الەمدىك لينگۆيستيكالىق زەرتتەۋلەر قازاق ءتىلىن قازاقستاننىڭ ءتىلى دەپ سانامايدى - ليرا قونىس
بۇگىنگى ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىزدى ءبىرى جازۋشى، اۋدارماشى رەتىندە، ال ەندى ءبىرى جۋرناليست، ءتىپتى بلوگەر رەتىندە جاقسى تانيدى. ءبىراق ونىڭ قازىر قاي سالاعا ماماندانعانىنان كوپشىلىك بەيحابار بولۋى ابدەن مۇمكىن. سەبەبى ول اۋەلى قازاقستاندا كاسىبي ءبىلىم الىپ، كەيىن باتىستا وقۋىن جالعاستىرعان. حالىقارالىق قازاق- تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىس تانۋ فاكۋلتەتىن ءتامامداعان. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى. ا ق ش-تاعى Pasadena city college دەپ اتالاتىن وقۋ ورنىن «قىتاي ءتىلى» ماماندىعى بويىنشا بىتىرگەن. California State ۋنيۆەرسيتەتىندە «Art studio» ماماندىعى بويىنشا وقىعان. قازىر كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ لينگۆيستيكا بولىمىندە زەرتتەۋشى. سونىمەن ءبىزدىڭ بۇگىنگى كەيىپكەرىمىز - ليرا قونىس.
ا ق ش-تا عىلىمي زەرتتەۋمەن شۇعىلدانىپ جاتقان، كوپشىلىككە جازۋشى رەتىندە ەتەنە تانىس ليرا قونىسپەن جاقىندا عانا تىلدەسىپ، ءدال قازىر ءوزى ءجىتى زەرتتەپ جۇرگەن سالاعا قاتىستى ءبىرقاتار وزەكتى سۇراقتى قويدىق. ەندەشە سول اڭگىمەمىزدى قادىرلى وقىرمان قاۋىمنىڭ نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز!
- ليرا حانىم، ءسىزدى تانيتىن جۇرت كوبىنە جازۋشى، جۋرناليست، اۋدارماشى دەپ بىلەدى. بۇدان بولەك ا ق ش-تا كاسىبي سۋرەتشى ماماندىعىندا وقىدىڭىز. ەندى تاعى ءبىر ماماندانعان سالاڭىز - لينگۆيستيكا. ءبىز بۇگىن وسى جونىندە سويلەسسەك پە دەپ ەدىك. ءوزىڭىز عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ ىستەيتىن كاليفورنيا ديەۆيس ۋنيۆەرسيتەتىندە نەمەن شۇعىلداناسىز، قانداي زەرتتەۋ جاساپ جاتىرسىز؟
- لينگۆيستيكالىق زەرتتەۋلەرىم تۋرالى ايتاتىن بولسام، ءبىز نەگىزىنەن بىرنەشە باعىتتا تىلدىك زەرتتەۋ جۇرگىزۋمەن اينالىسامىز. اتاپ ايتساق، ورىس ەكسپانسياسىنىڭ كەسىرىنەن سىبىردەگى جوعالىپ كەتكەن نەمەسە جوعالىپ بارا جاتقان، ياعني مىڭ نەمەسە ەكى عانا سويلەۋشىسى قالعان تىلدەردى زەرتتەيمىز. ونىڭ ىشىندە چۋكچا ءتىلى، رەسەيلىك ەسكيموستار ءتىلى جانە قازاق تىلىنە وتە ۇقساس شۇلىم(چۋلىم)، چەلكان تىلدەرى. ماقساتىمىز - نەگىزىنەن سول جوعالىپ بارا جاتقان تىلدەردى جيناقتاپ، قاعازعا ءتۇسىرۋ، قۇرامداس ديالەكتىلەرى مەن اۋىز ادەبيەتى مۇرالارىن جيناۋ، اعىلشىن سوزدىگىن جاساۋ سەكىلدى ىستەر. ءبىز ءولىم حالىندەگى ءتىلدى قايتا تىرىلتە المايتىنىمىزدى انىق بىلەمىز، دەسە دە قاعازعا ءتۇسىرىپ، بار مۇرانى ۇستاپ قالۋعا تىرىسامىز. جوعارىدا ايتىلعان تىلدەر - ورىستاردىڭ وتارلاۋىنان، تىلدىك اسسيميلياتسياعا ۇشىراۋدان جاپا شەككەندەر.
ورىس ۋربانيزاتسياسىنىڭ كەسىرىنەن 150 جىلدا 131 ءتىل جوعالدى
- نەگە ءدال وسى تىلدەر؟
- 1940 -جىلى ستاليننىڭ جارلىعىمەن «ەكىنشى ساناتتاعى ءتىل ساياساتى» دەگەن زاڭ كۇشىنە ەندى. بۇل ورىس ءتىلىنىڭ ۇستەمدىك ەتۋىنە جول اشتى. وسى زاڭعا سۇيەنىپ، ورىستار كەڭەس وداعى ايماعىنداعى بارلىق ۇلتتىڭ انا ءتىلىن مايقانداپ، تالقانداپ، وزدەرى قانات جايا باستادى. مۇنىڭ زاردابىن قازاقتار دا كورىپ وتىرمىز. ءبىز سول سۇمدىقتان حالىق سانىنىڭ كوپتىگىنەن عانا امان قالدىق، ال سانى ميلليونعا جەتپەيتىن ۇلىستاردىڭ بارلىعى مەرت بولدى. مەرت بولدى دەمەگەندە نە دەرمىز؟ ءتىل جوعالسا، ۇلت تا جوعالادى. ونىڭ ۇستىنە ءسىبىر ۇلتتارى باس كوتەرۋى مۇمكىن دەگەن قورقىنىشپەن ورىستاردى سول ايماققا كوشىرۋ ساياساتى ءجۇردى. ورىس ۋربانيزاتسياسىنىڭ كەسىرىنەن سوڭعى 150 جىلدا رەسەيدە 131 ءتىل مۇلدەم جوعالدى. ال 38 ءتىل جوعالۋ ۇستىندە. ولار الداعى ون جىلدا ولەدى، سەبەبى اربىرىندە ۇشتەن ون بەسكە دەيىن سويلەۋشى قالعان. ولاردىڭ ءوزى - كارى ادامدار. مىنە، بار سەبەپ - وسى.
- ال ءتىلدىڭ جوعالماۋى، جويىلماۋى ءۇشىن عالىمدار بۇگىنگى كۇنى نە ىستەي الادى؟
- ءتىلدىڭ ءتىرى قالۋىنا لينگۆيستەر ەش كومەكتەسە المايدى. ءبىز - تەك جيناقتاۋشىمىز. تىلگە ساياسي، الەۋمەتتىك فاكتور وتە قاتتى ىقپال ەتەدى. مىسالى، پاندەميا كەزىندە چۋلىم تىلىندە وتە جاقسى سويلەيتىن ءبىر اتامىزدان ايرىلىپ قالدىق. بۇل تىلدە قازىر الەمدە ون بەس ادام عانا سويلەيتىنىن ەسكەرسەك، اتامىز تۇتاس ۇلتتىڭ مۇراسىن وزىمەن الىپ كەتتى. وعان قوسا ورىس باسقىنشىلىعى ءالى جالعاسىپ جاتىر. رەسەي بيلىگى قازىر سىبىردەگى از ساندى حالىقتىڭ ۇلدارىنا دا اۋىز سالدى. حالىقارالىق زاڭ بويىنشا، ولارعا تيىسپەۋى كەرەك ەدى. ءبىراق ورىس قاشان زاڭعا باعىنىپ ەدى؟! ولاردى دا اسكەرگە اكەتىپ جاتىر. وسىلايشا رەسەيدەگى بايىرعى ۇلتتار وزدەرىنىڭ مۇرا بولىپ قالعان تىلدەرىن ساقتاۋ ءۇشىن كۇرەسە دە الماي وتىر. ورىس لينگو فرانكاسىنىڭ كەسىرىنەن تەك تۇركى تىلدەرى ەمەس، فين تىلدەرى دە ايتارلىقتاي جاپا شەككەن. ايتالىق، ماري، ۋدمۋرت، كارەل تىلدەرى قازىر جويىلىپ بارا جاتىر.
- ەندى وزىمىزگە ورالايىقشى. قازاق ءتىلىنىڭ الەمدەگى ورنى، دەڭگەيى جايلى ءسوز بولعاندا، «ءبىر ديماشتىڭ ءوزى تۇتاس الەمگە قازاق ءتىلىن ۇيرەتىپ ءجۇر» دەپ كەۋدە كەرەتىنىمىز وتىرىك ەمەس. ءبىراق شەتەلدىك لينگۆيستيكالىق زەرتتەۋلەر، اكادەميالىق ورتا بۇعان قاتىستى نە دەيدى؟ قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايى قالاي؟
- ءتىل - ءتىرى ورگان. ول دا بيولوگيالىق ەۆوليۋتسيانى باستان كەشەدى. ول دا فيلەتتىك جويىلۋ، شىن جويىلۋ ساتىلارىنان وتەدى. چيكاگو لينۆيستيكالىق اكادەمياسىنىڭ ايتۋىنشا، قازىر قازاق ءتىلىنىڭ دە ءتۇتىنى ءتۇزۋ ۇشىپ جاتقان جوق. الەمدىك لينگۆيستيكا قازاق ءتىلىن قازاقستاننىڭ ءتىلى دەپ ەمەس، قازاقستانداعى ەتنيكالىق قازاق توپتارى اراسىنداعى بايلانىس ءتىلى دەپ بىلەدى. بۇل ماسقارا ما؟ مەنىڭشە، ماسقارا! ءبىز بۇل بايلامدى جوققا شىعارا المايمىز. قازاقتاردىڭ ءبىرازى ورىس ءتىلىن كوبىرەك پايدالى دەپ تۇسىنەدى. سول سياقتى كەز كەلگەن قازاقتىڭ ءوز انا ءتىلى ءۇشىن ەمەشەگى ەزىلە قالۋى ەكىتالاي. ءتىلدى مەملەكەت ساقتاۋعا تىرىسپاسا، سويلەۋشىلەر وزدىگىنەن قورعاي المايدى. يرلانديا ير ءتىلى ءۇشىن جىلىنا ءبىر ميلليارد ەۋرو بولەدى. ال قازاق ءتىلى ءۇشىن ءبىز قانداي شارا قابىلدادىق؟
ۇندىستەرگە ەڭ جاقىن د ن ك - سىبىردەگى از ساندى ۇلتتار
- تۇركى تانۋشىلار اراسىندا چۋكچالار مەن ەسكيموستاردى تۇركى حالىقتارىنا جاتقىزبايتىن كوزقاراس بار. ءسىز مۇنى قالاي تەرىستەيسىز؟
- ءبىز سولتۇستىك امەريكانىڭ يەسى سانالعان ءۇندىس تايپالارىنىڭ ازيادان اۋىپ بارعانى تۋرالى بولجامدى قۋاتتايمىز. ميتوحوندريالىق د ن ك تەستەرىندەگى گەنوفوندار، تىلدىك جۇقانالارىنداعى، جەر، سۋ اتاۋلارىنداعى كونە تۇركى سوزدەرى دە بۇل بولجامدى قۋاتتايدى. ۇندىستەرگە ەڭ جاقىن د ن ك سىبىردەگى از ساندى ۇلتتاردان تابىلدى. ءبىز شاتاساتىن شىعارمىز. ءبىراق گەنەتيكالىق ماركەر شاتاسا ما؟ دەمەك چۋكچالار - سول زامانداردا سىبىردەگى ەجەلگى پالەو- ءسىبىر تۇركى پوپۋلياتسياسىنىڭ ءبىر بۇتاعى. چۋكچالار مەن ەسكيموستار - بەرەڭ بۇعاز ارقىلى سولتۇستىك امەريكا قۇرلىعىنا وتپەي، جەرگىلىكتى مەكەنىندە قالعان تۇركىلەر. چۋكچا مەن ەسكيموس چۋكوتانىڭ ءتاڭىرىسى بولدى. ماسكەۋ مەن چۋكوتانىڭ ورتاسىندا جەتى مىڭعا جۋىق كيلومەتر بار. ال ماسكەۋ مەن نيۋ-يوركتىڭ ورتاسى سول جەتى مىڭ كيلومەتر توڭىرەگىندە. ياعني ەكى ۇلىس تا تىم الىسقا جىلجىپ كەتكەندىكتەن، تۇركىلىك تامىرىنان اجىراپ قالعان.
- ال سول تامىرىنان اجىراپ قالعان ۇلتتار ا ق ش-تا بار ما؟
- مىسالى، بيىل جازدا ءبىز ا ق ش-تىڭ ۆاشينگتون شتاتىنداعى ماكاح (ءوز دىبىستاۋىندا مۋح- كاح) دەگەن ءۇندىس تايپاسىندا بولدىق. بۇنىڭ ورنالاسقان جەرى - ا ق ش پەن كانادانىڭ شەكاراسى، تىنىق مۇحيتتىڭ نەي بەي دەگەن شىعاناعى. مىڭ شاقتى حالقى بار تايپانىڭ كۇنكورىسى تەك مۇحيتپەن بايلانىستى. بالىق پەن بالدىردان باستاپ، اكۋلاعا دەيىن اۋلايدى (از ساندى ۇلتتىڭ مادەني مۇراسىن ساقتاۋ ءۇشىن ءدال وسى تايپاعا ا ق ش الەمدە ساناۋلى قالعان كوك كيتتى دە اۋلاۋعا رۇقسات بەرگەن. ويتكەنى تايپانىڭ كوك كيتتى اۋلاۋ مەكتەبى ۇمىتىلىپ بارادى. ءبىراق تايپا كوك كيتتى اۋلاماۋعا شەشىم شىعارىپتى). بەينە رەسەيلىك ەسكيموستاردىڭ تايپاسى دەرسىز. ودان بولەك بالىق اۋلايتىن قۇرىلعىلارىنداعى، اعاش قايىقتارىنداعى ويۋلار دا بىردەي. تەڭىز ارىستانىنىڭ تەرىسىنەن يلەگەن توسەنىشتەرى دە بىردەي.
- نەگە بىردەي؟
- ودان بولەك سول تايپانىڭ تىلىنەن ونشاقتى تۇركى ءسوزىن تاپتىق، سول سوزدەر رەسەيلىك ەسكيموستاردىڭ سيرەنيك سەلوسى ديالەكتىسىندە بار.
- ول سايكەستىك قايدان كەلگەن؟
- قىسقاسى، انتروپولوگتارعا باياعى ورىس ساياسات جاساپ بەرگەن جاساندى تەوريالارعا سۇيەنۋدى توقتاتىپ، باسىن ىستەتۋ كەرەك. سەبەبى ولار ءالى كۇنگە دەيىن چۋكچانى دا، ەسكيموستى دا، سولتۇستىك امەريكا قۇرلىعىنداعى ۇندىستەردى دە «اركتيكالىق مونگولويد تيپتەرى» دەپ ءبارىن شاتاستىرىپ وتىر!
- سىزدەردەن باسقا چۋك ءتىلىن زەرتتەپ جۇرگەن كىمدەر بار؟
- ءدال قازىر مىنا ءبىز - چۋك ءتىلىنىڭ تۇركىلىك بايلانىستارىن زەرتتەيتىن الەمدەگى جالعىز عالىمبىز. جالپى چۋكچا ءتىلىنىڭ ارعى نەگىزىن تۇركى تىلدەرىمەن بايلانىستىرعان ءبىز ەمەس. بۇل بايلامدى قىرىق جىل بۇرىن اتاقتى لينگۆيست ءادىل احمەتوۆ اعامىز ايتقان. قىزىقتى قاراڭىز، «بىرەۋلەر» ول كىسىنىڭ قىرۋار ەڭبەگىنەن، اتاعىنان سەسكەنىپ، بۇل بولجامىنا قارسى شىعا المايدى دا، ەندى وسى پىكىردى ءبىز جانداندىرعاندا ءۇنىمدى وشىرۋگە تىرىسادى. ازىرگە ءبىزدى ا ق ش عالىمدارىنان وزگە وتاندىق بىردە-ءبىر تۇركولوگ قولداعان جوق.
- ەندى سول چۋكچالار جايلى ايتىڭىزشى. جالپى ولار رەسەيدەن قانداي تەپەرىش كوردى؟ جاڭا ءبىر سوزىڭىزدە «ورىس ساياساتى» جايلى ايتتىڭىز عوي. ونىڭ سالدارى قانداي بولدى؟
- الەمدە ورىستىڭ تىرناعى باتقان ەكى حالىق بولسا، سونىڭ ءبىرى - قازاق، ەكىنشىسى - چۋكچا. رەسەي الياسكانى ا ق ش-قا ساتقاندا ءدال سول چۋكچالاردان قۇتىلۋ ءۇشىن چۋكوتانى دا قوسا ساتىپ، قۇتىلۋدى كوزدەگەن. ءبىراق ا ق ش-تاعى ءبىر دەرەكتە امەريكانىڭ وعان اقشاسى بولمادى دەيدى، ەكىنشىسىندە الياسكا ارقىلى كەمە جولدارىن اشۋ مۇمكىندىگىن كورىپ، چۋكوتانى كەرەك ەتپەدى دەيدى.
قىسقاسى، چۋك ماڭدايىنىڭ سورى بەس ەلى حالىق ەكەن، سودان بەرى كورمەگەنى جوق. چۋكوتانى دەجنيەۆتىڭ ەكسپەديتسياسى 1648 -جىلى اشتى ما؟ سودان بۇل حالىق ورىسپەن 1941 -جىلعا دەيىن چۋكوتانى ءبولىپ الىپ، جەكە مەملەكەت بولامىز دەپ سوعىسقان. قان دەگەن نارسە تامىردى بويلاپ اعىپ جاتقان جاي سۇيىقتىق ەمەس. قاندا بۇكىل تەك بار، بۇكىل گەنوفون ساقتالادى، ءورشىل، باتىل تۇركىنىڭ قانى ول چۋكچاعا تىنىم تاپتىرماعان! ورىستار ول تاريحتى ولگەنشە جاسىرادى، چۋكچانىڭ جىگىتتەرى تالاي ورىستىڭ جاساعىن قىرىپ سالعان.
ولاردى نەگە ءالى كۇنگە دەيىن «سىبىرلىك كاۆكاز» دەپ اتاعانى جايلى ويلانبايمىز؟ سەبەبى چۋكچانىڭ ەركەكتەرى كاۆكازدىقتار ءتارىزدى بەرىك تە نامىسشىل بولدى. ورىس چۋكچانى جەڭۋ ءۇشىن نەبىر سۇمدىقتى ويلاپ تاپتى. مەرەز اۋرۋىن جايدى، تەگىن اراق تاراتىپ، القاش قىلدى، چۋكچانى انەكدوتتىڭ اقىماق كەيىپكەرىنە اينالدىردى. چۋكتىڭ مادەنيەتىن مانسۇقتاپ، ايەلىن دوسىنا بولىسەدى دەگەن اقپاراتتى دا شىعاردى. ءبارى ويدان قۇراستىرىلعان. ەڭ ارعىسى ساناققا كەلەيىكشى، ءجۇز ەلۋ جىل بۇرىن ءبىر ميلليونعا تارتا چۋك ۇلتىنان بۇگىندە ون مىڭ جان بالاسى قالدى دەگەن نە سۇمدىق؟ ! بۇل - چۋكچاعا جاسالعان اشىق گەنوتسيد.
- بۇدان وزگە نەندەي ماسەلە بار؟
- مىسالى، وتكەندە «لينگۆيستيكالىق كومپاس» جۋرنالىنان وڭتۇستىك سىبىردەگى مونگول تەكتى دەلىنەتىن از ساندى ۇلتتاردىڭ تۋنگۋس، مونگولعا مۇلدەم تارتپايتىنى، ەسەسىنە تۇركىلىك بايلانىستارى مول ەكەنىن ايتا كەلە، ورحون جازبالارىندا چۋكچا-كورياكتار اتى جازىلعانىن وقىدىم. ورحون - شامامەن جەتىنشى- توعىزىنشى عاسىرلارعا ءتان، كونە تۇركى تايپالارىنىڭ مادەنيەتى.
لينگۆيستيكادا كونە باستاۋلاردى تابۋ قيىن...
- ول قايدان شىقتى؟
- ۋاقىت ماشيناسىنا وتىرىپ، مىنا ءبىز جاسىرىنىپ بارىپ، قاشاپ، جازىپ كەلگەن جوق شىعارمىز؟ ! چۋكتىڭ ەتنيكالىق مۋزىكاسىندا كومەيمەن ايتۋ سەكىلدى كونە تۇركىلىك سارىن بار. بۇل اركتيكا حالىقتارىنا قايدان كەلگەن؟ مىسالى، رەسەيلىك ەسكيمو تىلىندە كادىمگى سىبىرلىك حاسكي تۇقىمىنا قاتىستى جيىرماعا تارتا اتاۋ بار.
حاسكي ءسوزىن «بىلگىشتەر» ىستىق حاۋىز دەپ اۋدارىپتى، چۋكوتانىڭ حاۋىزدارىنا قاتىستى. حاسكي دەگەن ءسوز - كادىمگى قاسقىر دەگەن ءسوز. ەسكيموستاردا ق دەگەن دىبىس جوق، ەسەسىنە تەرەڭ كومەكەيمەن ايتىلاتىن «حگ» دەگەن دىبىس بار. بۇل يتتەر ەسكيموستىڭ قوراسىنداعى قويى سەكىلدى عوي، تىرشىلىگىمەن تىعىز بايلانىستى. ولار يتتەردى جاسىنا قاراي «حاسحاە» (ماعىناسى قاسقىر)، «ارلاان» (ماعىناسى ۇلكەن توبەت) دەپ اتايدى. ءبىز وسىنداي مول دالەلگە جۇگىنىپ ەسكيموس، چۋك تىلدەرى اراسىنان ابەررانتتى تۇركى سوزدەرىن، ورتاق لەكسيكالىق پاراللەلدەر تاپقان سوڭ وسى بولجامعا كەلدىك. كەڭەس وداعىندا قازاقستانداعى تاڭبالى تاس پەتروگليفتەرىندەگى سۋرەت سىزبالاردىڭ كوشىرمەسى چۋكوتاداعى پەگگىمەل پەتروگليفتەرىنەن تابىلعاندا، رەسەي جاڭالىقتى ءبىر باسىلىمعا دا جاريالاتپادى. ونى زەرتتەيتىن مامان بولسا، ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىزدىڭ اياسى كەڭەيەر ەدى. ازىرشە مۇنى كۇتەمىز.
- چۋك ءتىلىنىڭ تۇركى تىلدەرىنە تۋىس ەكەنىنە تاعى قانداي دالەلدەر كەلتىرە الاسىز؟
- ءار عالىمنىڭ ىلىك ىزدەيتىن القابى بولادى. لينگۆيستيكادا كونە باستاۋلاردى تابۋ وتە قيىن. تامىر دەگەن نارسە اتى ايتىپ تۇرعانداي، ۋاقىت وتكەن سايىن ءار ءتۇرلى مادەني قاتپاردىڭ استىنا ءتۇسىپ كەتەدى دە، ونى ارشىپ الۋ مۇلدەم قيىنعا سوعادى. ءبىز بۇنداي كەزدە توپينيمدەرگە سۇيەنەمىز. چۋك تىلىندە سۋدى «سۋىىن» دەيدى. سول «سۋىىنمەن» بىتەتىن گيدرونيمدەر ءالى كۇنگە دەيىن بار. ەككىسۋۋىىن دەگەن وزەن بار، قوس وزەن دەگەن ءسوز عوي. قاتتى اعىستى چۋك تىلىندە «ەكۆىن» دەيدى، بولجاۋىمىزشا بۇل - «ەكپىن». چۋك گيدرونيمىندە اعىسى قاتتى سۋ اتاۋىنا «ەكۆىن» جۇرناعىن جالعايدى. چۋكوتانىڭ «پوليارنىي زيمنيگىندە» كىۆەكۆىن دەگەن وزەن بار. الدىڭعى «كىۆ» ءسوزى چۋك تىلىندە «كۇن» دەگەن ماعىنا بەرەدى. بۇل دا - تۇركىلىك ءسوز. «پونتەەگويگىن» جەر، سۋ اتاۋىنداعى ويعىن - بىزدىڭشە ويىق.
شىڭدى چۋك تىندە «تىڭ» دەيدى. «اليارماگتىن» توبە اتاۋى، «ايدىنگىتىن» بەرەڭ بۇعازىنا قۇياتىن وزەن اتاۋى. چۋكوتادا كەزىندە رەسەيدى قالايىمەن قامتاماسىز ەتكەن ۆالكۋمەي دەگەن كەنىش بولعان. چۋك تىلىندە ۆىلكىنەي، بالكومەي دەگەن ءسوز عوي. چۋك بۇعىمەن كۇنەلتەدى، بۇعىنىڭ قانىن اس قىلادى. سول تاماقتى «گان» دەپ اتايدى. «گان» - «قان».
ءتىپتى شىعىس سىبىردەگى لەنا وزەنىنىڭ اتى دا وزگەرىسكە ۇشىراعان. اركتيكاعا قۇياتىن ەڭ ۇلكەن ساعانىڭ اتى چۋك تىلىندە «ەنەە»، ياعني «ۇلكەن انا - ۇلكەن وزەن» ماعىناسىن بەرەدى. سونداي-اق «بەتكەي» - ەتكەي: كۋيۆيرىنەتكەي كولى. ايتالىق، قازىرگى چۋك تىلىندە ءتۇرلى تۇستەردىڭ اتى جوق. قار جامىلعان چۋكوتانىڭ پاليتراسىنا ساي اق، قارا، سۇر، سارى دەگەن ءتورت اتاۋ عانا بار. ءبىراق توپونيمدەرىندە كزىل، كووگ دەگەن ءتۇس اتاۋلارى ۇشىراسادى.
- وتە قىزىق دەرەك ەكەن. ءبىراق نەگە وسى وڭتۇستىك ءسىبىر حالىقتارىنىڭ تۇركىلىك تەگىنە ءجيى كۇمانمەن قارايدى؟
- ارينە، ول - زاڭدىلىق. ورتا ازيالىق تۇركىلەردىڭ تەگىنە ەش تالاس جوق، ال وڭتۇستىك ءسىبىر تۇركىلەرى تۋرالى زەرتتەۋلەردىڭ حرونولوگياسى ۇنەمى كوپسالالى بولىپ كەلەدى. سەبەبى وتە الىستا جاتقاندىقتان، ءبىز ولاردىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىندەگى كەيبىر سۋبستراكتاردىڭ بەلگىسىنە عانا سۇيەنىپ، بولجام جاساي الامىز. ءبىزدىڭ ا ق ش عالىمدارىمەن بىرلەسىپ، بۇل باعىتتا اشقان جاڭالىقتارىمىز كوپ. بۇيىرتسا، جاريالايمىز.
- ال جالپى لينگۆيستيكادا مۇنداي تالاستىڭ بولۋى ورىندى ما؟ نەگە ناقتىلىق جوق؟
- لينگۆيستيكا دەگەنىڭىز - ماتەماتيكا ەمەس. ماتەماتيكادا ون قوسۋ وننىڭ تەڭ بولادىسى جيىرماعا تەڭ. بولدى. ونى بىرەۋ كەلىپ، ءوز پىكىرىن ايتىپ، وزگەرتە المايدى. قاتىپ قالعان قاعيدا سول. ال لينگۆيستيكا دەگەندە ونداي تۇراقتىلىق جوق. قىپ-قىزىل ەموتسيا. اناۋ ورىستىڭ يگىر پولكى تۋرالى جىرىن جالعان دەگەن تۇركولوگتاردى كىم تىڭدادى؟ قۇداي-اۋ، تۇركى جۇرتىندا ءبىر الپامىستىڭ جيىرما سەگىز نۇسقاسى تابىلعان. سول سياقتى سلاۆياندار قانشاما ارنالى ۇلىس قوي. يگىر جىرىنىڭ نەگە تاعى ءبىر نۇسقاسى بولماسقا؟ وقيعاسى شامالى سوعان ۇقسايتىن ءبىر ەپوس نەگە جوق دەگەن سۇراققا قاي ورىس جاۋاپ بەردى؟ جاۋاپ جوق. قولجازبانىڭ ءوزى بار. تەحنولوگيا دامىعان زامان. قازىر ءتىپتى كومپيۋتەر ايىرا المايتىنداي ەتىپ، ون مىڭ جىل بۇرىنعى جازباعا ۇقسايتىن ەتىپ جاساي بەرەدى.
- ۋاقىتىڭىزدى ءبولىپ، سۇراقتارىما جاۋاپ بەرگەنىڭىزگە كوپ راقمەت!
- سىزگە دە كوپ راقمەت!
جالعاسى بار…
التىنبەك مەرسادىق
«ايقىن» گازەتى
