ماعاز رازداننىڭ اق باتاسىن العان ەدىم - قۋانىش ءىلياس ۇلى
قۋانىش ءىلياس ۇلى اقىن، جۋرناليست، «قۇلانتازا» جىر كىتابىنىڭ اۆتورى. «ناۋرىز»، «جىلقى جالىنداعى مادەنيەت» سىندى ءبىرقانشا ەتنوگرافيالىق، ۇلت مادەنيەتىن ايشىقتايتىن سەريالدى دەرەكتى فيلمدەر تۇسىرگەن.
سونداي-اق، رۋحانيات پەن ادەبيەتىمىزدىڭ ۇزدىك تۇلعالارى تۋرالى كوپتەگەن تانىمدىق فيلمدەردىڭ اۆتورى. جانە قىتايداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ ءىرى قايراتكەرلەرى تۋرالى ۇزبەي جازىپ كەلە جاتقان سىنشى، ادەبيەتتانۋشى.
جۋرناليستىك ساپارىندا ول قانشاما ونەر قايراتكەرلەرى مەن قالامگەرلەر قاۋىمىمەن قاۋىشىپ، ەركىن اڭگىمەلەسىپ، ادەبيەتتىڭ وتكەنى مەن كەتكەنىن مولىنان ساراپتاپ ۇلگىرگەن ەدى. ءبىز وسى ورايدا قۋانىش ءىلياس ۇلىن ارنايى سوزگە تارتىپ، ارعى بەتتەگى قالامگەرلەر ومىرىنەن، ءوزى جازىپ العان ەستەلىكتەرىن ارقاۋ ەتە وتىرىپ سۇحباتتاسقان ەدىك، دەپ حابارلايدى قازاقپارات adebiportal.kz-نا سىلتەمە جاساپ.
- قىتايداعى قازاق ادەبيەتى تۋرالى ءسوز بولعاندا، الدىمەن اۋىزعا ىلىنەر جازۋشىلاردىڭ ءبىرى ماعاز رازدان ۇلى. ول كىسىنىڭ تاريحي كوركەم روماندارى مەن اڭگىمە-پوۆەستەرى وسى جاقتا دا كوپ جارىق كوردى. اڭگىمەنى ماڭعاز ماعاز الەمىنەن باستاساق؟
- ويلاساق بولدى ىلعي دا ماڭعاز تاۋ، ماڭعاز نار تەكتەس بيىكتىك اتاۋلىنى ەلەستەتە بەرەتىن وسى ءبىر ۇلى تۇلعانىڭ رۋحىنا سوناۋ بالاڭ شاعىمدا جالعاسقان ساعىنىش ساۋلەلەرىن قاعاز بەتىنە ءتۇسىرۋ دە، كوسىلە اڭگىمەلەپ بەرۋدە وڭاي بولماعانىن ءوز جۇرەگىم عانا سەزىنەر. سەبەبى، ۇلى تۇلعالارعا ءۇڭىلۋ، ەسكە الۋدىڭ وزىنە ۇلكەن باتىلدىقپەن قوسا، كەرەمەت تەبىرەنىس، اق ساعىنىش كەرەك- اۋ! ەگەر ءدال وسى تولقۋدى تاعدىر ماعان ءسال ەرتەرەك سيلاعان بولسا، ماقاڭ تۋرالى الدەقاشان جازعان بولار ەدىم. بالكىم، مەن ماعاز رازدان ۇلىن ءالى ساعىنىپ بولا الماعان شىعارمىن. راس، ول ەشكىم ساعىنىپ، زەرتتەپ بولا المايتىن تۇلعا بولعاندىقتان دا «قايران، ماڭعاز، ماعاز-اي»، - دەپ ءجيى ەسكە الىپ، دالا توپىراعىنا تارتىپ تۋعان جىرلارىن، توم-توم قارا سوزدەرىن وقىپ، ونەرگە اينالىپ كەتكەن ماعازبەن سىرلاستىق. تۋىسىڭ، جاناشىرىڭ ەمەس، كەرەك دەسەڭ تۇك تە قاتىسى جوق بىرەۋدى سونشا ساعىنتىپ، اڭساتىپ قوياتىن قاسيەتتى ونەردىڭ التىن تامىرىنىڭ قۇدىرەتى- اي دەسەڭشى!
- ماعاز رازدان ۇلىنىڭ اقىندىق قۋاتى دا، ايرىقشا بولدى عوي؟..
- مەنىڭ كەۋدەمدە ۇزاق جىل ساقتالىپ، سۇرلەنگەن ساعىنىشتى، حالىق ايدىنىنا كۇشتى تولقىنمەن ايداپ شىققان تاعى دا سول ونەردىڭ ءىرى تۇلعالارى قۇرمانبەك زەيتىنعازى ۇلى مەن داۋلەت حالىق ۇلىنىڭ ونەر تويىنىڭ ءدۇبىرى بولدى. ءۇش كۇنگە ۇلاسقان تويدا نەبىر ءازىل دە، ءان دە ايتىلدى. وتكەن-كەتكەندى ەسكە الۋلار بولدى. سونىڭ بىرىندە ءانشى ساعدات مىرزاحمەت ۇلى ماعاز رازدان ۇلىنىڭ سوزىنە جازىلعان ءوز ءانى «كورىكتى جەر، باتىر ەلدى» قوڭىر داۋسىمەن توگىلتە شىرقادى-اي. كەۋدەم دە قوزداپ تۇرعان ساعىنىشتىڭ وتىنا ماي قۇيعانداي بولدى.
ءان اياقتالعان سوڭ ساعدات اعادان وسى ءاننىڭ قالاي جازىلعانى تۋرالى سۇرادىم. ءسال ويلانعان ول كىسى: «1983 -جىلى جازدا ماعاز رازدان ۇلى، كۇنگەي مۇحاجان ۇلى باستاعان بىرنەشە اقىن، جازۋشى شىڭگىلدى ارالاپ، وي مەن قىرىنداعى تاريحي جەرلەردى كورىپ ءبىرتالاي كۇن بولعان ەدى. سول ساپاردان قايتاردا ماقاڭ ماعان وسى «كورىكتى جەر، باتىر ەل» ولەڭىن ۇستاتىپ كەتتى. ولەڭدى وقىپ شىعىپ تۋىپ وسكەن جەرىمنىڭ تابيعاتىنا ودان ارى ىڭكار بولدىم. ماقاڭنىڭ قىران جانارى، شىڭگىلدىڭ ءبىز كورمەگەن كوركىن كورىپتى، ۇلى جۇرەگى ءبىز سەزبەگەن قاسيەتىن سەزىپتى.
ولەڭ مەنى ءبىر جولا تۇتقىنعا الدى. سونىمەن ۇزاق تولعانىس، تەبىرەنىستەن وسى اۋەن دۇنيەگە كەلدى. ءان كورىكتى جەر، باتىر ەلدىڭ اسپانىندا عانا ەمەس، ءيسى قازاقتىڭ اسپانىندا قالىقتادى. باسقا شىعارماسىن بىلاي قويعاندا، وسى ءبىر ولەڭمەن-اق، ماقاڭ ءور التاي دالاسىندا ءالى ءتىرى. ءبىزدىڭ ارامىزدا...»، - دەپ تەبىرەنە اڭگىمەسىن توقتاتتى.
(تومەندەگى سۋرەت جازۋشى ماعاز رازدان ۇلىنىڭ مەرەيتويىندا تۇسىرىلگەن - ۇ. ز. )
- سول ءان حالىق جۇرەگىندە ەرەكشە كۇيدە ساقتالىپ قالدى عوي؟
- ءيا، ماعاز ولەڭىنىڭ التىن ارقاۋ بولعان قوس شىڭگىلدىڭ بويىن ءۇش كۇن دۋمانىنا بولەپ، جىر بەسىگىندە تەربەتكەن توي تاراپ، جەردە دە، ءار كوڭىلدە دە قۇلازۋ باستالدى. رەجيسسەر ۇلان كەنجەحان ۇلى ەكەۋمىز ۇرىمجىگە قايتتىق. زامانانىڭ جۇردەك كولىگى جەر اپشىسىن قۋىرىپ كەلەدى. دىبىس العىشتان ساعدات مىرزاحمەت ۇلىنىڭ اۋەلەتكەن «كورىكتى جەر، باتىر ەلدى» تىڭداپ، قام كوڭىلدى جۇباتىپ ءبىز كەلەمىز.
ءور التايدىڭ اقتارىلعان سىرىنداي،
ەگۋ، كەسىك ەگىز ەكى بۇرىمداي.
قاي جايادان قۇلاپ تۇسكەن بۇرىم دەپ،
قاي جولاۋشى كەتكەن وعان بۇرىلماي.
تولقىندى اققۋ قاناتىمەن جەلپىدى،
سيمفونيا شاعانعولدىڭ سەرپىنى.
شىڭگىل اقىن اقتارىلعان سەزىمى،
وسى ءۇش بۇلاق ۇلىڭگىردىڭ توركىنى.
ولەڭ وسىلاي ورىلە بەرەدى. باس-اياعىندا ءبىر اۋىز بوس ءسوز جوق. قانداي قۇدىرەتتى ولەڭ بۇل؟ تالانت كۇشىنە داۋا بار ما؟ ال، ولەڭنىڭ ىشكى يرىمىنە ساي كەلىپ قۇدىرەتىن ونان ارى اسىرا تۇسكەن اۋەندى ويلاساڭ تالانت پەن تالانتتىڭ توعىسۋى ءتىپتى حيكىمەت ەكەنىن تۇسىنەسىڭ. ۇشى-قيىرى جوق اق دالا ءالى سول باياعىسىنداي بار قۇپيالىقتى ساعىممەن بۇركەپ جانتايىپ جاتىر. ماقاڭدار وسىناۋ دالادا بىركەزدەرى كەنەزەسى كەۋىپ ايداۋ استىندا ەڭبەككە جەگىلگەن شىعار؟ اقىننىڭ اشتى تەرى، ىستىق جاسى تامعان تامعان جۋساننىڭ ءتۇبىرى بار ما ەكەن ءالى؟ سوناۋ تارعىل قۇمدارعا كورسەتكەن ەرلىگىن وسى دالانىڭ تاستاعىنان ۇيرەنگەن بولار. وسى دالادا بوز كودەنى كوكىرەگىنە باسىپ تۇرىپ، ەلىمەن قوشتاسىپ:
ەر جاسىپ مۇڭايعان با، اجىرعىعا،
نەمەنە اۋىر بەينەت سابىرلىعا.
جەتى مىڭ ءۇش ءجۇز ءتۇننىڭ باستا ۇيقىسىن،
جايلاپ سال توسەگىڭدى ابىرجىما. - دەپ ءوزىن-ءوزى جۇباتىپ، ءوزىن-ءوزى قايراعان شىعار.
- ءوزىڭىز ماعاز رازدان ۇلىن كورىپ ۇلگىردىڭىز بە؟
- 1996 -جىل. مەن ول كەزدە التاي ايماقتىق №1-ورتا مەكتەبىندە 8-سىنىپ وقيتىنمىن. وسى مەكتەپتە ۇزاق جىل ۇستازدىق قىزىمەت اتقارعان، قولىنان تالاي شاكىرتتى تۇلەتىپ ۇشىرعان ۇستاز، قارت زەينەتكەر ميدىحات رازدان ۇلىنىڭ وتباسىنا ءجيى بارىپ تۇراتىنمىن. مەنى ول ۇيگە جەتەلەي بەرەتىن ەكى نارسە ەدى. ءبىرى - قاتيرا اپامنىڭ باۋىرمال، قوناقجاي مەيرىمدىلىگى بولسا، ەكىنشىسى ميدىحات اعانىڭ گيتارا، دومبىرا، ماندالينمەن شەرتەتىن الۋان اۋەندى ءار ۇلتتىڭ كۇيلەرى مەن قىزىقتى اڭگىمەلەرى جانە مول كىتاپ قويماسى.
ماعاز اعانىڭ قولعا تۇسپەيتىن كىتاپتارىن وسى ۇيدەن تاۋىپ وقىدىم. ميدىحات اعادان ماقاڭ تۋرالى كوپ اڭگىمە تىڭدادىم. اقىندىقتى ارماندايتىن ماعان بۇل اڭگىمەلەردىڭ اسەر ەتكەنى سونشالىق ماقاڭمەن ءبىر جولىقسام، سالەم بەرسەم دەگەندى ويلاي بەردىم. اقىرى زارىقتىرىپ ءجۇرىپ جول ءتۇستى. 1996 -جىلى 1-قازان كۇنى ماعاز اعانىڭ بۋىرشىن اۋدانىندا تۇراتىن سەمياسىنا ات باسىن تىرەدىك.
وسىدان ەكى جىل بۇرىن 70 جىلدىق تورقالى تويىنان كەيىن قان تامىر قاتايۋ ناۋقاسىنا شالدىعىپ، توسەك تارتىپ جاتقان ماقاڭ ءبىز بارعاندا باسىن كوتەردى، جابىلا سالەم بەرگەن بىزگە ءجون عانا باسىن يزەدى. امال نە، قارا ءسوزدىڭ قامباسى، اقيىق اقىننىڭ ءتىلى سويلەۋگە كەلمەي قالعانىنا كوپ ۋاقىت بولىپتى. اتى-ءجونىمىزدى ايتىپ تانىسقان ءىلتيپات تانىتىپ جاتىرمىز. اندا-ساندا تاڭدايىن قاعىپ قويىپ ماقاڭ وتىر. قارا ءسوزدى سۋشا ساپىرعان قايران ءتىل قايىرىمعا كەلە الماي قالعانىنا، ءتىلى سويلەپ تۇرعان شاعىندا كەلىپ، اڭگىمەسىن تىڭداپ، باتاسىن الماعانىما وكىنىپ مەن وتىرمىن. بىردە ماعان اقىن جۇرەگى تاريحتىڭ تەرەڭ قاتپارلارىنان؛ تۋعان جەرىنىڭ تىم مۇڭلى، تىم ءتاتتى توپىراعىنان؛ جەل وتىندەگى بايتەرەكتەي كۇن كەشكەن ومىرىنەن؛ ءيا بولماسا اناۋ، تارىمنىڭ تاربيعان الىپ قۇمدارىندا وكىنىشپەن وتكەن، ەسىل ومىرىنەن سىر شەرتىپ جاتقانداي كۇي كەشتىردى. مەنىڭ كوز الدىمدا ماڭعاز ماقاڭنىڭ ەكى ءتۇرلى بەينەسى بيىكتەي بەردى. ءبىرى - بوگەنايى بولەك شىعارمالارى ارقىلى جۇرەگىمە جول تارتىپ، ءوزىنىڭ تۇراقتى وقىرمانى ەتكەن ونەردەگى ءور ماعاز. ەندى ءبىرى - اسقاق ارمانمەن الا قاشىپ، ازۋىن باسقان تارىمنىڭ تارلان دالاسىنا تاي بولىپ بارىپ، التاي تاۋىنداي ايباتتى، جانىنىڭ بار شۋاعىن تۋعان حالقىنىڭ رۋحاني قازىناسى ءۇشىن توككەن ومىردەگى ەر ماعاز.
قازاننىڭ 4-كۇنى تاڭەرتەڭ كەتەتىنىمدى ايتىپ ماقاڭنان رۇقسات سۇرادىم. ماقاڭ باسىن يزەپ ماعان از قاراپ وتىردى دا جۇبايى شابەتاي اپاعا كىتاپ سورەسىن نۇسقاپ ىم قاقتى. شابەتاي اپامىز كىتاپ تولى سورەنى اقتارىستىرىپ ماقاڭنىڭ ولەڭمەن جازىلعان «سارىبەل» رومانىن اكەلىپ ماقاڭنىڭ الدىنا قويدى. از ويلانىپ وتىرىپ، جانسىزدانىپ قالعان قولدارىن، ارەڭ يكەمگە كەلتىرىپ بىردەڭەلەردى جازعان سوڭ، كىتاپتى ماعان ۇسىندى. «سارىبەلدى» اشىپ قاراسام بىلاي دەپ ارناۋ قالدىرىپتى:
جەتپىستىڭ زاڭعارىنان اسقان اتاڭ،
ءالى دە تۇياعىمدى تاسقا باسام.
«سارىبەلدەن» ۇشا بەر بيىكتەرگە،
قاناتىڭدى قاتايتىپ اق بالاپان!
(ماعاز رازدان ۇلى. 04.10.1996)
وسى شۋماقتى وقىعانىمدا اۋىر سىرقات مەڭدەتسەدە جىگەرىن ءالى سوندىرمەگەن، ءۇمىت كەمەسىن ورگە سۇيرەگەن ۇلى جۇرەككە ىشتەي ءسۇيىندىم. امال نە، ماقاڭنىڭ كوزىندەي كورىپ جۇرگەن «سارىبەل» رومانى 2002 -جىلى جوعالعان ءبىر ساندىق كىتاپپەن بىرگە كەتتى. مەن سوندا ماقاڭنان جاڭا عانا ايرىلعانداي جىلادىم. سول ساندىقتىڭ ىشىندە باسقادا ۇلى تۇلعالاردىڭ قولتاڭباسى، ون جىل جيىپ-تەرگەن قازىنام كەتتى. وكىنىشىمدى ۋاقىت ۇمىتتىرسا دا، ماقاڭدى ەسكە السام بولدى كوز الدىما «سارىبەل» ەلەستەيدى...
ماڭعاز ماقاڭا قوش ايتىپ، بۋىرشىن دالاسىنان اسقار التايعا قاراي جولعا شىقتىم. الدىمدا التاي تاۋى ماناۋراپ تۇر. ارتىمدا تاعى ءبىر تاۋ. ماعاز قالىپ بارادى. ماقاڭدى قيماي كەرى تارتقان كوڭىلىمدى اۆتوبۋس العا قاراي زورعا سۇيرەپ كەلەدى. قۇلاعىما كەشە كەشتە ماقاڭنىڭ كىشكەنتاي نەمەرەسى شەرتكەن رازدان يمامنىڭ «ەلىم-اي» كۇيى ەستىلگەندەي بولادى.
كۇڭىرەنگەن كۇي ءتىلى: «ەلىم كەلەت دەگەنگە، جۇگىرىپ شىقتىم بەلەڭگە. قايران ەلىم، قايتەيىن، قايتا اينالىپ كورەم بە؟»، - دەپ ءۇزىلىپ وكسيدى. سول كەزدە كوپ نارسەنى ويلاي بەرمەيتىن بالا كوڭىل، قايران باسىم، سول ءبىر شاعىنىڭ حالقىنىڭ قارا نار ۇلى ماعازبەن تۇڭعىش ءارى سوڭعى كەزدەسۋى سول ەكەنىن قايدان ءبىلسىن. 1998 -جىلى مامىردىڭ 2-كۇنى ماقاڭنىڭ حالقىم دەپ سوققان، ونەر دەپ سوققان جۇرەگى ماڭگىگە توقتادى دا تۋعان جەرى بۋىرشىن توپىراعىنا جانتايدى. ال مەن بولسام ماقاڭدى كورگەنىن، كورىپ سالەم بەرگەنىن ماقتانىشپەن ەسكە الاتىن جاس ۇرپاقتىڭ سوڭعىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەردىم.
- ماقاڭ تۋرالى ءسوز بولعاندا، وسى اۋلەتتىڭ ونەر قونعان، ءسوز دارىعان قاسيەتىن ايتپاي وتۋدە مۇمكىن ەمەس. سول قاتاردا ميدىحات رازدان ۇلىنىڭ دا ورىنى ەرەكشە بولدى عوي؟
- اڭگىمەنى مەكتەپ قابىرعاسىنان باستايىن. ەرتىس- قىران بويىنداعى كارى قىستاۋلىقتان پىشەن شاۋىپ بولا سالىسىمەن، 1995 -جىلدىڭ قىركۇيەك ايى دابىل قاعىپ، جاڭا وقۋ ماۋسىمى جەتىپ كەلدى. الاعاق اۋىلىنىڭ ورتا مەكتەبىنە قوش ايتىسىپ، التاي ايماقتىق №1-ورتا مەكتەپكە ءتۇسىپ وقۋعا شەشىم قابىلداعام. ءشوپ تيەگەن تراكتوردىڭ تىركەمەسىنە جارماسىپ اۋىلعا جەتكەسىن، ەرتەسى ىلەن اعام (ىلەسكەن عازەز ۇلى) التاي قالاسىنا الىپ ءجۇردى.
ارمانشىل بالعىن جۇرەكتىڭ ءلۇپىلىن قىران تولقىندارى قارسى العان تاۋ قالاسىنداعى العاشقى كۇندەردە الدىمنان قۇشاق جايا قارسى العان. اق ءدامىن الدىما جايعان سماعۇل ايمەك ۇلى مەن جۇبايى ءامينا اپانى، ميدىحات رازدان ۇلى مەن قاتيرا اپانى، التاي ورتانىڭ سول كەزدەگى باستىعى قاليحان قوزىباق ۇلىن قالاي عانا ۇمىتايىن؟! بۇل كۇندە بارلىعى باقيلىق بولعان.
كونەنىڭ كوزى، دانا كوكىرەك جاندار ەدى. ماعان قۋات بەرگەن، ۇلگى- ونەگە بەرگەن سول كىسىلەردىڭ اق ءدامى مەن اق باتاسى دەر ەدىم. ءبىلىمنىڭ التىن ورداسى التاي قالالىق №1-ورتا مەكتەبىندە وقىعان بەس جىل - كەيىنگى ءومىرىمنىڭ مىزعىماس تاعانىن قالادى.
كوپ ۋاقىتىم جاتاقحانا مەن مەكتەپ، كىتاپحانا اراسىندا ءوتتى. تەسىك وكپەلەۋ وسكەن مەن سياقتىلار كوپ ەدى. قيىندىقتى بىرگە جەڭىپ، بىرگە العا باستىق. سەنبى، جەكسەنبى سايىن ءۇيى قالاداعى بالالاردىڭ ۇيىنە بارىپ تۇراتىنبىز. ول كەزدە ميدىحات مۇعالىم الدەقاشان دەمالىسقا شىعىپ كەتسەدە مەكتەپكە ءجيى كەلىپ تۇراتىن.
تۇلعاسىنان سابازدىق، دانالىق، بىلىمدىلىك اڭعارىلار ەدى. تامىرلاس بايتەرەكتەي كازىم مۇعالىم جۇرەر ەدى قاسىندا. ەكەۋىنە قاراپ، سولارداي بولۋدى ارماندادىق. بالالىق ءتاتتى قيال، ءسابي ارمان بارىنە تالپىنىپ تۇرعان شاق. ميدىحات مۇعالىمنىڭ نەمەرەسى نۇرقۋانىش ەكەۋمىز قوس قۋانىش بولىپ بالاسىنداي باۋىر باسىپ كەتتىك. ميدىحات اتانىڭ ۇلاعاتتى اڭگىمەسى، مول كىتاپ قورى، قاتيرا اپانىڭ اق پەيىلى ول ۇيگە ءجيى جەتەلەيتىن. ميدىحات مۇعالىم اركەز استان كەيىن ماندالين، گيتارا شالاتىن. ماعان بىردە: «بالام، جىگىتكە جەتپىس ونەردە ازدىق ەتەدى، بۇل اسپاپتاردى ۇيرەن، ۇيرەتەيىن ساعان»، - دەدى.
باس يزەگەنىممەن ميىما كىتاپتان باسقا ەشتەڭە كىرىپ جىرعاتپايتىن شاق. قۇلقىم سوعا قويمادى. ۇيرەنىم السامشى دەگەن وكىنىش ءالى دە مازالايدى... ميدىحات اعا ماعان ۇلكەن ءۇمىت ارتتى. قايرات، جىگەر بەرەتىن. مەكتەپتى بىتىرگەنشە ءجيى بارىپ تۇردىم. كەيىن جوعارى وقۋ ورىنىنا كەتتىك. ودان ارى قوعامدىق قىزىمەت باستالدى. التايعا ات باسىن بۇرعان سايىن سالەم بەرە بارۋدى ۇمىتقامىن جوق. باتاسىن الىپ اتتانىپ ءجۇردىم. ول كىسىنىڭ ماعان بەرگەن ۇلاعاتى ۇشان- تەڭىز ەدى. ءبارىن ايتۋ مۇمكىن دە ەمەس. بۇگىن اسىل تۇلعانى ساعىنا وتىرىپ، ەلەۋلى ەڭبەكتەرىن ايتا كەتكىم كەلىپ وتىر.
- «ادەبيەت پورتالىنىڭ» وقىرماندارىنا ميدىحات رازدان ۇلى تۋرالى تولىعىراق ايتا وتىرساڭىز؟
- ميدىحات رازدان ۇلى اۋەلى اسا تەكتى اۋلەتتىڭ ۇرپاعى. التايدىڭ ەڭ كورىكتى القابىنىڭ ءبىرى بۋىرشىننىڭ دۋلايتى اۋىلىندا 1932 -جىلى دۇنيەگە كەلگەن. ميدىحات اعانىڭ اتاسى قامشىباي، اكەسى رازدان ءبارى دە باردام جانە ساۋاتتى، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ءوز زامانىنىڭ ىلگەرى ادامدارى بولعان. اسىرەسە، رازدان اتامىز وقىمىستى، ونەر يەسى، قوعام قايراتكەرى، «ەلىم-اي» سىندى كۇي قالدىرعان شەجىرە-كەۋدە ادام بولعان.
ال بىرگە تۋعان اعالارى ماعاز بەن ماسىعۇتتى ءدۇيىم جۇرت بىلەتىن دارىندى تۇلعالار. مىنە وسىنداي قۇنارلى تامىرىنا تارتقان ميدىحات اعادا تەكتىلىگىن تانىتتى. وتباسىنىڭ، ۇلتىنىڭ، اۋلەتىنىڭ عانا ەمەس بۇكىل قوعامنىڭ جۇگىن كوتەردى. ءبىر عۇمىرى ۇرپاق ساناسىنا شام-شىراق بولىپ جاعىلۋمەن ءوتتى. ميدىحات رازدان ۇلى قىتاي قازاقتارى وقۋ-اعارتۋ تاريحىندا ەرەكشە ورىن الاتىن تۇلعا. ول كىسىنىڭ ءار قادامى، ءار تىنىسى ۇرپاق تاربيەلەۋگە ارنالدى. كىشىرەيتىپ ايتساق، بۇكىل شىنجاڭ مادەنيەتىنىڭ وركەندەۋىنە ۇلەس قوسقان ۇرپاقتاردى، العاش تاربيەلەگەن، ماپەلەپ باۋلىعان قايراتكەرلەردىڭ ءبىرى ەدى.
ۇستاز ەڭبەگىنىڭ ۇلىلىعى مەن داڭقىن، ۇستاز مارتەبەسىنىڭ اسا جوعارىلىعىن ميدىحات اعانىڭ شىنايى ومىرىنەن كورگەن جاس وركەننىڭ ءبىرى رەتىندە ايتا الامىن. قۇرمەتكە لايىق بولۋ ءۇشىن دە ميدىحات اعاداي ۇستاز بولا ءبىلۋ كەرەك شىعار. ول كىسىنىڭ قولىنان سوناۋ 1950 -جىلى تۇلەپ ۇشقان شاكىرتتەرىنىڭ ىشىندە تۋعان ەل، وتان، قوعام ءۇشىن ەلەۋلى ءرول اتقارماعاندارى از. اكىمشىلىك، پەداگوگيكا، ادەبيەت پەن ونەر، مەديتسينا، اۋىل شارۋاشىلىعى سىندى ءار سالانىڭ مامانى، سەركەلەرى بولعان شاكىرتتەرىن بۇكىل ەل ماقتانىشپەن ايتادى. وسىنىڭ ءبارى جەتەلى ۇستازدىڭ ماڭداي تەرىنىڭ اقتالعانى ەمەي، نە دەيسىز؟
ميدىحات رازدان ۇلى باستاۋىش مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن، 1948 -جىلى قىركۇيەك ايىندا قۇلجا قالاسىنداعى تەحنيكالىق ينستيتۋتتى بىتىرگەن سوڭ، التايداعى ورتا مەكتەپتە وقىتۋشىلىق قىزىمەتىن باستايدى. 1950 -جىلى قاراشا ايىندا قازىرى التاي قالاسىنداعى №1-تولىق ورتا مەكتەبىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرىسكەن 25 وقىتۋشى قىزىمەتكەردىڭ ءبىرى بولعان اسىل اعا، وسى ورتا مەكتەپتە تاپ جىلماي مۇعالىم بولىپ، 1987 -جىلدىڭ سوڭىندا «ورتا مەكتەپتىڭ جوعارى دارەجەلى وقىتۋشىسى» دەگەن داڭىقتى اتاقپەن دەمالىسقا شىعادى. ساپتاستارى مەن شاكىرتتەرى ميدىحات مۇعالىمنىڭ ساباق وتكەندەگى كاسىبيلىگى، پەداگوگيكالىق شەبەرلىگى، كوركەم-ونەردىڭ بار سالاسىنان قاباردارلىعى، ۇيىمداستىرۋ قابىلەتىنىڭ مىقتىلىعى تۋرالى تامسانا باياندايدى. شىنىمەن دە ول كىسىنىڭ كىشپەيىلدىلىگى مەن جاناشىرلىعى، مەيىرى ادامعا قانات بىتىرەتىن ەدى. ءوز وقۋشىلارىنىڭ مىنەز- قۇلقىن، ءتىپتى ۇعىمىنىڭ تەرەڭ- تايازدىعىنا دەيىن ەرتە اڭعارىپ، ءار بالانىڭ ءوز ەرەكشەلىگىنە قاراي جۇمىس جاسايتىن. ۇلاعاتتى ۇستازدىڭ كوڭىل تۇكپىرىندە ءار وقۋشىسىنا ارنالعان ءبىر- ءبىر ەستەلىك داپتەرى بولاتىنداي دەپ ەسكە الادى كەيىن شاكىرتتەرى. وسى ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىندە ول كىسى تالاي مەمەلەكەت دارەجەلى سىيلىقتاردىڭ يەگەرى اتانىپ، قۇرمەت تورىنەن كورىندى.
- ول كىسى سانالى ءومىرىن پەداگوگيكا، بالا تاربيەسىنە ارنادى عوي؟
- ميدىحات رازدان ۇلى 1980 -جىلداردان كەيىن بالا تاربيەسى، پەداگوگيكالىق شەبەرلىك اياسىندا جازعان كوپتەگەن عىلىمي- تانىمدىق ماقالالارى ەل ىشىندەگى گازەت- جۋرنالدارعا مولىنان جاريالانا باستادى. 1985 -جىلى «شىنجاڭ حالىق باسپاسىنان» جارىق كورگەن «وقىتۋ تاربيە ماسەلەلەرى» اتتى عىلىمي كىتاپقا «وتىز جىل سالعان ويلار» اتتى عىلىمي ماقالاسى كىرگەن. 1993 -جىلى باقىت قۋانىش ۇلىمەن بىرىگىپ جازعان «التاي جاعىراپياسى» اتتى وقۋلىق كىتابى التاي قالاسىندا باسىلىپ شىقتى. بۇل سول كەزدەگى باستاۋىش- ورتالاۋ مەكتەپ وقۋشىلار ءۇشىن تاپتىرماس ماڭىزى ايرىقشا وقۋلىق بولىپ سانالادى. سول جىلى تاعى دا «بارىمىز بالالارعا ارنالادى» دەگەن اتپەن جاستار مەن وقۋشىلارعا ارنالعان كىتابى جارىق كورەدى.
عالىمنىڭ ودان كەيىنگى ىزدەنىستەرى مەن عىلىمي پايىمداۋلارى تەرەڭدەي بەرەدى. 2002 -جىلى «شىنجاڭ حالىق باسپاسىنان» «بەلەستەر بەلگىسى» دەگەن كىتابى باسىلىپ شىقتى. بۇل كىتاپقا قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلدارى اباي، شاكارىم، مۇحتار سىندى تۇلعالاردىڭ شىعارماشىلىعىنا ارنالعان زەرتتەۋ ماقالالارى مەن اماەريكاعا بارعانداعى ساپار ەستەلىگى ەنگىزىلگەن. وسى جىلى اعاعا سالەم بەرە بارعانىمدا: «اتاڭنىڭ 70 جاسىنداعى ءبىر ەستەلىگى ساعان»، - دەپ ءبىر كىتابىن ۇسىنعان ەدى. ميدىحات اعانىڭ جوعارىداعى كىتاپتارى تاريح، مادەنيەت، وقۋ- اعارتۋ، ادەبيەت، جاعىراپيا، پسيحولوگيادان عىلىمي ساۋات بەرەتىن تانىمدىق كىتاپتار. اسىرەسە «بارىمىز بالاعا ارنالادى» دەگەن كىتابى سول تۇستاعى بالا تاربيەسىنە قاجەتتى ەڭ قۇندى، ەڭ قات كىتاپتاردىڭ ءبىرى بولدى.
- ميدىحات رازدان ۇلىنىڭ مۋزىكالىق قابىلەتى دە ەرەكشە بولىپتى دەپ ەستيتىنبىز؟
- ميدىحات رازدان ۇلى مەكتەپتەگى «بالدىرعان» انسامبىلىندە وقۋشىلارعا جەتەكشىلىك ەتۋدەن تارتىپ، ەل ىشىندەگى ەسكى كۇي مۇرالارىن كادەگە جاراتىپ تۋعان ەلىنىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەندى. ساپتاسى كازىم ماڭكەي ۇلى ەكەۋى ماندالين مەن گيتارادا قوسىپ ورىنداعان تاتار جانە ورىس حالىق كۇيلەرى 1982 -جىلدارى راديونىڭ التىن قورىنا جازىلىپ، اۋە تولقىنىنا كەڭىنەن تارادى. «ايجارىق» اتتى ءۇنتاسپالارى جارىق كوردى. ءارتۇرلى كونتسەرتتەر مەن ايتىس ساحنالارىندا كورەرمەننىڭ مەيىرىن قاندىردى. كەيىنىرەك جازعان «بەيسەنبىنىڭ بەيمالىم كۇيلەرى مەن شاكىرتتەرى» اتتى كولەمدى عىلىمي زەرتتەۋ ماقالاسى بەيسەنبىتانۋداعى سۇبەلى ەڭبەكتەردىڭ قاتارىن تولىقتىردى.
- سوڭعى كەزدەسۋدى ەسكە الىپ وتسەڭىز؟
- مەن ميدىحات اعامەن سوڭعى رەت 2014 -جىلى مامىر ايىندا التايدا كەزىكتىم. زيات شاكەرىم ۇلى حاقىندا سۇحبات الدىم. تارلان تارتىپ، ءبىر قۇلاعى اۋىرلاپ قالسادا «سىرلى اياقتىڭ سىرى كەتكەنمەن، سىنى كەتكەن بە؟» كەرەمەت اڭگىمەلەر ايتتى. كەيىن تۋىس شىلاپ سارىارقاعا بارعان ميدىحات اعا مەن قاتيرا اپا ارالارىنا از اۋاقىت سالىپ، بىرىنەن كەيىن ءبىرى سوندا قايتىس بولدى. قوشتاسۋ مەن قاۋىشۋدان تۇراتىن ءومىر دەيتىن ەسكى سارايدىڭ وزەگى تولى ساعىنىش. سول ساعىنىشتاردىڭ ءبىر ارناسى مەنىڭ كەۋدەمدە تولقي اعادى. ول ءومىردىڭ قادىرى مەن قاسيەتىن، كەڭدىگى مەن مەيىرىن، پاراسات، پايىمىن سەزدىرەتىن ميدىحات اعا سياقتى تۇلعالار. قيماستىق سىندى ومىرشەڭ سەزىم ورناتقان ساعىنىش مۇناراسى ەدى ول.
- ادەتتە وسى ءداۋىردىڭ قالامگەرلەرى تۋرالى ايتىلعاندا ماعاز، كۇنگەي، ومارعازى، ورازحان، قاۋسىلحان باستاعان قالامگەرلەر لەگى قاتار ايتىلا باستايدى. اڭگىمەنىڭ تيەگى جازۋشى كۇنگەي مۇقاجان ۇلىنا قاراي بۇرساق؟
- كۇنگەي مۇقاجان ۇلى - قىتاي قازاق ادەبيەتىندە تۇڭعىش رومان جازعان كلاسسيك جازۋشى. سونىمەن قاتار العاشقى اعا بۋىن جۋرناليست، العاشقى دراماتۋرگتاردىڭ ءبىرى. مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى. كۇنگەي سىندى ءىرى تۇلعا تۋرالى كوڭىلگە تۇيگەن ءبىراز اڭگىمەمدى ايتىپ بەرەيىن. 1929 -جىلى ماۋسىم ايى بولاتىن. سارسۇمبە ساپارىنان قايتقان اقىت قاجىنى مۇقاجان شاڭىراعىنىڭ ءدامى تارتتى. ايتۋلى جىلقىشى مۇقاجان قۇتتى قوناعى ابىز اتاعا داستارقانىن كەڭ جايدى.
ءدال وسى كۇنى، ايى- كۇنى جەتىپ وتىرعان ايەلى بوسانىپ، شەكەسى تورسىقتاي ۇل دۇنيەگە كەلدى. «قۇتتى قوناق كەلسە، قوي ەگىز تابادى» دەيتىن قازاق، ايەلى ۇل تۋسا، نەگە عانا اق تۇيەنىڭ قارىنى جارىلماسىن! اقىت اتانى جىبەرمەي اقسارباسىن اتاپ سويادى. بالاسىنا اق باتاسىن بەرىپ، ات قويىپ بەرۋىن وتىنەدى. اقىت اتا كۇنگەيتى بويىندا تۋعان ۇرپاققا: ء«ومىرى تابيعاتتىڭ كۇنگەيىندەي شۋاقتى بولسىن! مۇراتتى بولسىن، اتى كۇنگەي بولسىن»، - دەپ باتاسىن بەرىپ، اتىن قويىپ اتتانادى.
جاقسىنىڭ شاراپاتى ءتيدى مە، جوق الدە جاراتۋشىنىڭ ايرىقشا ىقىلاسى ءتۇستى مە ەكەن، بالا كۇنگەي كىشكەنتايىنان شەشەندىك، دانالىق، الىمدىلىق بايقاتىپ، كوپ بالادان وزگەشە بوگەنايمەن وسەدى. تالاپتى جاس التايداعى ورتا مەكتەبىنەن كەيىن شىنجاڭداعى جوعارى وقۋ ورىنىن ءبىتىرىپ، «التاي» گازەتىندە تىلشىلىك ساپاردان جۇمىسىن باستايدى. اتالمىش گازەتتىڭ 1950-1962 -جىلدار ارالىعىنداعى سارعايعان پاراقتارىنان كۇنگەي مۇقاجان ۇلىنىڭ جۋرناليستىك ىزدەر سايراپ جاتقانى انىق. وسىدان كەيىنگى 20 جىل قالامگەر ومىرىندەگى جازىقسىز جاپا شەككەن ەڭ اۋىر جىلدار ەدى. تۇتاس ق ح ر- دىڭ مادەنيەتى مەن دامۋىن كەرى شەگىندىرگەن «مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ» ىزعارى كۇنگەيدى دە شارپىماي ءوتۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. تەك بۇكىل حالىقتىق 3-جالپى ماجىلىستەن كەيىن عانا جازۋشى اقتالىپ، كۇنگەيدىڭ جاڭا شىعارماشىلىق ءومىرى باستالادى. سارى تابان جىلقىشى مۇقاجان مەن قارا ولەڭدى مايىن تامىزا ايتاتىن زاقىماننىڭ كىندىگىنەن جارالىپ، حالىقتىڭ شەشەن تىلىنەن ەرتە ءنار الىپ، العاشقى جاسامپازدىق جولىن ولەڭمەن دە، قارا سوزبەن دە باستاعان كۇنگەي ءبىر كەزدە:
«جانىمدى الا المايدى اجال قازان، حالىقتان تىس تاعدىرى ادام قاران. مەن ءۇشىن شىندىق - تەڭىز، مەزگىل - مۋزا، تاريح - ءۇي، عاسىر - قاعاز، زامان - قالام»، - دەپ تولعانا جازىپتى. دەسە دە كۇنگەي ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق جولىندا ولەڭنەن گورى پروزاعا ات باسىن ەرتە بۇرىپ، سول اۋىلعا كوپ ايالدادى. جانە بارىنشا ءونىمدى جۇمىس ىستەدى.
ونىڭ قالامىنان «يگىلىك»، «ءورالتاي» روماندارى مەن «تايتالاس»، «التاي اڭگىمەلەرى»، «ورتەكە» پوۆەستەرى مەن اڭگىمە، وچەركتەر جيناعى ارت-ارتىنان جارىق كوردى. قارا ءسوزدىڭ قامباسىنداي وسىناۋ كىتاپتاردىڭ اۆتورى، جازۋشى دەگەن داڭىققا ابدەن لايىق، ادەبيەتىمىزدىڭ كولەڭكە تۇسپەس كۇنگەيى قالامىن ءبىر كۇن قولىنان تاستاماي، قوعامدىق، مەملەكەتتىك جۇمىستارعا بەلسەنە ارالاسىپ، بۇكىل جان جىلۋىن، حالىقتان العان قازىناسىن حالقىنا قايتا بەرۋگە ۇلگىرىپ نە، ۇلگىرمەي 1990 -جىلى 2-تامىزدى 61 جاسىندا ارامىزدان اتتانعان. قايتالانباس قالامگەردىڭ مىنە ارامىزدان اتتانعانىنا مىنە 30 جىلدان اسىپ بارادى. 2019 -جىلى دۇنيەگە كەلگەنىنە 90 جىل تولىپ ەدى، ەلەۋسىز ءوتىپ كەتتى. 2009 -جىلى قازان ايىندا شىنجاڭ جازۋشىلار وداعىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ۇرىمجىدە وتكەن، جازۋشىنىڭ 80 جىلدىعىنا ارنالعان عىلىمي- تالقى جيىنى كۇنگەيدىڭ كوزىن كورگەندەر مەن ونى وقىپ وسكەن وقىرماندارىنىڭ جازۋشىعا دەگەن قۇرمەتى مەن جازۋشى الەمىن اشۋداعى ىزدەنىستەرىنىڭ جالعاسىنداي كورىنىپ ەدى.
- ءومىردىڭ، «مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ»، ساياساتتىڭ زوبالاڭىن قاتار كورگەننەن كەيىن بە، ول تۇستاعى قالامگەرلەردىڭ سىيلاستىعى، كىسىلىگى ايرىقشا ەدى عوي؟
- ايتقانىڭ ويعا قونادى. تابيعات انا قاشاندا ادامزات باقىتى مەن از كۇندىك عۇمىردىڭ ماعىنالى بولۋى ءۇشىن نە ءبىر كەرەمەت اسىلدارىن سىيلاعان عوي. تابيعاتتان جارالىپ، تابيعاتقا قايتاتىن تىرشىلىك دۇنيەسىندە، ومىرگە بەرەرىنەن كورى الارى كوپ ادامزات الەمىندە ەستە قالار ەسكىرمەس ەسىمدەر قاشاننان تىم از ەكەن-اۋ دەيسىڭ. وتكەن ءومىر، كەلتە عۇمىردى قايتا پاراقتاپ وتىرىپ. جەر- انا مەن ونىڭ جالعىزدىعىن سانالى عۇمىرىندا قالامىنا ارقاۋ ەتكەن كۇنگەيدەي ۇلدارىن تۋعان حالقى دا، تۋعان توپىراعى دا ۇمىتپاق ەمەس. جان جولداسى، سىرلاسى، قالامداس ارىپتەسىن ساعىنعان ماعاز رازدان ۇلى كۇنگەيىن ساعىنا وتىرىپ، بىلاي دەپ جىرىنا قوسقان ەكەن.
ساعىم ويناپ سارعايادى بەل نەگە؟
سارى بەلدە گۋىلدەيدى جەل نەگە؟
سارى بەلدە مەرت بولعان ءبىر كيىكتەي،
جالعىز قايىڭ مۇڭاياسىڭ سەن نەگە؟
جالعىز قايىڭ جەل مۇجىعان جاراڭ كوپ،
جاپىراعىڭ سارعايماسقا شاراڭ جوق.
ءبىرى كەتىپ، ءبىرى قالسا ەكىنىڭ،
جار باسىندا جالعىزدىقتان جامان جوق.
اق باس اتاننىڭ قوس وركەشىندەي، كۇنگەي تاۋدىڭ قوس قايىڭىنداي ماعاز بەن كۇنگەيدىڭ ءبىرى كەتىپ، ءبىرى قالعانى تۇتاس قاۋىم ءۇشىن اۋىر كەزەڭدەر ەدى. ەندى مىنە قازاق ادەبيەتىنىڭ قوس تارلانى دا جوق ارامىزدا. كۇنگەي ءومىرىنىڭ ءار قىرىنان سىر شەرتىپ، كۇنگەي ەڭبەكتەرىنىڭ تەرەڭىنە بويلاپ، تۇنىعىنان سۋسىنداۋ ءالى دە جەتىسپەي كەلەدى. كۇنگەي پروزاسىنداعى ىشكى ءيرىم مەن قۋاتتى اعىستى، شىعارمالارىنداعى تاريحي كەزەڭدەردى زەردەلەپ زەرتتەۋ كەرەك- اق. جازۋشى جۇماباي ءبىلالدىڭ: «كۇنگەي تاڭدايىنان تامىپ تۇراتىن شەشەن ءتىلدىڭ تامشىسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن بالزام سەزىلەدى»، - دەۋى جايدان جاي ەمەس.
وسى ورايدا قالامگەر جەڭىسحان امەتحاننىڭ «كۇنگەيدىڭ شەشەندىك مىڭ ءسوزىن»، «كۇنگەي» ەپوپەياسىن جازۋى ۇلكەن ەرلىك. ال اكە ەڭبەگىنىڭ جالعاسىن تاۋىپ، قاشاندا رۋحاني اينالىمدا بولۋى ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن داۋىل كۇنگەي ۇلىنا وقىرمان رەتىندە العىسىم شەكسىز.
- جۋرناليستىك قىزمەتىڭىزگە بايلانىستى شينجاڭنىڭ بار جەرىن ارالادىڭىز. كوپتەگەن ونەر تارلاندارىنىڭ كوزىن كوردىڭىز؟ اقىن، فولكلوريست شامەن يسا ۇلى تۋرالى دا ەمىرەنە جازعانىڭىزدى وقىعانىم بار؟
- 2008 -جىل قىتايداعى قازاق رۋحانياتى ءۇشىن قارالى جىل بولدى. سانسىز ساز سەتەرىن باۋلىعان مۋزىكانت ساعي قايراس ۇلى، قارا دومبىرانىڭ قاسيەتىن قارا قوستان حالىقاراعا تانىتقان داۋلەسكەر كۇيشى داۋلەت حالىق ۇلى، حالىق مادەنيەتىنىڭ جوقشىسى، اقىن، فولكلوريست شامەن يسا ۇلى سىندى قايتالانباس تۇلعالار ىركەس-تىركەس كەلمەس ساپارعا اتتاندى.
ءبىز وسىناۋ بۇكىل بولمىسىن، تاعدىرى حالىقپەن بىتە قايناسىپ كەتكەن تۇلعالاردىڭ ونەرىن، قادىر- قاسيەتىن تىرىسىندە قانشالىق باعالاپ، قۇرمەت تورىنە كوتەرگەنىمىز وزىمىزگە تۇسىنىكتى. ال ومىردەن وتكەسىن قانشالىقتى ساعىنا ەسكە الىپ، ازالى كۇي كەشىپ جاتقانىمىز، ارتىنداعى رۋحاني مۇراسىن قالاي باعالاپ جاتقانىمىز ول دا ءدوپ باسىپ ايتا المايتىن كەپ.
داۋلەت حالىق ۇلى مەن شامەن يسا ۇلىنىڭ ونەر تويىن، اۋىل-ايماق، تۋى-تۋعان جابىلا اتقا قونىپ، وتكىزىپ بەرىپ مىندەتتەن قۇتىلعانداي ءبىر تىنىستاعانى بار. ال ساعي قايراس ۇلى ونەر تويىن كورە العان جوق. شاكىرتتەرى ۇيىمداستىرىپ، ۇستاز رۋحىنا باعىشتاپ، ساعي سازدارىن ءۇرىمجى قالاسىندا اۋەلەتىپ ەسكە العانى بار. ءبىراق بۇل دا، دايەكتى زەرتتەۋىنەن، تۇلعاتانۋ، ونەرتانۋىنان كورى، دابىراسى باسىم تويعا ۇلاسىپ كەتكەنى وكىنىشتى. ايتا بەرسەڭ ءسوزدىڭ اۋانى الىس. اڭگىمەمدى شامەن اعا تۋرالى ساباقتايىن.
- ءيا، ايتا بەرىڭىز اعا؟
- ساقاسى الشى ءتۇسىپ، دەسى باسىپ تۇرعان ماتەريالدىق تانىم الدىندا ادامي عۇمىردىڭ التىن دىڭگەگى رۋحانياتتىڭ ۋاقىتشا بولسادا ءجۇزى كىربەڭ، كوڭىلى سىنىق ەكەنىن قالاي جاسىرايىق. ادامدار اراسىندا، ءتىپتى تۋىستار اراسىندا ساعىنۋ سەزىمى قوجىراي باستاعان وسى ءبىر وتپەلى شاقتا، قالامداستار قاۋىمىنا، ەل ىشىندە كومىلىپ جاتقان انا ءبىر تالانتتى تانىمادىڭ دەپ سىن ايتۋدا ابەستىك سىندى. قالايدا، قۇلشىنعان دۇرىس-اۋ. ساعىنتا الار جان بولسا ساعىنعانعا نە جەتسىن؟! مەنى شامەن يسا ۇلى تۋرالى قالام تەربەۋگە جەبەگەن باتىلدىق - وسى ۇلى ساعىنىش ەدى. مەن بالا شاعىمنان-اق شاكەڭدى ساعىنىپ ءوستىم.
قىس قسىتاۋ، جاز جايلاۋدا اكەمنىڭ قوڭىر راديوسىنان كوتەرىلگەن «اتامەكەن ساعىنىشى» اتتى ادەمى ءان مەنىڭ ءسابي سانامدى الىپ ۇشىپ، بيىگىندە تەربەتىپ، بۇكىل ساقارا وسى اندەگى كەڭدىك، بيىكتىك بولىپ ەلەستەيتىن. وسىلايشا ەسىمىن العاش ءان ارقىلى تانسىقان تۇلعانىڭ اقىندىق، فولكلوريستىك قىرلارىمەن ورتا مەكتەپ پارتاسىنان تانىسىپ، اتىنان كورى زاتىنا قانىعا باستادىم. شامەن يسا ۇلىنىڭ جيىپ-تەرىپ، زەرتتەۋىمەن جارىق كورىپ جاتقان الۋان جانرداعى حالىق اۋىز ادەبيەتى، حالىقتىق ءان-كۇي مۇرالارى، اسىرەسە، قابا اۋدانىنىڭ اۋىز ادەبيەتىنە قاتىستى ءتورت تومدىعىن شىعارۋداعى ەسىل ەڭبەكتەرىنە ءسۇيىنىپ جۇرگەنىمدە، 2006 -جىلى كوكتوعاي اۋدانىندا شىنجاڭ حالىق راديوسى ۇيىمداستىرعان راديو-تەاتر جينالىسىندا كەزىگىپ، سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى.
جاي اڭگىمەدەن گورى ونەرى، حالىق قازىناسى، شىعارماشىلىق جاققا قاراي كوبىرەك ويىسا بەرەتىن اعانىڭ ءبىلىمدارلىعى، باتىل مىنەزى، وجەت ادۋىندىعىن، حالىق مۇراسىنا جاناشىرلىعىن بايقاتقان. ءالى دە جيناقتالماي، حاتقا، تاسپاعا تۇسپەي، زەرتتەلمەي ەل اراسىندا تارىداي شاشىلىپ جۇرگەن ءان-كۇيلەردىڭ تاعدىرى تۋرالى تولعاعاندا جانى كۇيىپ، ءوزىن ۇمىتىپ، ەلەۋرەپ، اشىنا سويلەيتىن ءرياسىز رۋحى، بوياماسىز بەينەسى ءالى كوز الدىمدا تۇر.
قازىرگى قازاق اندەرىنىڭ دەنى بايىرعى توپىراعىنان تامىر تارتا الماي ءجۇرىسى مەن جورعاسىنان جاڭىلعان «وتكىنشى» اۋەندەردىڭ مولايا باستاعانىنا، ادەمى ءان جازعاننان كورى، بىردەن جۇلدىز بولۋعا اسىعاتىن جاستار شوعىرىنىڭ كۇن ساناپ كەڭەيىپ كەلە جاتقان ورىسىنە قاپالاناتىنىن، ونداي ونەردىڭ عۇمىرى قاشاندا كەلتە ەكەنىن جانى اشىپ، قايتا-قايتا ەكىلەنىپ ايتقان ەدى. اق كۇمىس شاشىنان اراي تاراپ، قىز سارى ءوڭى نۇرلانا، اڭگىمەسىن ايتقان سايىن كوتەرىلە تۇسەتىن قوڭىر داۋىسى مەنى جانىمنىڭ ەڭ تۇكپىرىندە سول ىستىق كۇيىندە ساقتالىپ قالىپ ەدى. بۇل كۇندە سول ۇلى داۋىستىڭ جاڭعىرىعى جان دىرىلىنە ۇلاسىپ، كوڭىل كوكجيەگىن ءجيى ۇرعىلاپ، ساعىنىش وتىن مازداتا تۇسەتىندەي ەدى.
- ول كىسى ەل مەن جەردىڭ ەسكى اڭگىمەسىنە، وتكەن تاريحىنا، قازىنالى شەجىرەسىنە ۇستا ادام ەدى عوي؟
- شامەن يسا ۇلىمەن سوڭعى جۇزدەسۋ، ءبىر جىلدان كەيىن، 2007 -جىلدىڭ شىلدە ايىنىڭ سوڭعى جارىمىندا بۇيىرىپتى. سول جىلى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ ⅩⅤ كەزەكتى اقىندار ايتىسى قابا اۋدانىنىڭ اققايىڭ ارالىندا ءوتۋ الدىندا تۇرعان. قابانىڭ ەلى مەن جەرىن ارقاۋ ەتكەن «جەتىقابا - جەرۇيىق» اتتى كوركەم فيلمدى تۇسىرۋگە شىنجاڭ تەلەديدارىنان ءلاززات ورازحان قىزى، ۇلان كەنجەحان ۇلى قاتارلى قىزىمەتكەرلەر قاباعا اتتانعان.
جەتى قابانىڭ حيكاياسىن، القابەك، بىلەزىك، قاراۇڭگىردىڭ اڭىزىن ارىدان اڭگىمەلەگەن شاكەڭ مەن عالىمبەك ورازبەك ۇلى بىزبەن جارتى ايدان استام ۋاقىت بىرگە بولعان- تىن. قاشان دا ءسوزدى حالىقتىق تاعىلىممەن باستاپ، كەشەگى تاريحقا بويلاپ كەتە باراتىن شاكەڭ بۇل جولى دا شەشەن، شەجىرە تىلىمەن تاسپامىزعا مول مالىمەتتەر قالدىرىپ ەدى.
كەزىندە سىر بويىنان اۋعان ەل العاش كەرەگە جايىپ، تۇيە قومدىعىن سۋىتقان شۇرايلى قونىسى جەتى قابانىڭ وي مەن قىرىنا شاكەڭنىڭ تانىستىرۋىمەن ونان ارى قانىعىپ، «اۋىلىڭدا قارت بولسا، جازىپ قويعان حاتپەن تەڭ» دەپ سالماقتاي سالماقپەن ايتاتىن ماقالدىڭ مانىسىنە تەرەڭ بويلاعان ەدىك. بولبادايدىڭ بيىگىنەن قاراۇڭگىردىڭ قيىرىنا دەيىنگى ساقارا، سالىپ ۇرىپ ارىنداي جوڭكىلگەن وزەندەردىڭ ۋاقىت قولىمەن جازىلعان قىزىقتى تاريحى، اڭىزى كورىكتى جەردى ونان ارى كيەلەندىرىپ اكەتكەن. قاراپايىم عۇمىرىن حالىق تاعدىرىمەن توعىستىرىپ، «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» ەلىنىڭ كەشەسى، بۇگىنىن وي حاتىنا ورنەكتەي بىلگەن قارتتىڭ ساراسى، داناسى ەدى-اۋ شاكەڭ. قايتالانبايتىن قىمبات قازىناسىن قالدىرىپ، قارا جەرگە ءوزى عانا كەتە بەردى. ايتا جونەلسەڭ ءبارى اڭىز سياقتى ەستىگەنگە...
- جاڭا عانا ءوزىڭىز اڭگىمە ەتكەن، شاكەڭنىڭ اتاقتى «اتامەكەن ساعىنىشى» اتتى ءانىنىڭ شىعۋ تاريحىنان حابارىڭىز بار ما؟
- 1986 -جىلدىڭ ناۋرىز ايى. ءتۇس الەتى بولسا كەرەك. كومپوزيتور كارىم ءابدىراحمان ۇلىنىڭ وتباسىندا ءبىر ءداۋىردىڭ ساڭلاق سازگەرلەرى مالىك شيپان ۇلى، بادەت احمەتجان ۇلى جانە ءۇي يەسى كارىم ۇشەۋى مۋزىكا ونەرى جايىندا ۇزاق اڭگىمە، جاراسىمدى ءازىلدىڭ سىرگەسىن جيىپ، ءبىر تاباق ەتتى الدارىنا ەندى الا بەرگەندە، ەسىك ايقارا اشىلىپ، داۋىستارىن كوتەرە سالەم بەرىپ، ورتا جاستارداعى ەكى ادام كىرە بەرگەن. بۇلار سول كەزدەگى التاي قالالىق مادەنيەت باسقارماسىنىڭ باستىعى قاجىكارىم مەن شامەن يسا ۇلى ەدى.
استان سوڭ بۇيىمتاي سۇراعان كارىمگە شامەن: «بۇگىن جولىم بولعانىنا قۋانىپ وتىرمىن. ۇيتكەنى، ءبىر ەمەس مۋزىكانىڭ ءۇش بىلگىرى وسىندا وتىر ەكەن. مەن ءبىر ءان جازعان ەدىم، سول ءاننىڭ كىندىگىن مىنا كارىمگە كەستىرىپ، نوتاعا ءتۇسىرىپ الايىق دەپ كەلدىك. بۇل ءان جان تۇكپىرىمدە ۇزاق ساقتالدى. «مادەنيەت توڭكەرىسى» كەزىندە تۋعان ەلدەن، تۋعان جەردەن الىستا جۇرگەندە العاش رەت قويىن داپتەرىمە جازىلىپ، اۋەنى كوكىرەگىمە قوناقتاپ ۇزاق ءجۇردى. ول كەزدە جارىققا شىعارۋ قايدان بولسىن»، - دەپ ءبىر تىنىستاعان شاكەڭە كارىم: «ال، ءانىڭىزدى تىڭدايىق، سوسىن نوتاعا دا تۇسىرە جاتارمىز»، - دەسىمەن، قاجىكارىمنىڭ دومبىرامەن سۇيەمەلدەۋىندە شامەن قوڭىر داۋىسىمەن باياۋ شىرقاي جونەلگەن. دالانىڭ سالقىن لەبىن، قىراننىڭ شىرقاۋىن، ءتىپتى بايتاق ساقارانى سازىنا، سوزىنە سيدىرىپ تۇرعان ءان مارقۇم بادەتتى، مالىك اقساقالدى دا تەبىرەنتىپ اكەتكەن. كارىم تەزدەتىپ نوتاعا ءتۇسىرىپ، ءبارى قوسىلا شىرقاپ، تۇساۋى وسىلاي كەسىلىپتى تاعدىرلى ءاننىڭ.
- شاكەڭنىڭ وسى جالعىز ءانى ەل جۇرەگىنەن ەرەكشە ورىن العان، بۇگىندە بار قازاق بالاسى قوسىلا شىرقايتىن انگە اينالىپ كەتتى عوي؟
- «اتامەكەن ساعىنىشى» وسى جىلدىڭ كۇزىندە شىنجاڭ حالىق راديوسىنىڭ اۋە تولقىنىنان تۇران قۇسايىن قىزىنىڭ ورىنداۋىمەن اۋەلەسە، ىلە- شالا ساعدات مىرزاحمەت ۇلى، اسەمحان عيبادات قىزى، قادىل احمەت ۇلى قاتارلى ونەرپازداردىڭ ورىنداۋىمەن قاناتىن كەڭ جايىپ، حالىق جۇرەگىنەن ورىن العان. قالادا دا، دالادا دا شىرقالعان «اتامەكەن ساعىنىشى» وسىلايشا ەڭ باقىتتى انگە اينالىپ جۇرە بەرگەن.
سان جاس وتاۋدىڭ ەسىگى وسى انمەن اشىلىپ، سان ءسابيدىڭ اق بەسىگى وسى انمەن تەربەلىپ جاتتى. شاكەڭنىڭ وزگە ەڭبەگى ءبىر توبە بولسا، وسى ءانى وزىنشە ءبىر الەم ەدى. ول وسى ءبىر انىمەن- اق، كوپ ءان جازىپ، ءبىر ءانى دە ەل كوڭىلىنە قونباسادا، ءوزىن سازگەر سانايتىن توپتان كوش بويى الدا ءجۇردى.
«اتامەكەن ساعىنىشى» - زارىعۋ مەن ساعىنۋدىڭ، تۋعان جەر توپىراعىنا قويعان اسقاق مۇناراسى. تىم الىسقا جەر اۋدارعان ادامنىڭ جان الديىندەي ەستىلگەنمەن، بۇل ءان شاكەڭنىڭ التايدىڭ قۇت قويناۋىندا ءجۇرىپ تۋدىرعان ءانى. ەل مەن جەردىڭ قادىرىن الىستاعاندا عانا ءبىلىپ، الىستاعاندا عانا ساعىناتىن ءبىز ءۇشىن بۇل شىنىندا تامسانارلىق دۇنيە. شاكەڭ تۋعان تاۋدىڭ باۋرايىندا تۇرىپ، باسىن ساعىنا الدى. ساعىنىشتان بيىك ءان جازدى.
اتا مۇرا، اق جالىن جىر، اسەم ءان اياسىندا ءجيى تولقىپ، ءجيى تەبىرەنىپ جۇرگەن ادۋىن جۇرەك 2008 -جىلدىڭ 8-قاراشاسىنا قاراعان ءتۇنى سوعۋىن ماڭگى توقتاتتى. قايران ەل، سايران جەردە ءان بولىپ، جىر بولىپ ساعىنىشى قالا بەردى. بۇل اقىننىڭ ساعىنىش عۇمىرى، ماڭگى ولمەيتىن ەكىنشى عۇمىرى ەدى. ونىڭ سانالى، قاجىرلى ءومىرى تەكتەس وسى اندە بار جۇرەكتىڭ ءدىرىلى، ءلۇپىلى، اڭساعانى، ىزدەگەنى بار ەدى.
«ويلايمىن دالامدى جۇپارى ەسكەن،
اق باستاۋ ارايلى بۇلتتارى كوشكەن.
قايدا ەكەن اينا كول قۇستارىم قونعان،
ساعىندىم سايران ەل قۇشتارىم بولعان.
قوڭىر ەل، قوڭىر بەل، جاناتىم قۇشقان،
قوڭىر ءان، قوڭىر جەل، قاناتىم ۇشقان.
ءبارىڭدى ساعىندىم، ءنارىڭدى ساعىندىم،
جىرىڭ بوپ اعىلدىم، بارىڭە تابىندىم.»
ءان وسىلاي باستالىپ، بارعان سايىن اۋەلەي بەرەدى. ءاننىڭ مەلودياسىمەن قاتار ۇندەسكەن ماتىندە پوەزيانىڭ كۇشتى قۋاتى بار. سازىنان ءبولىپ الىپ وقىساڭ دا جان- دۇنيەڭدى شىمىرلاتىپ، كوزىڭە ىستىق جاس الدىراتىن قۇدىرەتتى ليريكا. اتامەكەن حاقىندا جازىلعان جىرلار از ەمەس-تى.
ءبىراق سونىڭ قايسى ءبىرى وسى اندەي ومىرشەڭ بولا الار ەكەن. بىلاي قاراساڭ ءاننىڭ ءماتىنى اۋىر، قۇرلىمى كۇردەلى. انگە اسا سۇرانىپ تۇرماعانى كورىنىپ تۇر.
الايدا شامەن يسا ۇلى وسىناۋ ولەڭنىڭ جان سىرىن اشاتىن، ونان ارى ارلەندىرىپ اكەتەر سازدى تاپ باسىپ ۇيلەستىرە بىلگەن. ءان بەينە تۋعان جەردىڭ كەڭدىگىن، بيىكتىگىن، جومارتتىعىن، ىرىسى مەن قاسيەتىن ارقالاپ، ءار تىڭدارماننىڭ كوڭىلىنە قانات ءبىتىرىپ تۇرعانداي اسەر ەتەدى. قادىرلى ەلگە، قايماقتى جەرگە دەگەن كەيىنگى ۇرپاقتىڭ ساعىنىشى، تابىنىسى وسى انگە سىيىپ كەتكەنى عاجاپ. بۇل اقىن تالانتىنىڭ ۋاقىت، ماڭگىلىك سىندى ومىرشەڭ ۇعىمدارمەن ۇندەستىگىنىڭ ايقىن ۇلگىسى بولسا كەرەك!
