ۇلىتاۋدىڭ باسىندا ۇلىعان جەل اقسەلەۋدى جوقتاپ جاتقانداي
استانا. قازاقپارات - ۇلتىمىزدىڭ ۇلىق زيالىسى اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ رۋحاني ونەگەسىن كورگەن جىلدار جادىمدا جاڭعىرعاندا، جالىندا ساعىم ويناعان، جونىندا كيىك جوسىلعان، جەلىندە قوبىز كۇمبىرلەگەن جاڭاارقا دالاسىن سان رەت شارلادىم.
سان رەت ونىڭ جازىق دالاسىندا ماڭدايىمدى سامال جەلگە سۇيگىزىپ، جارقىن جازىندا كەلدىم. اسپانى مەن جەرى ايقاسىپ، اق بورانى تۇتەگەن قىسىندا كەلدىم، سارى كەڭگىرى مەن قارا كەڭگىرى ويانىپ، تۋعان جازىعىنا قاراي قۋانا قوزعالعان كوكتەمىندە كەلدىم، اق سەلەۋلى دالاسى كۇڭگىر-كۇڭگىر كۇمبەز داۋىسىنا قوسىلىپ، بەيۋاقتىڭ بەبەۋ كۇيىن سارناتقان كۇزىندە كەلدىم. قانشا رەت كەلسەم، سونشا رەت ءبىرىنشى رەت كەلگەندەي بولىپ اتتاندىم.
جاڭاارقا دەگەن شارتتى اتاۋ عوي، اسقار سۇلەيمەنوۆ كوكەمنىڭ ءسوز ساپتاۋ تاسىلىنە سالىپ ايتساق، سوسياليستىك رەاليزمنىڭ ءيىسى شىعاتىن اتاۋ. «يگور جاساعى تۋرالى جىردى» اۋدارۋ كەزىندە ءسوز ساڭلاعى زەينوللا قابدولوۆتىڭ اقىن بەرقايىر امانشين اۋدارماسىنا وراي: «جىردىڭ «و، رۋس» دەگەن جەرىن، «و، ورىس» دەپ شولتيتپاي: «قايران، ورىستىڭ دالاسى-اي دەپ اۋدارسا قايتەر ەدى» دەگەنىندەي، جاڭاارقاعا كەلگەن سايىن ۇستازىمنىڭ وسى ءسوزى ەسىمە ءتۇسىپ، ارۋاعى ريزا بولسىن دەپ، «شىركىن، قازاعىمنىڭ دارقان دالاسى-اي» دەپ ءبىر داۋىستاپ الامىن.
جاڭاارقانىڭ بويى جايقالعان شالعىن، جاپىرىلعان كوك، جەلمەن ۇشقان جۇپارى سارىسۋدىڭ بويىن سامالداپ، ۇلىتاۋعا قاراي ۇمسىنادى، اتاسۋدا ات شالدىرىپ، ورتاۋ، قىزىلتاۋ، اقتاۋلاردى بوكتەرلەپ، توقىراۋىندى تولتىرىپ، بالقاشقا قاراي بەت الادى. الكەي مارعۇلانداي ءاز اعالاردىڭ ارقاسىندا قويناۋى كەنگە، تاۋلارى تابىسقا اينالىپ، ۇلتتىق پاسپورتىندا جاڭا ەسىم يەلەنگەن جەزقازعان دالاسى قاشان كەلسەڭ دە، قاشان كورسەڭ دە، ورەدەگى قۇرتى مەن ىرىمشىگى، قىمىزى مەن سۇزبەسى، جەنتى مەن سۇبەسى ءبىر ۇزىلمەي، داستارقانى اعىل-تەگىل بولىپ جاتاتىن اشىق قول اجەمىزدىڭ اق پەيىلىندەي بولىپ قارسى الادى. بەعازى-ءداندىباي مادەنيەتىنىڭ اسپان استىنداعى الىپ كىتابىن وسى جەردە كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاپ، كوڭىلمەن تەرىپ وقيسىڭ.
اۋەلى قىسىندا كەلدىم. 1973 - جىلدىڭ اقپانى بولاتىن. قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بەسىنشى كۋرسىنان ديپلوم جازۋعا شىققان كەزىمىز. اقپاننىڭ اق بۋراداي شابىنعان، قارلى مونشاق تاعىنعان، قارا جەلى قاعىنعان كەزى ەكەن. ايازى ارقىراپ تۇر. كۋرستاس دوسىم بالتاباي ءابدىعازى ۇلى (قازىر بەلگىلى عالىم، پروفەسسور، عىلىم دوكتورى) ۇيلەنىپ، مەن كۇيەۋ جولداس بولىپ، ەرە كەلگەنمىن.
شىلدەسى قاريا شىمكەنتتىڭ، ءتىپتى تاشكەنتكە تاياق تاستام شاڭقاي جازىقتىڭ قىزى نالبيكە مىناداي اقشۇناق ايازدى كورگەندە، بالتابايعا بەكەر ءتيدىم بە دەپ ويلاپ قالماسا دا، «ءولا، مىناۋ سۇمدىق قوي، ادامدار بۇل جەردە قالاي ءومىر ءسۇرىپ جاتىر» دەپ ەسى شىعىپ كەتتى. ءبىزدى پويىزدان قارسى الۋعا كەلگەن بالتەكەڭنىڭ اتا-اناسى ايازدى ەلەيتىن ەمەس، قۋانىشتان جۇزدەرى قىزارا نۇرلانىپ، جەلەڭ جۇگىرىپ، جەدەل قىزمەت جاساپ، بىزدەردى سول كەزدە قازاق جەرىنىڭ قاي جەرىنەن دە تابىلا كەتەتىن قارا تونعا وراپ جاتتى. «مۇنداي الىپ توڭازىتقىشتى كورگەن ەمەسپىز» دەپ قارا توننىڭ استىندا كۇمبىرلەپ سويلەپ جاتىرمىز.
توي باستالدى، كەلىننىڭ بەتى اشىلدى، جاڭا تۇسكەن جاس كەلىن ەرتەسىنە وسى اۋلەتتىڭ اتاسىنا ءوز قولىمەن شاي قۇيىپ بەرىپ وتىردى. وسى تويعا ويدان-قىردان جينالعان قوناقتار، ەل اعالارى ءبىزدى بالاسىنباي:
«سەندەردىڭ الماتىلارىڭداعى كازيت-جورنالدارعا وسى جاڭاارقانىڭ ءبىر بالاسى جازىپ ءجۇر، قالامى جۇيرىك، ءسوزى قارۋلى، تۇبىندە ەلدىڭ دە، ءوزىنىڭ دە اتىن شىعاراتىن بولار دەپ ۇمىتتەنەمىز» دەپ ول كەزدە بىزگە ءالى دە بەيمالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆتى كوبىرەك تىلگە تيەك ەتتى. ماقتاۋىن جەتكىزدى، ماداقتاۋىن تولتىردى. سول كەزدەن باستاپ، ءوزىمىز دە قالامعا جارماسا باستاعاندىقتان، اقسەلەۋ اعامىزدى ءبىر كورۋگە، اۋىز تولتىرىپ امانداسۋعا، سالەم بەرۋگە تالپىندىق.
قازاقتىڭ شىنايى زيالى تۇلعاسى اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆتى تانۋداعى بۇل مەنىڭ ءبىرىنشى قادامىم ەدى.
اراعا بەس جىل ءتۇستى. ەكى جىل ماڭعىستاۋدا قىزمەتتە بولىپ، الماتىعا ورالدىم. سول كەزدە ءبىر ءوزى ءبىر ۋنيۆەرسيتەتتەي، جاس قالامگەرلەردىڭ ۇستاحاناسى بولىپ كورىگى دۇرىلدەپ تۇرعان «لەنينشىل جاس» گازەتىنە ءتىلشى بولىپ جۇمىسقا تۇردىم. گازەتتىڭ ايماقتارداعى مەنشىكتى تىلشىلەرى وڭكەي «سەن تۇر، مەن اتايىن» ازاماتتار ەدى، كۇن سايىن جاستار باسىلىمىنىڭ سالا قۇلاش بەتتەرىن الىپ، وڭىرلەردەن جازعان وزەكتى تۋىندىلارىن بۇرقىراتىپ شىعارىپ جاتاتىن. سونىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى قاراعاندى - جەزقازعان ءوڭىرىنىڭ ءتىلشىسى - اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ.
اقاڭنىڭ قاي كەزدە، قاي جەردە جاريالاعاندارىن قالت جىبەرمەيمىن. جاتا قالىپ، جاستانا وقيمىن. ويتكەنى، ول كوبىنە ءوڭىر تاريحى مەن ەل تاريحىن، ءوڭىر مادەنيەتى مەن وتان مادەنيەتىن، ءوڭىر ونەرى مەن ۇلت ونەرىن تالداپ، سارالاپ، ءبىر-بىرىنە ەتەنە بايلاپ، ەجەلگى ءداۋىر مەن قازىرگى زاماندى قوس تىندەي جىمداستىرىپ، ارىدەن قوزعاپ، ءالىميساقتان تارتىپ، جانىما جاعار تۇستان كەلەدى.
وكىنىشتىسى، ءبىزدىڭ تولقىن جاستار گازەتىنە كەلگەندە الدىڭعى تولقىن اعالار باسقا ەندىكتەر مەن بويلىقتارعا بەت الىپ، كەيىنگى تولقىن - ىنىلەرگە كەزەك بەرە باستاعان-دى. جاستار گازەتىنەن كەيىن، 1975 - جىلعا دەيىن «ورتالىق قازاقستان» وبلىستىق گازەتىندە جاۋاپتى حاتشى بولعان اقاڭ 1976 - جىلى اعا باسىلىم - «سوسياليستىك قازاقستانعا» قىزمەت اۋىستىرىپ كەلدى. مەن دە 1976 - جىلدىڭ كۇزىندە «لەنينشىل جاس» گازەتىنە تىلشىلىك قىزمەتكە كەلگەندە «اسسالاۋماعالايكۇم» دەپ اۋىز تولتىرىپ امانداسىپ، سازداۋعا بىتكەن داراقتاي اقسەلەۋ اعاما قوس قولىمدى شاكىرتتىك ىلتيپاتپەن ۇسىنعانمىن.
- باۋىرىم، سەن ماڭعىستاۋدان كەلسەڭ، وندا مول قازىنانىڭ ورتاسىنان كەلگەن ەكەنسىڭ. شىركىن، ماڭعىستاۋدىڭ ماڭ دالاسى ۇلتتىق تاريحتىڭ مۇحيتى عوي، كوسىپ ال دا، جازا بەر، كەسىپ ال دا، ۇسىنا بەر، مەن دە ورتالىق قازاقستاننىڭ تاۋ مەن تاسىن، قورىمى مەن قاۋىمىن، كۇمبەزى مەن كەشەنىن ارمانسىز ارالاپ، مول قازىنا بوكتەرىپ ورالدىم، - دەپ اعالىق اقجارما كوڭىلمەن ءسات ساپار تىلەدى.
مەن ءسويتىپ جاڭاارقا دالاسىندا سىرتىنان ەسىمىن العاش ەستىگەن اقسەلەۋ اعاما ودان ءارى جاقىنداي ءتۇستىم.
ارادا ءبىرشاما ۋاقىت وتكەندە اقاڭا ودان ءارى جاقىنداي باستادىم، ول «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ ادەبيەت جانە ونەر ءبولىمىنىڭ، مەن «لەنينشىل جاس» باسىلىمىنىڭ ادەبيەت جانە ونەر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسىمىن. قىزمەت ۇقساس، مايدان ورتاق، ساپار باعىتتاس، پىكىر ۇندەس. وسىلايشا، ول اعا، مەن ءىنى بولىپ، ەتەنە ارالاسىپ، قويان-قولتىق جۇمىس جاساعان جىلدار ءبىزدى بىرتە-بىرتە ودان ءارى جاقىنداستىرىپ، ەندى ادەبي-ونەر كەشتەرىندە عانا ەمەس، دامدەس بولا ءجۇرىپ، سىرلاس، سىنداس بولاتىنداي جاعدايعا جەتكىزدى.
ول كەزدە، جاسىرىپ-جابارى جوق، بارلىق اقپارات قۇرالدارىنداعى قازاق جىگىتتەرىنىڭ ورتاق ەرمەگى، سول زامانداعى ساياتشىلىعى - كارتا ويناۋ. عابەڭ مەن عابيدەن اعالاردان تارتىپ، كەيىنگى اعالارىمىزعا جۇعىستى بولعان ەرمەك. بىرىمەن ءبىرى تەتەلەس، ءبىر-بىرىنە جەدەلدەس، ءبىر-بىرىمەن قاناتتاس-قاتارلاس ازاماتتار - قالامگەرلەر جيى باس قوساتىن ويىن-كوكپار، قيسىنىن كەلتىرىپ ايتقاندا، ءارى ادەبي-مادەني باسقوسۋ، ونەر كەشى، پىكىرتالاس ورداسى بولاتىن.
مۇندا تەك اقشا ۇتىپ، كوڭىل كوتەرۋ ءۇشىن عانا كەلمەي، وسىناۋ شاعىن ادەبي ورتاعا كەلىپ، سول ۋاقىتتا جۇرت نازارىن اۋدارعان جاڭالىقتار مەن جاقسىلىقتاردى ءبولىسۋ، جاڭا شىعارمالارمەن كوزايىم بولىپ كورىسۋ، جاڭا ونەر تۋىندىسى تۋرالى ءبىر مامىلەگە كەلىپ، كەلىسۋ سەكىلدى جازارماننىڭ جان دۇنيەسىنە شۋاق تۇسىرەتىن جايتتار جەتكىلىكتى بولاتىن.
ءتىپتى، سول ورتاعا سۇرانىپ كەلىپ، وزدەرى كارتا ويناماسا دا، ورتاق اڭگىمەگە ارالاسىپ، نە بولماسا ىنتىعا تىڭداپ، ىقىلاستانا قوشتاپ وتىراتىن بەلگىلى-بەلگىلى ونەر تارلاندارى دا از ەمەس بولاتىن. سول ونەر تارلاندارى قاجەت كەزىندە ءبىزدىڭ اسىعىس، البىرت سوزدەرىمىزگە دە اعالىق اقىلىن ايتىپ، بىرگە كۇلىپ، بىرگە مۇڭايىپ، بىرگە قۋانىپ وتىراتىن. ويىننان وي تۋىپ، ازىلدەن اڭگىمە قوزداپ، سوزدەن ءسوز تۋىنداپ جاتاتىن. جازار تاقىرىپ تا، قازار پىكىر دە وسى جەردەن باستاۋ الىپ جاتۋشى ەدى.
سول كەزدەردە ءبارىمىزدىڭ دە جۇرەگىمىزدە، كوڭىل تۇكپىرىندە ەل بولاشاعى، مادەنيەت پەن ونەر كەلەشەگى، بوستاندىق پەن ازاتتىق دەگەن اسىل ۇعىمدار ءبارىمىزدى بىرگە باۋراپ، بىزدەر ودان ءارى ەتەنە، ودان ءارى تۋىس، ودان ءارى جاقىن بولا تۇسەتىنبىز. جەرگە تارتىپ، جەر باۋىرلاپ جاتىپ قالماي، الداعى كۇندەردەنء بىر اياۋلى دا ابزال حابار كۇتىپ، قازاق جۇرتىنىڭ قايعىلى تاريحى مەن قاسىرەتتى وتكەنىن دە بىر-بىرىمىزگە جاسقانباي ايتىپ، جانىمىزدى اشىپ سالۋشى ەدىك. سول ورتا، سول ازاماتتار وسى «زاڭسىز مەكتەپتەن» دە ءبىرتالاي ەلگە سەپ، وزىنە شەپ العان بولار دەپ ويلايمىن. ايتەۋىر، وسى مەكتەپ سول قالامگەرلەردىڭ التىن ۋاقىتىن زايا ەتىپ، جەپ جاتسا دا، ارادا وتكەن جىلداردى ويعا الىپ، ارتقا ءبىر قايىرىلعاندا تاپقانىمىز دا از ەمەس ەكەن-اۋ دەپ جوعالعان جىلدارعا سالاۋات ايتامىز.
مىنە، وسىنداي باسقوسۋلاردا اتاقتى اقاڭ - سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى اقاڭ، سەرى دە سال اقاڭ، كونە دە جاڭا اقاڭ، ايتقىش تا بىلگىش اقاڭ ءوزىنىڭ «قۇنانبايدان قالعان كۇمىس شاقشاسىن» ەتىگىنىڭ تاقاسىنا تىق ەتكىزىپ ءبىر قاعىپ تاستاپ، كوك بۇيرا ناسىبايدى وزىنە ءتان اسا ءبىر ءساندى دە سالتاناتتى داعدىلانعان تاسىلمەن ەرنىنە تاستاپ جىبەرىپ، قۋاتتى ناسىبايدى قۇشىرلانا دامدەپ، «باياعىدا، ساكەن كوكەمىز ارقادا جۇرگەندە ساياتشىلىق جاساپ، بىر اۋىلعا كەلىپتى» دەپ بىزگە بەيمالىم ءبىر قىزىقتى دا قۇپيا اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعارىپ، ار جاعىن ايتا قويماي، قولىنداعى كارتاسىنا ۇزاقتاۋ ءۇڭىلىپ، الگى اڭگىمەسىنىڭ اسەرى كىمگە قالاي اسەر ەتكەنىن باعامداپ، ءبىر بايىرقالايدى.
ءبىز اقاڭنىڭ اۋزىنا كىرىپ كەتەردەي ەمىنىپ، ويىندى ۇمىتىپ، ويمەن الىسىپ كەتەمىز. «ءبىزدىڭ ماعجان سۇمدىق بولعان عوي، ءوزى ءساندى، ءوزى اقىن، ءوزى شەشەن، ءوزى كوسەم، ءتىپتى لەنين قاتىسقان ءبىر كەشتە اسابا بولىپ، وڭشەڭ ارىستانداي ورىستاردى اۋزىنا قاراتقان» دەپ جانە ءبىر عاجاپ اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعارادى. ەندى ويىننىڭ دا قىزىعى مەن ازارتى ارتقا شەگىنىپ، اقاڭنىڭ تاريحقا تولى ءتىلسىم اڭگىمەلەرىنىڭ اۋانىنا قۇلايمىز.
بۇل 1980 - جىلداردىڭ باسى بولاتىن. ول كەزدە ماعجاننىڭ اتىن ايتۋ ءۇشىن كادىمگىدەي باتىلدىق، ءتىپتى باتىرلىق كەرەك. ءبىراق اقاڭ جانىندا جالاۋلاپ وتىرعان بىزدەرگە سەنەدى، ول حيكايالارىنىڭ ءمانى مەن مازمۇنى قاجەتتى ساناعا قاپىسىز جەتەتىنىن ۇعىنعاندىقتان كوكەيىندەگى كورىكتى دە «بورىكتى» ويلارىن قورىقپاي اشىپ، جاسقانباي ايتادى.
ەندى بىردە ءبىز ەسىمىن ەتەنە بىلە بەرمەيتىن ءالىمحان ەرمەكوۆ تۋرالى قىزىقتى حيكايا شەرتە جونەلەدى. «اتاقتى ماتەماتيك ءالىمحان دەگەن اعالارىڭ بار، كەزىندە ن ك ۆ د-نىڭ زىندانىن كورگەن، سول اعالارىڭ تۋرالى «مىنا لەنين دەگەن سارىساقال دا وسال ادام ەمەس ەكەن، بىزدىڭ ءالىمحانمەن ءبىر ساعات پىكىرتالاستىرۋعا جاراپتى» دەگەن اڭگىمە ەستىدىڭدەر مە دەپ جانە ءبىر قايىرادى. كۇن كوسەمگە كۇن سالىپ قارايتىن بىزدەر جان-جاعىمىزعا جالتاق-جالتاق قارايمىز. سودان الاشوردا ارداگەرلەرى تۋرالى اڭگىمە كەتەدى. ولاردىڭ ايتقاندارىن تاپ قاسىندا وتىرعانداي ەتىپ قىزىقتى دا اسەرلى ەتىپ ايتقاندا، ءوزىمىز دە قىزىنىپ، شىركىن، سول تۇلعالاردى كورگەن دە ارماندا، كورمەگەن دە ارماندا ەكەن عوي دەپ جانارىمىز جاساۋراپ قالادى.
«باستاۋىش، بايانداۋىش..، سان ەسىم، زات ەسىم، سىن ەسىم» دەگەن قازاق تىلىنىڭ تىركەستەرى مەن اتاۋلارىن العاش قازاق تىلىندە اتاۋلاپ تۇسىرگەن، 1914 - جىلى «قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى» دەگەن تۇڭعىش وقۋلىقتى جازعان، «اققۇمنىڭ ءبىر قىزى بار ىڭكار اتتى» دەگەن اسقاق تا سۇلۋ ءاندى شىعارعان احاڭ - احمەت بايتۇرسىنوۆ دەپ تاعى كەتەدى جوسىلىپ. سوسىن احاڭنىڭ تۇرمەدە وتىرعان جاس مۇحتارعا - مۇحتار اۋەزوۆكە دەگەن وسيەت حاتىن ويشا قايتالاپ وقىپ، «ارىستان عوي احمەت» دەپ ءبىر كۇرسىنىپ، «قۇنانباي شاقشاسىن» قولىنا الىپ، قۇتىسىنىڭ اۋزىن اشادى.
«وسى الگى امەريكانى اشقان بىرەسە حريستوفور كولۋمب دەپ، بىردە امەريگو ۆەسپۋچي دەپ ساندالىپ جۇرگەندەر كوپ. دالباسا ءبارى، امەريكا قۇرلىعىن اشقان ءبىزدىڭ باۋىرلار - ءبىزدىڭ بابالار، كورەرسىڭ ەندى ءبىر قىرىق جىلدان سوڭ بۇل اڭگىمە جان-جاقتى ايتىلا باستايدى. ۇندىستەر اشقان ول قۇرلىقتى، الگىلەردەن كەمى ون-ون بەس مىڭ جىل بۇرىن اشقان ولار، قاتقان بۇعازدىڭ ۇستىمەن قونىس اۋدارىپ، سول جەرلەرگە بارىپ مەكەن تاپقان» دەپ جانە كەتتى ءبىر باسقوسۋدا.
«ولاردىڭ ەكى جۇزگە جۋىق ءسوزى تۇپ-تۋرا قازاق تىلىمەن بىردەي ايتىلادى. ال، ولار ءبىزدىڭ ءتىلدى قايدان بىلەدى، ءتىپتى جەر بەتىندە قازاق دەگەن حالىقتىڭ بارىن دا بىلمەيدى، ءبىزدىڭ ءتۇبى جاقىن تۋىستارىمىز ولار» دەپ تالاي دەرەك پەن دايەكتىڭ كوزىن جىپكە ءتىزىپ، اقاڭ «امەريكانى ءوزى اشىپ» تاستايدى.
ارينە، ول كەزدە ءبىزدىڭ بۇل اڭگىمەمىزدەن مۇلدەم بەيحابار، تاۋەلسىزدىك ناتيجەسىندە، اعىلشىن ءتىلىنىڭ ارقاسىندا امەريكا ەلىندە ەلشىلىك قىزمەتتە بولعان بەلگىلى عالىم، پروفەسسور، كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ءادىل احمەتوۆ اعامىز ءبىر ەمەس، بىرنەشە زەرتتەۋ كىتاپتارىن جازىپ، امەريكا قۇرلىعىن العاش اشقاندار بىزبەن اتالاس بولماسا دا، الىس اعايىن - ءتۇبى تۇركىگە بارىپ تىرەلەتىن ۇندىستەر ەكەنىن جەتكىزە جازىپ، بۇرا تارتۋعا جىبەرمەيتىن بايسالدى پىكىرلەر مەن تۇجىرىمدار ۇسىندى.
وتكەن جىلدارعا ويشا كوز جىبەرسەم، بۇل ەڭبەكتەردىڭ شىققانىنا، ودان باسقا دا دۋالى اۋىزدى عالىمدار مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ وسى پىكىردى تۇپقازىق ەتىپ ۇستانا باستاعانىنا قىرىق جىلعا تاياپ قالىپتى. تىزەلىنى ەڭكەيتكەن، شىرەنگەندى يىلتكەن، اتتىلىنى تۇسىرگەن، ەۋرازيانىڭ ەن دالاسىن عانا ەمەس، قارتاڭ ەۋروپانىڭ، اقساقالدى ازيانىڭ ازۋىن ايعا بىلەگەن تالاي مەملەكەتتەرىن تابانعا سالىپ، كونگىزگەن، ايداعانىنا تۇرعىزعان باتىر بابالاردىڭ بايىرعى ىزدەرىن ءبىز ەندى كورىپ، ىندەتىپ ىزىنە تۇسپەسەك تە، ءبىز دە ىرگەلى ەل، مارتەبەلى مەملەكەت بولعانبىز دەپ شالقاياتىنداي جاعدايعا جەتتىك. وسىنداي ويلاردى جونىپ ايتىپ، جادىمىزعا كوبىرەك قۇيعان اقاڭنىڭ اۋىزەكى اڭگىمەسى وتىز تىستەن شىعىپ، وتىز رۋلى ەلگە تارادى.
كەيدە شاعىنداۋ توپپەن قالعاندا، كەيدە ورتاق وتىرىستان ەكەۋارا قايتىپ كەلە جاتقاندا اقاڭ احاڭ مەن جاقاڭ، ءمىرجاقىپ پەن حالەل، مۇستافا مەن شاكارىم تۋرالى دا اڭگىمە تيەگىن اعىتادى. «باۋىرىم، سەن دە ادەبيەت پەن ونەر سالاسىن باسقارىپ وتىرسىڭ، بىلە جۇرگەنىڭ ءجون، «لەنينشىل جاس» گازەتى ۇلتتىق ۇستاحانا عوي، كوڭىلىڭنىڭ كورىگىنە سال» دەپ ماعان تالاي-تالاي قۇپيا جايلارىن ايتقان-دى. اقاڭمەن اڭگىمەمىز جاراسۋشى ەدى. اسىرەسە، كۇي ونەرى تۋرالى ايتقاندا كەيدە قوستاپ، كەيدە داۋلاسىپ، كەيدە پىكىرتالاستىرىپ، ءبىراز جەرگە بارۋشى ەدىك.
اقاڭنىڭ قالامىنان تۋعان كوپتەگەن كىتاپتارىنىڭ باسىم بولىگى كۇي تاريحىنا، كۇي ونەرىنە ارنالعان. «سەرپەر» (1982)، «اققىز» (1991)، «قازاقتىڭ ايگىلى كۇيشىلەرى» (1992)، «كۇي-شەجىرە» (ءبىرىنشى-ەكىنشى كىتاپتار)، (1992، 1997 - جىلدار)، «قازاقتىڭ كۇي ونەرى» (2002). بۇلاردىڭ ءبارىن قاراپ وتىرساڭ، قازاق حالقىنىڭ باسقا ەشبىر جۇرتقا ۇقسامايتىن ەرەكشە ونەرى - كۇي ءونەرى، ونىڭ ايتۋلى تۇلعالارى مەن بەلگىلى كۇيپازدار تاريحى ۇلتتىق ونەر وقۋلىعى رەتىندە قازىرگى ونەر سالاسىنىڭ بولاشاق ماماندارىنا وقۋلىق رەتىندە ارنايى باعدارلاما بويىنشا وقىتۋعا سۇرانىپ تۇرعان جيناقتار. سۇرانىپ تۇرعان ماسەلەلەر. اتتەڭ، ۇلت ماڭدايىنا بىتكەن وسى ونەر مەن ۇلت تاڭدايىنا بىتكەن انشىلىك ونەردىڭ سارقىلماس سالقار قازىناسى قازىر جانى جوق قاعاز بەتتەرىندە ۋاقىتىن كۇتىپ سارعايىپ جاتقانى جانعا باتادى.
وسىلاردىڭ ءبىرتالايىن مەن تاسقا باسىلماي تۇرىپ ونىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەنمىن. 1979 - جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا التايدا بولعان قىسقى ساپارىمدا تارباعاتاي وڭىرىندە تۇراتىن شەجىرە قارت، كۇيشى، ايگىلى قاجىمۇقاننىڭ كوزىن كورىپ، اڭگىمەسىن تىڭداعان ءبىر اقساقالدى ىزدەپ بارىپ، ءبىر ءتۇن اڭگىمەلەستىم. سوندا ول كىسى وسى تارباعاتاي ايماعىندا عۇمىر كەشكەن كوكەن دەگەن كۇيشىنىڭ سيكلدى كۇيلەرىن (12 كۇي) شەرتىپ بەرگەن بولاتىن.
الماتىعا ورالعاسىن «كوكەن كۇيشىنىڭ قۇپياسى» دەگەن ماقالا جازىپ، «لەنينشىل جاس» گازەتىندە جاريالادىم. ماقالا شىققان كۇننىڭ ەرتەسىنە اقاڭ شاقىردى. «مىناۋ ءبىر عاجاپ حابار ەكەن، الگى كۇيشىنىڭ جاعدايى، دەنساۋلىعى قالاي، قۋاتتى ما، بۇدان باسقا قانداي كۇيلەردى بىلەدى ەكەن، قاي جەردە، قاي اۋىلدا؟» دەپ تاپتىشتەپ سۇرادى. سول اقساقالدى ىزدەپ بارۋ كەرەك ەكەن دەپ ويلانىپ قالعانى ەسىمدە. قاريانى ىزدەپ باردى ما، بارمادى ما، ول جاعىن سۇراۋ ەسىمە كەلمەپتى. سوندا دا قازاقتىڭ كۇيشىلىك ونەرى، ونىڭ سان الۋان مەكتەپتەرى تۋرالى كەڭىنەن كوسىلگەن اڭگىمە بولدى.
اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ ايگىلى احمەت جۇبانوۆتان كەيىنگى قازاق كۇيلەرىنىڭ وڭىرلىك، مەكتەپتىك، كەزەڭدىك، داۋىرلىك، تاقىرىپتىق، يدەيالىق كلاسسيفيكاسياسىن تۇزگەن، كۇيلەردىڭ مازمۇنى مەن ءپىشىنىن تالداۋدا تەرەڭگە تارتقان مامان بولدى. كۇي مەن سازدىڭ اراجىگىن اشا الاتىن، اۋەن مەن شەردىڭ وزىندىك قاسيەتتەرىن ەكشەي الاتىن سىنپاز بولاتىن. كۇيدىڭ دراماسى مەن تراگەدياسىن، رەكۆيىمى مەن پاتەتيكاسىن، ەلەگياسى مەن ەپيكالىق قۇلاشىن، قىسقاسى، كۇيدىڭ جانرلىق قىرلارىن كوڭىل نوتاسىنا مازمۇندى اڭگىمە ەتىپ تۇسىرە الاتىن شەبەر ەدى.
كەيىن سول اڭگىمەلەردىڭ دەنى اقاڭنىڭ كۇي تۋرالى تەرەڭ تولعانىستاردان تۇراتىن قازاق كۇيلەرىنىڭ تاريحي جيناعىنا ەندى. ءوزى دە قوڭىر دومبىرانى قۇبىلتا شەرتەتىن كۇيپاز، ءان سالماسا دا قازاق ءاندەرىنىڭ ار جاق بەر جاعىن قوپارا قوزعايتىن قۋاتتى بىلىمگە يە قايراتكەر ەدى. «جانىبەك ءان سالادى، اقسەلەۋ تامسانادى» دەگەن قاناتتى سوزگە كەيىپكەر بولعان اقاڭ سول جىلدارى قازاق تەلەديدارىندا الاشتىڭ ارداكۇرەڭ ءانشىسى جانىبەك كارمەنوۆپەن قازاق اندەرى تۋرالى حابارلار دەستەسىن جاسادى.
بۇل حابارلارى، شىن مانىندە، قازاق ءان ونەرىنىڭ، ۇلتىمىزدىڭ سان تاراۋ انشىلىك مەكتەبىنىڭ بارلىق ەندىكتەرى مەن بويلىقتارىن اشقان سىندارلى دا سىرشىل، مازمۇندى دا نۇرشىل التىن قازىنا اتاندى، التىن قورعا اجار قوستى، ۇپاي سالدى. اسىرەسە، جانىبەك باۋىرىمىز ساكەننىڭ «تاۋ ىشىندە» ءانىن تەبىرەنە ايتقاندا، ونىمەن بىرگە ەلىگە، ەڭسەرىلە تەڭسەلگەن اقاڭ ەكەۋى قوس اقبوز اتقا مىنىپ، تاۋ ىشىندە سىدىرتىپ كەلە جاتقان سەرىلەرگە ۇقساپ كەتەتىن. قۇلاققا ۇزەڭگىنىڭ سىڭعىرى، جۇگەننىڭ سىبدىرى كەلگەندەي ەدى-اۋ. جارىقتىق، جاتقان جەرى جايلى بولعىر، اقاڭ وسىلايشا كوپكە ۇلگى، جۇرتىنا ۇستاز بولۋعا جاراعان تۇلعا بولىپ قالىپتاستى.
جالپى، شاكىرتتىك، ۇستازدىق دەگەن نارسە بىرەۋدىڭ الدىندا تاپجىلماي وتىرىپ، ءدارىسىن تىڭداۋ عانا ەمەس بولار. شاكىرتتىك پەن ۇستازدىقتىڭ قىرى سان الۋان، سىنى ساناڭنان. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، مەن ءوزىمدى جۇرتىمىزدىڭ جاقسىلارىنىڭ تالايىنىڭ الدىن كورىپ، اڭگىمەسىن تىڭداعان، باسىنان سيپاتىپ، باتاسىن العان باقىتتى جانمىن دەپ ويلايمىن.
«لەنينشىل جاس» اتتى جاستار گازەتىندە جۇرگەن جىلدارىمدا سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ اعانىڭ ۇلگى-ونەگەسىن كوردىم، سول كىسىنىڭ سەنىمى ماعان ءتۇسىپ، ۇزاق جىلدار وسى باسىلىمنىڭ مادەنيەت، عىلىم، ادەبيەت جانە ونەر بولىمدەرىن باسقاردىم. سونىڭ ارقاسىندا تالاي اتاقتى دا اياۋلى اعا-اپالارىمنىڭ الدىن كوردىم، سىرلاستىم، سۇحباتتاستىم، ءىنى-باۋىر بولدىم، شاكىرت بولدىم. ۇيرەندىم، ۇلگى الدىم. بۇل مەنىڭ دە «ءومىر مەكتەبىم» بولدى.
اقاڭنىڭ «زەردە» (بۇرىنعى «ءبىلىم جانە ەڭبەك») جۋرنالىندا باسشىلىق قىزمەت اتقارعان جىلدارى ونىڭ ۇلتىمىزدىڭ ءبىلىمى مەن عىلىمىنا، تاريحى مەن مادەنيەتىنە، ونەرى مەن ادەبيەتىنە ەرەكشە سەرپىن مەن سەنىم بەرگەن كەزەڭى بولعانى ءوز الدىنا تاراتا ايتار تاعىلىمدى اڭگىمەنىڭ وزەگى.
كەيىنگى جىلداردا وسىناۋ ىزگى مەكتەپ ماعان جاس تولقىننان وزا وتىرۋعا نەمەسە الدىڭعى توپقا جەتە جەدەلدەسۋگە ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزدى. سونىڭ ىشىندە اقاڭنىڭ ورنى بولەك ەدى. اقسەلەۋ اعامىز اۋىزشا شەجىرەنىڭ شىنايى شەبەرى بولاتىن، اۋزىمەن قۇس تىستەگەن ايتقىش، كوڭىلىمەن كيىك اتقان ساناگەر، قازاقى قالجىڭ مەن قازاقى بىتىمگە قامشى سالدىرمايتىن قاراگەر ەدى. سان جىلدار بويى كوڭىل دومناسىندا قايناعان، تالماي ىزدەنۋلەر مەن تاڭداي تانۋدىڭ ناتيجەسىندە ونىڭ قالامىنان تۋعان «قازاقتىڭ اۋىزشا شەجىرەسى» اتتى ەنسيكلوپەديالىق جيناقتىڭ ءوزى ۇلتتىق تاريحتىڭ ۇلى قويناۋلارىن اشىپ-اشىپ تاستايتىن، باعزى ءسوز، باياندى پىكىرگە باستايتىن كەڭ دە كەمەل تۋىندى.
اقسەلەۋ سەيدىمبەك «ماعان بۇكىل قازاق دالاسى ءان سالىپ تۇرعانداي كورىنەدى» دەگەن پوتانين پىكىرىن ودان ءارى ءتىرىلتىپ، ءتىپتى ودان اسىرىپ، دەرەگى مەن دايەگىن جەتكىزىپ، دالامىزعا كەلگەن سانداعان جيهانگەزدىڭ ايتقان-جازعاندارىنان وتكىزىپ، ءبىر ءوزى ءبىر مەكتەپ قالىپتاستىرىپ، سىزى بەتىنەن كورىنىپ تۇراتىن سوسرەاليزمنىڭ سەرپىنى قاتتى ۋىسىنان ەبىن تاۋىپ شىعىپ، ەسەسىن تاۋىپ ايتىپ، «بۇكىل قازاق دالاسى شەجىرە بولىپ سويلەپ تۇر» دەگەن كونسەپسياسىن كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندە دە حالىقتىق قولداۋعا جەتكىزگەن، ەلىنىڭ كوڭىلى مەن كوزىن اشۋعا سەپتىگى تيگەن قايراتكەر تۇلعا بولدى. تۇركى جۇرتىنا ەتەنە جاقىنداپ كەلدى دەگەن لەۆ گۋميلەۆتىڭ دە ەڭبەكتەرىندە بىلمەستىك پەن كانىگى ساياساتكەرلىك قاتار ۇشتاسىپ جاتاتىنىن، سوندىقتان ونىڭ عىلىمي تۇجىرىمدارىن كوڭىلدىڭ ۇلتتىق سۇزگىسىنەن وتكىزىپ، سانا سەنزۋراسىنا سالىپ وقۋ قاجەتتىگىن دە العاشقى ايتقانداردىڭ ءبىرى جانە ءبىلىپ ايتقان اقسەلەۋ سەيدىمبەك.
تۇلپار مىنىپ، تۋ العان باهادۇر بابالارىمىزدىڭ ءداستۇرلى جولىن جالعاپ، قايماعى سىپىرىلعان حالقىمىزدىڭ سوۆەتتىك كەزەڭدە سۇتتەي «ۇيىتىلعان» تىنىشتىعى ەگەمەندىككە جەتىپ، ەسەمىز قايتقاندا عانا تاڭدايعا تاتيتىنىن تاپ باسىپ ايتۋمەن، تاپجىلماي جازۋمەن جۇرگەن جاۋىنگەر-قالامگەر بولدى. سىنالاپ ايتىپ، سىپايى كورسەتىپ، ساناعا سالماق سالاتىن ءسوزدىڭ ءدامىن كەلتىرىپ، ءدانىن جەتكىزگەن دانەكەر سوزگەر ەدى. اتاقتى بايدالى ءبيدىڭ توپىراعىندا كىندىگى كەسىلگەسىن بولار، بيلەرشە تولعاپ، بيلەرشە كەسىم ايتاتىن، بايتاق دالامىزدا بايراق كوتەرىپ، قاس دۇشپانعا قايمىقپاي قارسى بارعان بايعوزى باتىردىڭ كىندىگىنەن تاراعان ۇلگىلى ۇرپاقتىڭ ىزىنە ەرگەسىن بولار، باتىرشا قوزعالىپ، باتىل سويلەيتىن.
قازاقى سوزگە قامشى سالدىرمايتىن اقاڭ زەرگەرلىك پەن ساياتكەرلىكتى، ۇستالىق پەن ساناتكەرلىكتى، ورىمشىلىك پەن ونەردى تەڭ قاعىستىرىپ، تەرەڭنەن جىمداستىرىپ، ەستەتيكالىق زەردەگە سالىپ تەرەڭدەتىپ، ايتقان اڭگىمەسىن دە، ايشىقتى ءافساناسىن دا ۇلتتىق ۇلى مۇراتتارعا اكەلىپ تىرەيتىن. ۇلتتىڭ ۇلى ارماندارىن ءوزىنىڭ ادامي ۇمىتتەرىنە ۇلاستىرىپ، بارى مەن جوعىن تۇگەندەپ، ءوزىنىڭ بويى مەن سويىن قاتار كورسەتىپ، جۇرتىنا جانىن اشىپ، جانى اشىپ عۇمىر كەشتى. ايتتى، جازدى، سويلەدى. كۇمبىرلەپ سويلەپ تۇرعان بوز دالاسىنىڭ ءتىلىن تاۋىپ، توگىلتىپ، ءتىنىن تاۋىپ ەگىلتىپ، ءدىنىن تاۋىپ بەكەمدەپ، الاش ارىستارىنىڭ ۇلى مۇراتتارىن بۇگىنگى زامانعا جەتكىزىپ، كەلەر كۇندەرگە وتكىزىپ ءومىر ءسۇردى. وسى ۇزاق جول، ۇزاق ساپاردا تار جول، تايعاق كەشسە دە، جاڭاارقا دالاسىندا جوسىلا شاپقان جەز كيىكتەردەي ۋاقىت جەلىنەن وزا شاۋىپ، حالىقتىق قاراقشىعا ولجا سالۋمەن بولدى.
مەن جاڭاارقا دالاسىن تالاي رەت بوكتەرلەي، اقسەلەۋى جەلمەن تەڭىزدەي تولقىعان ۇلان جازىقتى كەشىپ ءوتىپ، ۇلتىمىزدىڭ ۇلى تاۋى - الاشتىڭ ابىز تاۋى ۇلىتاۋعا اسىعا جەتكەنمىن. ۇلى تاريحىمىزدى باۋىرىنا باسىپ جاتقان باۋىرمال تاۋدىڭ باسىندا تۇرىپ، قازاقتىڭ كەڭ-بايتاق دالاسىنا ۇزاق-ۇزاق قاراپ، كوڭىل كوزىن سۋارعانمىن. عاجاپ، مۇنى كورۋ كەرەك، كوكتەمدە مىقىنىن جاسىل بەلبەۋ كومكەرگەن اقسەلەۋى كۇز ايىندا اقشۋلان تارتىپ، اتا دالانىڭ اق ساقالىنداي بولىپ بايتاقتانا شالقىعان كەزىندە كورسەڭ، كوڭىل قۇسىڭ شارتاراپقا شالقيدى.
ۇلىتاۋدىڭ وسى اقسەلەۋلى القابى مەن ۇلتىمىزدىڭ ۇلانى اقسەلەۋدىڭ اراسىندا ماڭگى اجىراماس تۇتاستىق، ماڭگى ۇزىلمەس بايلانىس بار ەدى. دالاسىمەن اداس، سەلەۋىمەن ساپتاس اقاڭ وسى بايتاق دالاعا كوز نۇرىن قاندىرىپ تالاي تۇرعان بولار-اۋ. باتىستان سوققان بارقىن جەل ەرلىكتىڭ ءپىرى ەدىگە تاۋىنا قاراي قۇبىلا قوزعالعاندا، اقسەلەۋ تەڭىزى ودان ءارى تولقىپ، شالقىپ، سالتانات سيمفونياسىن توگەدى. اقشاڭقان دالانىڭ ارياسى - ۇلى تاريحتىڭ ءدارياسى. تارتاتىن جەل، تىڭدايتىن ەل. اللا بەرگەن نەسيە عۇمىردا اقاڭ سول سازداردى سوزگە اينالدىرىپ، ەلىنە ۇسىندى. ەلى دە ەمىنە قابىلداپ، ەلىگە تىڭداي الدى. ءتىپتى ءار تەنتەكتىڭ اۋزىندا جۇرگەن بەيپىل سوزدەردى دە ەرىنبەي جيناپ، ۇلتتىڭ بۇل دا ءبىر دۇنيەسى عوي، بۇل دا ءتىلدىڭ ءبىر سالاسى عوي، بايلىعى عوي، ىزدەۋشىسى بولسا ىزىنە تۇسەر دەپ تۇپتەپ تاستادى. اشىق-تەسىك جاتقان قوراسىنىڭ ءبىر بۇرىشىنا كەرەك تاستىڭ اۋىرلىعى بولماس دەپ دالادان تاپقان كونە مۇكامالىن اكەلىپ تاستاي سالاتىن قازاقى قاريانىڭ مىنەزى دە اقاڭدا جەتىپ جاتاتىن.
اتتەڭ، وتپەس ءومىر، توزباس تەمىر بار ما، اقاڭ دا ارتىنا اڭىزىن ەرتىپ، انا دۇنيەگە كوشتى. بيىل بەس جىل تولادى. ءوزىنىڭ اتاكۇلدىگى، انا جۇرتى - اتاسۋدىڭ ءبىر قارا دوڭىندە قارا جولعا بيىكتەن كوز تاستاپ، جۇزىن قۇبىلاعا - ۇلىتاۋىنا قاراي بەرىپ، ماڭگى دامىلداپ جاتىر. ۇلىتاۋدىڭ باسىنان قۇلاي جۇگىرگەن جەل اقسەلەۋلى دالانى تەربەي تولقىتىپ، كۇڭگىرلەگەن اقسەلەۋ كۇمبەزدەرىنىڭ مۇڭدى سازدارىن جاڭاارقا جازىعىنا قاراي ۇزاتادى. سايىن دالانىڭ ساز بالشىعىن كۇيدىرىپ قالاعان سارى ايشىقتى كۇمبەزدەرى جەلدى كۇنى اقسەلەۋلى تۋعان دالاسىن كەشىپ كەلە جاتقان اقاڭا ۇقساپ تا كەتكەندەي.
اقاڭ قايتىس بولعان كۇنى مىناولەڭ تۋىپ ەدى:
اقسەلەۋ ءوتتى ومىردەن.
ۇلتىنىڭ ۇلانى ەدى،
ۇشقاندا قىرانى ەدى.
تاڭدايدا ءتىلى بولاتىن،
ماڭدايدا شىراعى ەدى.
اقسەلەۋ ءوتتى ومىردەن.
ەلىنىڭ سۇيىكتىسى ەدى،
جۇرتىنىڭ يىقتىسى ەدى.
قاتىگەز اجالدىڭ قىلىشى،
ايماڭدايلاردى قيىپ تۇسەدى.
اقسەلەۋ ءوتتى ومىردەن.
كۇمبەزدەرى كۇرسىنىپ جاتىر،
تۇنجىراپ تىرشىلىك جاتىر.
ارتىندا الاشى قالدى،
ارماننىڭ بۇرشىگى جاتىر.
اقسەلەۋ ءوتتى ومىردەن.
كەرىلمەي اسقاق قاناتىڭ،
كەزىڭ بە تىنىم تاباتىن؟
ۇلتىڭنىڭ ۇلى تىلەگى -
اشىلسىن الدان جانناتىڭ.
(2009 - جىل).
كەڭ اقىن كەڭشىلىك شالعىنى بەلگە قۇلاعان شاندوز دالانى جىرلاعان ءبىر ولەڭىن: «ساباۋداي ءبىر شال جەتپەي تۇر» دەپ اياقتاۋشى ەدى. ۇلت رۋحانياتىنىڭ سول سايىن دالاسىندا ۇلى مۇراتقا ادال قىزمەت جاساپ جۇرگەن ۇلىق تۇلعالارىمىز بار عوي، شۇكىر. سول حالىقتىق قازىنالى جۇكتىڭ ءبىر جاعىن ەڭسەرە كوتەرىپ، يىعى جاۋىر بولعانشا، قادامى توقتاعانشا، قالامى قولىنان تۇسكەنشە قالتقىسىز قىزمەت جاساعان اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ ورنى ويسىراپ قالدى. سانا كوشىنە ولجا سالار ساباۋداي ءبىر شال جەتپەي تۇر دەسەم، ارتىق ايتتىڭ دەپ ايىپقا بۇيىرماڭىز، قادىرلى وقىرمان. بۇلعاق كۇندەردە دە بۇقپانتايلاماي عۇمىر كەشىپ، باهادۇرلىك ءداستۇردى ات ۇستىنەن تۇسىرمەگەن اقاڭ ەدى ول.
ۇلىتاۋدىڭ باسىندا ۇلىعان جەل دە قازاقتىڭ قادىرلى پەرزەنتىن جوقتاپ جاتقانداي!
وتەگەن ورالباي ۇلى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى.
2014-جىل
