن» شىققانى سياقتى، بۇلار دا يبسەننىڭ ءتالىم- تاربيەسىنەن شىققانىن ەشقاشان جاسىرعان ەمەس. 2018 -جىلى «افيشادەيلي» سايتىنان بەرگەن سۇحباتىندا يۋ. فوسسە: «الەم يبسەننىڭ شىعارمالارىن تالاسا- تارماسا وقيدى. مەن سونىڭ كولەڭكەسىندە ءوستىم. يبسەن قويىلسا، مەن دە قويىلاتىن دارەجەگە جەتتىم. يبسەن ءبىزدىڭ شىعارماشىلىق شكالامىزعا اينالدى»، - دەپ ابىز دراماتۋرگكە جوعارى باعا بەرەدى. ابايدىڭ «جاقسى ۇستازدان…» دەگەنى وسى بولسا كەرەك.

سونىمەن يۋن فوسسە كىم جانە ونىڭ قانداي شىعارمالارىن وقۋ كەرەك؟

يۋن فوسسە (دجون فوسسە) - نورۆەگيالىق پروزايك، اقىن، دراماتۋرگ، اۋدارماشى. 1959 -جىلى نورۆەگيانىڭ حەگۋسەنە كوممۋناسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ءبىراق بالالىق شاعى ستراندەبارمەدە وتەدى. جەتى جاسىندا ءومىرىن وزگەرتكەن اسا اۋىر تراگەديا بولادى. جانە بۇل ءحال ونىڭ كەيىن ادەبيەتكە كەلۋىنە قاتتى ىقپالىن تيگىزەدى. ستۋدەنت كەزىنەن ادەبيەتپەن شۇعىلدانعان ول 1980 -جىلى بەرگەن ۋنيۆەرسيتەتىن ادەبيەتتانۋ بويىنشا ۇزدىك ءتامامدايدى. 1983 -جىلى العاشقى رومانى - « قىزىل، قارا» جارىق كورەدى. اراعا ەكى جىل سالىپ «تىيىم سالىنعان گيتارا» رومانى دا وقىرمانداردىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنەدى. جازۋدان جالىقپايتىن فوسسە ءۇشىن سەكسەنىنشى جىلدار وسىمەن اياقتالىپ قالمايدى. ول رومانداردى بىرىنەن كەيىن ءبىرىن جازادى. «قان. تاس» (1987)، «جۇزگەن ءۇي» (1989 )، «شەكسىز كەشىگۋ» (1989)، «شايقالعان كەمە» (1989) - ءبارى دە وسى جىلدارى جارىق كورەدى. 90-جىلدان باستاپ، 2000-جىلعا دەيىن ون رومان جازسا، 2000-جىلدان باستاپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن تاعى ونشاقتى رومان جازعان. جالپى قورجىنىندا 30-عا جۋىق رومان، 26-عا جۋىق پەساسى بار. العاشقى رومانىن ون كۇندە جازىپ شىققان. ءوزى ايتقانداي: «مەن جازىپ وتىرعاندا نە جازىپ وتىرعانىم انىق ويىما كەلەدى. سۇلبالارى، شامامەن وسىلاي بولادى- اۋ دەگەن نارسە بولمايدى. بىردەن جازىپ تاستاۋعا تىرىسامىن»، - دەيدى.

توم- توم روماندارىنا قاراماستان، فوسسەنى تانىمال ەتكەن ونىڭ دراماتۋرگياسى. ول 21 -عاسىردىڭ ەڭ تانىمال ءارى ەڭ كوپ سۇرانىسقا يە دراماتۋرگى. ونىڭ پەسالارى الەمنىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندە، اتاپ ايتساق، رەسەيدە، قىتايدا، جاپونيادا، امەريكادا ءجيى قويىلادى. ونىڭ دراماتۋرگياداعى العاشقى سەرپىلىسى 1999 -جىلى «بىرەۋ كەلە جاتىر» (رەج: كلود رەيدجي) سپەكتاكلىمەن باستالعان بولاتىن. مۇنداعى قىزعانىش پەن جانتۇرشىگەرلىك بوپسالاۋ تاقىرىبى سول تۇستاعى فرانسۋز قوعامىنا ۇلكەن جاڭالىق بوپ ەندى. دراماداعى فوسسە سينگۋلياريزمى اتاقتى بريتاندىق دراماتۋرگ سارا كەيننىڭ اسەرىنەن بولعان دەگەن پىكىر دە بار. سارا شىعارماشىلىعىنىڭ اسەرىن فوسسەنىڭ ءوزى دە جاسىرمايدى.

قالاي ايتساق دا فوسسە - جانكەشتى، ەڭبەكقور جازۋشى. ونىڭ شىعارماشىلىق جولىنا قاراپ- اق، قالامى ءبىر ءسات «قالعىماعانىن» بايقايمىز. جاپون مەترى ح. مۋراكامي «جازۋشىلىق كاسىپ سياقتى» ەسسەسىندە «ادەبيەتكە جارق ەتىپ ءبىر- ەكى رومانمەن كىرۋ وڭاي. ماسەلە سول، وندا ءومىرىڭنىڭ سوڭىنا دەيىن قالىپ قويۋدا عوي» دەيدى. وسى تۇرعىدان فوسسە ا. چەحوۆ، دج. دجويس، س. بەككەت، ت. بەرنحارد، گ. گەسسەلەرمەن قاتار تۇرعان جازۋشى.

يۋن فوسسە جازۋشىلىقپەن قاتار ۇزاق جىلدار بويى ۇستازدىقتى دا كاسىپ ەتكەن. ول ەۋروپانىڭ بىرنەشە تانىمال ۋنيۆەرسيتەتىندە ساباق بەرگەن- مىس. فوسسەدەن ساباق العان شاكىرتى، بۇگىندە اتاعى اسپانداپ كەلە جاتقان تاعى ءبىر نورۆەگيالىق جازۋشى كارل كناۋسگور. ول بيىل ءوز ۇستازىمەن قاتار نوبەل بايگەسىنىڭ الدىڭعى قاتارىنان كورىندى. الداعى ون جىلدىق بولماسا دا، جيىرما جىلدىقتا نوبەل الىپ قالۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدار دا جوق ەمەس. ويتكەنى كارل كناۋسگوردىڭ بەتالىسى دا جامان ەمەس. ونىڭ «مەنىڭ كۇرەسىم» اتتى التى تومدىق ەڭبەگى الەمنىڭ جيىرمادان استام تىلىنە اۋدارىلىپ ۇلگەردى. جاقسى شاكىرت ۇستازىنان وزسا كەرەك.

فوسسە ءوزىن وقىعىسى كەلەتىن وقىرماندارىنا «تىيىم سالىنعان گيتارادان» (1985) باستاۋعا كەڭەس بەرەدى. بۇل فوسسەنىڭ ەكىنشى رومانى. شىعارمادا جاس انا پاتەرىنەن شاحتا جاققا قوقىس توگۋگە شىعادى. قايتارىندا شاحتا جابىلىپ قالادى. ال ونىڭ قۇنداقتاعى بالاسى ۇيدە جاتىر. ەندى اناعا قايتسە دە شاحتادان شىعۋ كەرەك. كافكالىق تاسىلمەن جازىلعان بۇل شىعارما، ومىردەگى تۇرمىستىق جاعدايعا نەگىزدەلە وتىرىپ، ادامدى ار زاڭىنىڭ الدىنا سۇيرەيدى. شىعارما شاعىن، وقۋعا ىڭعايلى. ءبارى جاقسى كورەتىن «فوسسەلىك مينيماليزممەن» جازىلعان. بۇدان بولەك اۆتوردىڭ «ۇيقىسىزدىق»، «سەپتولوگيا» سىندى شىعارمالارىن دا الەم وقىرماندارى تاڭداپ ءجۇرىپ وقيدى. ءار كەزەڭدە جازىلعان شىعارمالارى ءارتۇرلى تاقىرىپتى قاۋزايدى. فەمينيزم، نيگيليزم، ساياسي گەندەر، توتاليتارلىق جۇيە، ۇلى رۋحاني اشتىق، ت. ب.

ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز، ۆيكينگتەر مەن اندەرسوندى، رۋسالكا مەن لارس فون تريەردى، باسى الفرەد نوبەلدىڭ ءوزى اياعى گرەتا تۋنبەرگ سياقتى گەنييلەردى شىعارعان سكانديناۆيا حالقى ادەبيەتكە دە باي ەكەنىن تاعى ءبىر دالەلدەدى. ءوز ۇلتتىق مۇراسىن قۇرمەتتەگەن جانە وعان اسا ۇقىپتىلىقپەن قاراعان ەلدىڭ عانا بولاشاعى جارقىن بولماق. ويتكەنى ميف دەگەنىمىز ول - ۋاقىت پەن سانا. ۇلت يدەنتيفيكاتسياسىنىڭ جالعىز نەگىزى.

جانتاس ەركىن

«قازاق ادەبيەتى» گازەتى. 2023