ماجارلار قازاقپەن قالاي تۋىسادى؟
استانا. قازاقپارات - ماجارستان (ۆەنگريا) ءالپى، كارپات جانە دينار تاۋلارىنىڭ ارالىعىندا ورنالاسقان. جەرىنىڭ تەڭ جارتىسىن ۇلكەن ورتا دۋناي ويپاتى الىپ جاتىر.
ماجارستاننىڭ باستى وزەنى - دۋناي ەلدىڭ بەل ورتاسىنان باسىپ وتەدى. ماجارستان - ەۋروپانىڭ ورتالىعىندا ورنالاسقان، اۋستريا، سلوۆاكيا، ۋكراينا، رۋمىنيا، حورۆاتيا مەملەكەتتەرىمەن شەكتەسەدى. استاناسى - بۋداپەشت. حالقىنىڭ %90- دان استامى ماجارلار. مەملەكەتتىك ءتىلى - ماجار (ماديار) ءتىلى. تۇرعىندارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى حريستيان ءدىنىنىڭ كاتوليكتىك (%70) جانە پروتەستانتتىق (%25) تارماعىن ۇستانادى.
قازىرگى ماجارستان جەرىن ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى 1-مىڭجىلدىقتا ساقتار جانە كەلت، يلليريي، فراكيا ۇندى ەۋروپالىق تايپالارى قونىستانعان. كەيىنىرەك گەرمان، عۇن، اۆار تايپالارى اعىلىپ كەلىپ، وسى جەردەن باتىس ريم يمپەرياسىنا شابۋىلدار جاساعان. بۇل وڭىردە 430 -جىلى اتتيلا (ەدىل) پاتشا باستاعان باتىس عۇن مەملەكەتى قۇرىلىپ، ول ىدىراعاننان كەيىن بايان حان باستاعان اۆارلار بيلىگى سالتانات قۇردى. 895 -جىلى ارپاد پاتشانىڭ باسشىلىعىمەن ماجارلاردىڭ (ماجارلار) جەتى تايپاسى كوشىپ كەلىپ قونىستاندى. ارپادتىڭ شوبەرەسى گەزا حريستيان ءدىنىن قابىلداپ، ەۋروپالىق ۇلگىدەگى مەملەكەت قۇردى.
شىڭعىسحان شاپقىنشىلىعى كەزىندە (1237-46) كوپتەگەن قىپشاق تايپالارى ماجارستانعا كەلىپ، قونىس تەۋىپ قالدى. 1301 -جىلى ارپاد اۋلەتى بيلىكتەن كەتىپ، وكىمەت باسىنا انجۋ اۋلەتى كەلدى. ولار 1335 -جىلى چەح، پولياك كورولدەرىمەن بىرىگىپ، ساياسي-ساۋدا وداعىن قۇردى. 1372 -جىلى پەشت قالاسىندا ۋنيۆەرسيتەت اشىلدى. 16 عاسىردىڭ باس كەزىندە ەلدەگى بىتىراڭقىلىق سالدارى ماجارستاننىڭ السىرەۋىنە اكەپ سوقتى. وسمان سۇلتاندىعى مۇندا 1526-1686 -جىلدارى ءوز بيلىكتەرىن ورناتتى.
ماجارستاننىڭ تۇرعىلىقتى حالقى وزدەرىن «ماديارلارمىز» دەپ اتايدى. وسى ماجارلىق ماديارلاردىڭ قازىرگى مەكەندەپ جاتقان ەۋروپا اۋماعىنا ۇلى دالادان كەلگەندىگى جانە ولار قايسىبىر زاماندا سوندا كوشىپ- قونعان حالىقتىڭ ءبىر بولىگى بولعاندىعى جايىندا تاريحي، مۇراعاتتىق دەرەكتەر مەن اڭىزدار كوپ. ماجار اڭىزدارىنداعى عۇندارعا بايلانىستى وقيعالار ماجارلاردىڭ شىعىسپەن بايلانىسىنىڭ سوناۋ ەرتە زاماندا باستالعانىن، ماجارلاردىڭ ازيادان ەۋروپاعا 896 -جىلى قونىس اۋدارعانىن باياندايدى.
ماديارلار قازاقستاندى وزدەرىنىڭ اتا-جۇرتى دەپ سانايدى. 11- عاسىردا قىپشاق دەگەن اتپەن بەلگىلى بولعان حالىق 12- عاسىردىڭ باسىندا ماجارستانعا قونىس اۋدارادى. كوتەن حان (كوتيان) 4-بەلاعا ەلشىلەرىن جىبەرىپ، ماجارستانعا حالقىمەن كوشىپ بارۋعا رۇقسات سۇرايدى. رۇقسات العان سوڭ، 1239-40 -جىلدارى قولاستىنداعى 40 مىڭ (كەيبىر دەرەكتەردە 60 مىڭ) حالقىمەن كوشەدى. ەركىن كوشىپ- قونۋعا، ەسكى سالتتارى بويىنشا ءومىر سۇرۋگە لايىق اۋماقتارعا، جازىق دالالى جەرلەرگە قونىستانادى. تۇگەلدەي وتىرىقشى بولۋلارىنا ءجۇز جىل كەتەدى، ال تىلدەرى، يشتۆان ماندوكي قوڭىردىڭ ايتۋىنشا، 17-عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن ساقتالادى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ماجارستانداعى دۋناي مەن تيسا اراسى - كيشكۋنشاك (كىشى قىپشاق جەرى) ، شىعىسى نادكۋنشاك (ۇلى قىپشاق) دەگەن اتاۋلارعا يە. قارساق قالاسى - ۇلى قىپشاق جەرىنىڭ جۇرەگى. بىزدەگى ايگىلى «قارساقباي كەن ورنى» اتاۋىن ەسكە الىڭىز.
ماديارلار مەن قازاقتاردىڭ تۋىستىعى تۋرالى العاشقى پىكىرلەر ⅩⅨ عاسىردا جەرگىلىكتى گازەت بەتتەرىندە جاريالانا باستايدى. 1835 -جىلى شامۋەل براششايدىڭ «قىرعىز- قازاقتار» اتتى ەڭبەگى جارىق كورەدى. كەيىن دە ماديار عالىمدارىنىڭ قازاق ەلىنە، جەرىنە بايلانىستى ەڭبەكتەرى جارىق كورە باستايدى. سولاردىڭ اراسىندا دەرد الماشيدىڭ ەسىمى كوزگە ەرەكشە تۇسەدى. 1900 -جىلى قازاق جەرىنە جاساعان ساياحاتى ناتيجەسىندە «ازيا جۇرەگىنە ساياحاتىم» اتتى ەڭبەگى جارىق كورەدى. كىتابىندا ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ ءومىرى، تۇرمىس-سالتى، شارۋاشىلىعى، ساۋدا-ساتتىعى، ادەت-عۇرپى، نانىم-سەنىمدەرى، قولونەرى، اۋىز ادەبيەتى تۋرالى مول ماعلۇمات كەلتىرەدى.
ⅩⅩ عاسىردا بەلگىلى ماجار عالىمى، انتروپولوگ تيبور توت ءوزىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىندە ەكى ەلدەگى رۋلاردى، قازاقتار مەن ماديارلار (ماجار) اراسىنداعى تۋىستىق بايلانىستاردى جان-جاقتى زەرتتەۋدى باستاعانىمەن، بۇل عىلىمي مۇراسىن ساياسي سەبەپتەرگە بايلانىستى جالعاستىرا المايدى. ال اندروش بيرو مۇنى عىلىمي دارەجەگە كوتەرەدى. 2006 -جىلى اندروشتىڭ جەتەكشىلىگىمەن، قوستاناي وبلىسىندا قازاق-ماجار بىرلەسكەن انتروپولوگيالىق ەكسپەديتسياسى تورعاي وڭىرىندە تۇراتىن قازاقتار مەن ماديار رۋى وكىلدەرى اراسىنداعى گەنەولوگيالىق دەرەكتەر، انتروپولوگيالىق ولشەمدەر جاسالادى. د ن ك ۇلگىلەرى الىنىپ، عاسىرلار بويى وزگەرمەيتىن جانە گەنەتيكالىق اقپاراتتى ساقتايتىن حروموسومدارىنا تالداۋ جۇرگىزىلەدى. ناتيجەسىندە ماجارلىق ماديارلار مەن قازاقتاردىڭ اراسىنداعى تۋىستىق قاتىناس تولىعىمەن دالەلدەنەدى. ال يشتۆان ماندوكي قوڭىر «كۇن ءتىلىنىڭ ماجارستانداعى ەسكەرتكىشى» (1993) اتتى ەڭبەگىندە ماجار تىلىندەگى كەيبىر سوزدەر مەن قازاق تىلىندەگى سوزدەردىڭ ۇقساستىعىن كەلتىرەدى. مىسالى: ارقان – arkany، ۇنتاق – ontak، شولاق – csollak، قانجىعا – kangyik، پىشاق - bicska ت. ت. بولىپ كەتە بەرەدى.
ال، ولاردىڭ وزدەرىن قىپشاقپىز دەيتىندەرىنە كەلسەك، قىپشاق پەن قازاق سينونيم سوزدەر بولىپ تابىلادى. شىندىعىندا، قىپشاقتار قازاقتىڭ ۇرپاعى. ولار وزدەرىن ماجارلار دەپ تە اتايدى.
ماجار ولاردىڭ رۋلىق اتاۋى. تولىق ماعىناسى ماڭعىستاۋلىق جارىلار دەگەن ءسوز. جارى رۋى قازاقتىڭ ادايىنىڭ كەنجەسى (قاراشاڭىراعى) مۇڭالدان تارايدى (ادايدىڭ شەجىرە دەرەگىنەن).
قوجىرباي ۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ
Abai.kz
