ەلىنە قورعان بولعان بوكە باتىر

استانا. قازاقپارات - بوكە باتىر اباق كەرەي ىشىندەگى قۇل مولقى رۋىنان. اكەسى جىرعالاڭ قارماۋلى، ءبىر بەتكەي، جۋاس ادام بولعان، دەپ جازىلادى بوكە باتىر تۋرالى دەرەكتەردە.

بوكە باتىر قىتايدىڭ قازىرگى التاي ايماعى، شىڭگىل اۋدانىندا 1846 -جىلى قاراپايىم مالشى جىرعالاڭ سەمياسىندا دۇنيەگە كەلگەن.

بوكە باتىردىڭ ۇلى راباي 1930-جىلى شىڭگىل بويىنان اۋا كوشىپ، موڭعوليا جەرىنە بارىپ قونىستانعان.

قازىر سول جاقتاعى بۇلعىن دەگەن اۋدانعا قاراستى بوكەنىڭ جيىرما نەشە سەميا نەمەرە شوبەرەلەرى بار.

رابايدان قالعان اققوجا دەيتىن اقساقال بۇگىندە كونە كوزدەردىڭ كۋاسى رەتىندە ءتىرى ەكەن.

بوكەنىڭ ءىنىسى شوكە، نەمەرە اعالارى مىڭباي، دۋباي، ىلبىسىندەر اسا قارماۋلى ءارى ەرجۇرەك جىگىتتەر ەكەن. ولار ءوزارا كۇش سىناسقاندا كيىز ءۇيدىڭ ۇزىن تىرەۋىشىن قولدارىنا الىپ، شىبىقشا سولقىلداتا ۇيىرەدى ەكەن دەيتىن اڭگىمە بار.

بوكە جاس كەزىندە نەمەرە اعاسى مىڭبايمەن بىرگە موڭعول اۋىلدارىنا بارىمتا الۋعا بارىپتى.

بۇلار بارعان قورا تابيعي كەڭ ۇڭگىرلى، كەرەگەلى جارتاس ەكەن دە، بوساعاسىنا وتە بيىك تاس داۋال جينالىپ، ونىڭ الدىنا كۇزەت تىگىلىپتى.

سونىمەن بۇل قورانىڭ اۋزىنان بارىپ، مال الۋدىڭ ەشقانداي مۇمكىندىگى جوق بولىپتى. اعاسى مىڭباي ەكەۋى جارتاس قورانىڭ ۇستىنە شىعىپ، ارقان سالىپ بايقاسا، جارتاستىڭ بيىكتىگى التى قۇلاش شىعىپتى. جان-جاعىن شولىپ وڭتايلى جەر ىزدەگەنمەن وڭاتى كەلمەگەن سوڭ، اقىرى ارقانمەن ساۋمالاپ قوراعا ءتۇسىپ، قويدى ءبىر-بىردەن ارقانعا بايلاپ تارتىپ شىعارىپ اكەتۋ بەكىمىنە كەلىپتى.

سوندا مىڭباي:

- باۋىرىم، قارۋىڭ بولعانىمەن، قايراتىڭ جەتىلگەن جوق. قوراعا مەن تۇسەيىن، سەن وسى ارادا قالىپ مىندەت اتقار، - دەيدى.

بوكە بۇل بولىسكە رازى بولماي:

- «اعاسى باردىڭ جاعاسى بار» دەپتى عوي اتالارىمىز، اعالىق ايلا سىزدە ەمەس پە؟ - دەپتى دە ارقاننان ساۋمالاپ قوراعا ءتۇسىپتى. تومەنگە تۇسكەن سوڭ بوكە تاڭداپ ءجۇرىپ ءبىر ەركەك قويدى ارقانعا بايلاعان ەكەن، مىڭباي ونى تىماقشا جۇلىپ اكەتىپتى...

مىنە وسىلاي باستالاتىن تالايلاعان، اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمەلەر ەل اۋزىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ ايتىلىپ كەلەدى.

كەزىندە تايبۇتا، قوجامبەت قاتارلى رۋباسىلارى وجەت تەزەردەلى بولىپ ءوسىپ كەلە جاتقان جىرعالاڭ ۇلى بوكەنى ءداپ باسىپ تانىپ، ونى التى جاسىنان باستاپ اتشى-قوسشى ەتىپ جاندارىنا ەرتىپ، قيىن جۇمىستارعا سالىپ، توپتى جەردە ءسوز بەرىپ، باۋلىپ پايدالانا باستايدى.

ەرتىستى ساعالاپ، ۇلىڭگىر وزەنىن جاعالاپ ورلەي كوشىپ، ىرگەلەي قونىپ، موڭعولدان اتا قونىستى بىرتىندەپ قايتارىپ الىپ وتىرعان كەرەي ەلى، ءبىر مەزەت قازىرگى شىڭگىل اۋدانىنىڭ تومەنگى تۇسى سارتوعاي مەن قاراتۇڭكەدەن جوعارى ورلەي الماي تاعانداپ قالادى.

كەرەي ىشىندە قۇلمولقى رۋى شىڭگىل وزەنىنىڭ شۇرايلى اڭعارى مەن شۇيگىن ءشوپتى، تۇنىق باستاۋلى، نۋ ورماندى اپايتوس جاسىل جايلاۋىن موڭعولداردان قالايدا تەزىرەك قايتارىپ الۋدى كوزدەپ، بوكە باستاعان ءبىر توپ اتپال ازاماتتاردى جاسىرىن جىبەرىپ، شىڭگىل بويىنداعى قاراعاش، اققارىن قاتارلى جەرلەردەن جەروشاق قازدىرىپ وعان قاراتالدىڭ كومىرىن سالدىرىپ كومدىرىپ تاستايدى.

1863 -جىلى قۇلمولقى رۋى اتىنان ەلشى رەتىندە قوجامبات اقساقال بوكە قاتارلى ءبىر توپ سايلاۋىت جىگىتتەردى ەرتىپ، قارا جورعا ات، قارا تۇلكى ىشىك، قارا شۇناق جامبى تارتۋ تارالعىنى، شىبار توبىلعىداعى كۇرەنى ۇستاپ تۇرعان موڭعول تورەسى نامجىققا قاداعىمەن قوسا ۇسىنادى.

سونىمەن بىرگە ولار: «شىڭگىل بويى ەجەلگى قازاق مەكەنى ەدى. مۇندا كۇل توككەن جۇرتىمىز، قازان اسقان جەر وشاعىمىز بار. ەسكى جارانىڭ ورىنىن تىرناپ قايتەرمىز، بۇگىنگى كۇنى لىقسىعان ەل بولدىق، قىس-قىستاۋ، جاز-جايلاۋىمىز تاپشىلانعان سوڭ، بەرەكە جولىمەن اتا قونىسىمىزعا كەرەگە جايساق دەپ كەلدىك»، - دەيدى.

مۇنى ەستىگەننەن كەيىن نامجىق تورە شاعانعولداعى سارۋاڭعا قازاق ەلشىلەرىنىڭ بۇيىمتايىن مالىمدەپ حابارشى جىبەرىپ، ەندى ءبىر جاقتان قازاقتىڭ ەجەلگى وت جاققان جەرىن تەكسەرىپ كورمەك بولىپ اتتانادى. نامجىق بارىپ تەكسەرگەندە قارا اعاش، اققارىننان كونە جۇرت، بايىرعى جەر وشاق، اعاش كومىرى تابىلادى دا، قازاق ەلشىلەرىنىڭ سوزىنە ەرىكسىز مويىنسال بولادى. سول ءتۇنى جون تاۋعا قالىڭ جاڭبىر جاۋىپ تۇرادى. كەشكە قاراي كۇرەگە ورلەگەن وتىز نەشە اتتى موڭعول مەن قازاقتىڭ مىقتى جىگىتتەرى ەكى شىڭگىل وزەنىنىڭ قۇيعانىنان وتەدى. ءدال وسى ساتتە جاڭبىر سۋىنان مولىققان تاسقىن كەلىپ قالادى.

وزەننەن ءوتىپ بارا جاتقاندا نامجىقتىڭ اتى ءسۇرىنىپ كەتىپ، اتتان ايىرىلعان تورە سۋعا اعا جونەلەدى. كوزبە-كوز ولىمگە كەتىپ بارا جاتقان تورەسىن قۇتقارۋعا جىگىتتەرىنىڭ ءداتى بارماي، شۋلاي ۇيلىعىپ تۇرىپ قالادى. ال، بوكە قۇلداي شاۋىپ، تورەدەن ءسال تومەنىرەك كوك وركەشكە ات سالىپ، نامجىقتى الىپ شىعادى. اۋزى مۇرىنىنان سۋاققان تورە ەت پىسىرىم ۋاقىتتان كەيىن ازەر ەسىن جيادى. بوكەنىڭ موڭعول تورەسىن اجالدان اراشالاعان ەرلىگى، موڭعول ەلى ىشىندە جاقسى اڭىس قوزعايدى. ونىڭ ۇستىنە كۇن سايىن نىعايىپ، باسىم كۇشپەن ىرگەسىن كەڭەيتىپ، اتا مەكەن داۋىن داۋلاپ وتىرعان اباق كەرەيدەن سەسكەنگەن سارۋاڭ امالسىزدان نامجىق تورەگە حابارشى جىبەرىپ، جەر بەرۋ(شىندىعىندا قازاقتىڭ تۋعان مەكەنىن قايتارۋ) كەلىسىمىن جاساۋدى تاپسىرادى.

ءسويتىپ قوجامبەت، بوكەلەر مەن نامجىق تورە اراسىندا مىناداي كەلىسىم جاسالادى:

ءبىرىنشى، قازاق ەلى ەكى شىڭگىلدىڭ قۇيعانىنان قۇلداي قونىستانىپ قىستاۋلىق ەتەدى. ال، جازدا ۇلكەن شىڭگىلدىڭ كۇنگەيتىسىنەن اقبۇلاق، ارشاتىعا دەيىن جايلايدى.

ەكىنشى، قازاق، موڭعول ۇرلىق قاتاڭ شەكتەلىپ، بارىمتا الىسپايدى.

ءۇشىنشى، كەزدەيسوق تۋىلعان داۋ-شارلاردى قازاق، موڭعول ەل باسىلارى بىرلىكتە اقىلداسىپ شەشىم ەتەدى. جوعارداعى كەلىسىم بويىنشا 1863 -جىلى شىڭگىلگە كەرەيدىڭ قۇل مولقى ەلى باسىمىراق قونىستانادى.

موڭعول، قازاق ارالاس قونىستانعان بىرنەشە جىل ىشىندە حالىقتىڭ بەرەكە-بىرلىگى نەگىزگى جاقتان جاقسى بولسادا، جەر، مال تالاسى سونداي-اق، ەل ءىشى بولعاندىقتان ءار ەكى جاقتان ۇرى-قارى بولىپ تۇرادى. بۇل بارىستا موڭعولدار جەرلىك، ونىڭ ۇستىنە قولدارىندا ازدا بولسا ۇستاعان شەرىگى بار بولىپ، قازاققا كوبىرەك جاعدايدا كۇش كورسەتىپ، زورلىق-زومبىلىق ىستەيدى.

بۇل كەزدە كوبىنەسە جاس زەردەلى بوكە، ەلى ءۇشىن داۋ-شارعا ارالاسىپ، قارا كۇش كورسەتكەندەرمەن بەلدەسىپ كوزگە تۇسەدى. وسى كەزدە شىڭگىل كۇرەسىندە بيلىك جۇرگىزۋشى قولىندا قىرىق، ەلۋ قورعاۋشى شەرىگى بار شورماڭداي دەگەن موڭعول «بۇل بوكەمەن بىرلەسىپ اتىمدى ۇرلادى» دەپ موڭعول ىشىندەگى بوكەنىڭ ءبىر تامىرىن ۇستاپ اكەتەدى. بۇدان حابار تاپقان بوكە موڭعولداردان بارىپ احۋال ۇعىسقاندا، شورماڭدايدىڭ ات ۇرلاندى دەگەنى وتىرىك، ول بوكەنى قارالاۋ ءۇشىن اتتى تىعىپ قويىپ، جاساپ وتىرعان جالا ەكەندىگىن ايتادى.

بوكە ءبىر قانشا قازاق، موڭعول جىگىتتەرىن ەرتىپ بارىپ اتتىڭ تىعۋلى تۇرعان جەرىنەن الىپ شىعىپ، شورماڭدايدى كوزگە شۇقىپ، ەل الدىندا ابىرويىن توگەدى.

بۇعان شىداماعان شورماڭداي شەرىكتەرىنە بوكەنى ۇستاۋعا بۇيرىق بەرەدى. ناتيجەدە قيان كەسكى سويىل سوعىسى تۋىلىپ شورماڭداي جەڭىلەدى. سودان كەيىنگى جەردە موڭعولداردىڭ بەتى قايتىپ، بىرتىندەپ التايدىڭ ارعى بەتىنە اۋىپ كەتەدى. ءسۇيتىپ بوكەنىڭ باتىر اتاعى قازاق، موڭعول اراسىنا كەڭىنەن تاراپ كەتەدى.

بوكەنىڭ شىڭگىلدەن قونىس اۋدارۋى

1880 -جىلداردا موڭعول قازاق ورتاسىندا ۇرلىق، بارىمتا اسقىنا ءتۇسىپ، ەل بەرەكەسى بۇزىلادى. سارۋاڭ ەكى جۇيرىك اتىمدى بوكە ۇرلادى دەگەن جەلەۋمەن، وباتىدا وتىرعان بوكە اۋىلىن ەكى جۇزدەن اسا اسكەرىنە تال تۇستە شاپقىزىپ، بوكەنىڭ ءىنىسى شوكەنى جانە نەمەرە تۋىسى مىڭباي پالۋان، دۋباي مەن ءىبىلسىن قاتارلى ءتورت ادامدى ۇستاپ اكەتەدى. بۇل كەزەدە بوكە ايەلىن ەرتىپ تومەنگى التايداعى قايىن جۇرتىنا جولاۋشىلاپ كەتكەن ەكەن.

بوكە قايتىپ كەلگەننەن سوڭ ەلگە يە بولىپ جۇرگەن سەرىكباي مەن تايتاسقا رەنجىپ، «جاۋعا قارسىلىق كورسەتپەي ادامىمدى ۇستاتتىڭدار» دەپ اشۋلانىپ تايتاسقا وق شىعارادى، ابىروي بولعاندا وعى ادامعا دارىماي كەتەدى. سونان سوڭ بوكە سارۋاڭنان ەسە الۋ ءۇشىن قول توپتاپ وباتىنىڭ جونىنا بەكىنىپ، موڭعولداردى شابۋعا دايىندالادى. ءبىراق، ەل اعاسى اقساقالدار: «سوعىس بولسا تىنىش جاتقان ەل ازىپ توزادى، ودان دا ادامدارىمىزدى اقىلمەن قايتارىپ العانىمىز ءجون» دەپ بوكەنى يلاندىرىپ، تۇردىبەك، بالاباي قاتارلى ادامداردى مول تارتۋ-تارالعىمەن سارۋاڭعا جىبەرىپ، قولدى بولعان بوكەنىڭ تۋىستارىن ەل اتىنان سۇراپ الادى.

ال، وسى مەزگىل چيڭ پاتشالىعىنىڭ ىلەدەگى جاڭجۇنى، التايداعى شاعانكەگەن، اباق ەلىندەگى تورەلەر مەن ءتورت بيلەردىڭ سالعان قات-قابات المان-سالىقتان قاشقان ەل بىتىراپ، شالعاي وڭىرلەرگە تاراپ قونىستانا باستاعان ەدى. سارۋاڭنىڭ جالعان جالا جاۋىپ، ءتورت بىردەي تۋىسىن ۇستاپ، ازەر بوساتقانى باتىردىڭ نامىسىن قاتتى قوزدىرعان ەدى.

اۋىلدى باستاي كوشكەن بوكە جوڭعار دالاسىنداعى قۇمدى تياناق ەتىپ، اۋىلدى قوندىرىپ تاستاپ، قول باستاپ كەلىپ، بۇلعىنداعى سارۋاڭنىڭ ورداسىن شاۋىپ، الدىڭعى رەتكى ءوز اۋىلىن شاپقاندا، تىرناعى قاتتى باتقان موڭعولدىڭ شەبىك دەگەن بالۋانىن بايلاپ الىپ، دارسوزىن اتتى قىزىن ولجالاپ، مىڭباي پالۋانعا كىشىلىككە الىپ بەرەدى دە، سول بەتى بوعدا جەرىنە قونىس اۋدارىپ كەتەدى.

بوكەنىڭ جالامەن قولدى بولۋى

1890 -جىلدار ىشىندە التاي مەن شاۋەشەكتەگى تورەلەر مەن بيلەردىڭ قول استىنداعى ەلى المان سالىقتان قاشىپ بىتىرايدى. سولادىڭ ءبىر تالايى بوكەگە قاشىپ بارىپ پانالايدى. جەمساۋلارىنىڭ ورتالاۋىنان جانە بوعداداعى بوكە باتىردىڭ داڭقىنىڭ كۇن سايىن ارتىپ بارا جاتقان داڭقىنان الاڭداعان شونجارلار، مول تارتۋ-تارالعىمەن ءۇرىمجى جياڭجۇنىنە ەلشى جىبەرىپ، «بوكە بۇزىق ادام، ول ەلدى پاتشا اعزامنىڭ المان-سالىعىن تاپسىرماۋعا جەلىكتىرىپ، پاتشا اعزامعا قارسى شىعىپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە ءۇرىمجى ماڭىنا ۇرى قاراقشىلاردى توپتاپ جاتىر، كۇندەردىڭ بىرىندە وزىڭىزگەدە اۋىز سالۋ قاۋپى كۇشتى. سوندىقتان، بوكەنىڭ كوزى جوعالتىلسا، بۇزىلعان ەل بۇرىنعى مەكەندەرىنە قايتارىلسا» دەپ ارىزدانادى. پاراعا تويعان ءۇرىمجى جياڭجۇنى «ءار ەكى ايماق ءۇش جۇزدەن التى ءجۇز اسكەر جىبەرسىن، بىزدە اسكەر شىعارىپ، ەلدى كەلگەن جەرىنە قايتارامىز» حابار جىبەرەدى.

وسى كەلىسىم بويىنشا شاۋەشەك تورەلەرى بىرنەشە ءجۇز اسكەر جىبەرەدى. ال، التايدىڭ اسكەرى كەلمەي قالادى. شاۋەشەكتىڭ ەل كوشىرۋ بۇيرىعىن الىپ، جياڭجۇننىڭ شاقىرتۋى دەگەن سىلتاۋمەن الدامالاپ اكەپ بوكە باتىردى قولعا الدىرادى. ونان كەيىن اسكەري كۇش ارقىلى ەلدى قىسىممەن كوشىرىپ، پۋكاڭ جەرىنىڭ نۋتى دەگەن كول جاعاسىنا يىرەدى. الايدا ەلدى كوشىرىپ اكەتە المايدى.

بوكەنىڭ ءىنىسى شوكە جانە ەل-جۇرتى نۋتى كولىندەگى جولبارىستى اۋلاپ قولعا ءتۇسىرىپ، تەرىسىن بىتەۋ سويىپ، وتىرعان بەينەسىندە جاساپ، تۇيەگە ارتىپ، باسقادا كوپ ساۋعامەن قوسا ءۇرىمجى كوشەسىن قاق جارىپ، قالىڭ جۇرتتى تاڭداندىرا جياڭجۇننىڭ اۋلاسىنا بارىپ ءبىراق توقتايدى. مول قازىناعا، ءتىرى جولبارىس بەينەسىندەگى سۇستى تارتۋعا ەرەكشە رازى بولعان ءۇرىمجى جياڭجۇنى بوكەنى دەرەۋ بوساتىپ، «قايدا بارىپ مال باقسادا ەرىكتى»، - دەپ جازىلعان تاڭبالى قاعاز بەرەدى. ءسۇيتىپ ەلى ءۇشىن ەڭىرەگەن ەر، ەل-جۇرتىنىڭ قولداۋىندا تەمىر قاپاستان قۇتىلىپ شىعادى.

بوكەنىڭ شاڭيا سايلانۋى

1880 - جىلدارى اۋىر المان سالىقتان قاشقان التاي، شاۋەشەك قازاقتارى بوعدا تاۋىن مەكەندەي باستايدى. كەلىمسەك قازاقتاردى ۇيعىر شاڭياسى ۇسەن دەگەن ادام ءوزىنىڭ كولەمىنە كىرگىزىپ باسقارعان ەكەن. جىل سايىن كوشىپ بارعان ەل مولايىپ، ءتۇتىن سانى جۇزدەن اسادى. ۇسەن شاڭيا بۇل احۋالدى ءۇرىمجى جياڭجۇنىنە مالىمدەپ، «قازاقتار ءوزىن ءوزى باسقارعانى ءجون» دەيدى. جياڭجۇن بۇل ۇسىنىستى ماقۇلداپ، قازاق ەلىنە شاڭيا سايلاۋدى ارناۋلى ادام جىبەرىپ ۇيىمداستىرادى. ءار ايماقتان كەلگەن جۇرتشىلىق قىرىق قوي شالىڭ(قوسىمشا تۇرمىس قاراجاتى) جيناپ، 1887 -جىلى بوكەنى شاڭيالىققا كورسەتەدى.

وسىدان باستاپ بوكە باسقارعان ەل ءۇرىمجى جياڭجۇنىنە توتە قاراپ، اۋىر المان سالىقتان ۋاقىتشا بولسادا قۇتىلادى. مۇنان حابار تاپقان التاي، شاۋەشەكتەگى ءبىر ءبولىم ەل ارت-ارتىنان بوكە باتىردىڭ قاراستىلىعىنا كوشىپ كەلىپ، بىرنەشە جىل ىشىندە ءتۇتىن سانى ءتورت جۇزدەن اسادى. ءسۇيتىپ بوكەنىڭ «ءادىل ەلباسى» دەگەن اتاعى بۇكىل التاي بوعداعا جايىلىپ كەتەدى.

بوكەنىڭ شيزاڭ، شيڭحاي ۇستىرتىنە قاراي كوشۋى

بوكە ۇرىمجىدە قولدى بولىپ بوساتىلعان سوڭ، كوزى تىرىسىندە ءبىر جايلى قونىس كەڭ ءورىس تابۋدى ويىنا الادى. وسى ماقساتى ءۇشىن بەيجىڭگە بارىپ ارىز ايتامىن دەگەن اتپەن كەتىپ قاراشار، لوبنۇردى كوكتەي ءوتىپ، تيبەت ۇستىرتىنەن گانسۋ سانشي وڭىرىنەدەيىن بارىپ جەر شالىپ قونىس كورىپ، جىل اينالىپ قايتىپ كەلىسىمەن، 1898 -جىلى 1500 دەي ءتۇتىندى باستاپ اۋا كوشەدى.

كوشكەن ەل پالەندەي ۇركىن-قورقىن كورمەگەن، ەلى جوق يەن جەرمەن ءشوپ سۋ قۋالاپ، قولايلى بولعان جەرلەردى جايلاپ، قىستاپ وتىرىپ كوشكەن. جول ءۇستى جەرلىك ۇكىمەتپەن دە وتىرىقتى ۇيعىرلارمەن دە ەشقانداي قاقتىعىستار بولماعان. جالعاستى كوشۋگە جاعداي كەلمەگەن نەمەسە كوشكىسى كەلمەگەندەر ەلدى مەكەندەردە قالىپ قويىپ وتىرعان.

بۇلار ەڭ العاش كوشكەندە ءۇرىمجىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى قاراتاۋدان قوزعالىپ توقسىندى باسىپ، قاراشارىگە قاراستى قۇرعاقتاۋ، كۇنىش وزەنى دەگەن جەردە ءبىر جىل تۇرىپ، 1899 -جىلى اقسۋ، شايا، شىڭحا قاتارلى جەرلەرگە بارىپ، 1901 -جىلعا دەيىن مەكەن ەتەدى. بۇل جەرگە بارعان ەلدىڭ كوپ ءبولىمى، ياعني مىڭعا جۋىق سەميا سارباس قابا دەگەن ادامنىڭ باستاۋىندا قايتادان قاراتاۋعا كوشكەن.

بوكە باتىر 500 ءتۇتىندى باستاپ لوبنور كولىنە، ودان چاحلىق، شارشان اۋداندارىنا قاراي ويىسىپ، 1902 -جىلى جازعىتۇرىم التىن تاۋ سىلەمىنەن ءارى اسىپ، شيڭحاي، شيزاڭ ءۇستىرتىنىڭ شينجياڭمەن شەگاراسىنداعى بالعىنتاۋ، قۇمكول، سوركول دەگەن جەرگە بارىپ جايلاپ جاتقاندا، ۇرىمجىدەن اسكەر شىعىپ قۋىپ بارادى. سول كەزدە شاكي قاراموللا ۇلى جازعان «بوكە باتىر» قيسساسىندا بىلاي دەيدى.

قۇمكولدى جاتىر ەدىك سول جىل جايلاپ،

ساعىنعاندار جىلايدى ەلدى ويلاپ،

زامان قانداي بولار دەپ ۋايىم قىپ،

جارىتىپ ءبىر-ءبىر اتىن العان بايلاپ.

بايلادىق ءبىر-ءبىر اتتى كەندىر باۋعا،

تۇرىستىق بەرەمىز دەپ كەلسە جاۋعا.

شالعىنشى سىرتقا قويعان ايتىپ كەلدى

«جاۋ شىقتى بۋناق بۋناق بالعىن تاۋعا».

ءامىر قىپ ەلدى جيدى بوكەباتىر،

قايتپايتىن مىقتى جىگىت تولىپ جاتىر،

قاشاندا باسقا كەلەر ءبىر ءولىم بار،

دەپ بۇنى بوكە باتىر بەردى اقىل.

اسكەردى باستاپ كەلگەن ۋاڭدارىن

جاسىرعان كوك تەمىرمەن اسكەر قالىڭ.

ەكىنشى اسكەر باسى قۇربان احۇن

سارت ەكەن اتى شىققان ول ءبىر زالىم.

قۋعىنشى اسكەرلەر كەلگەن سوڭ بوكەگە ەلشى سالىپ، قۇرالىن تاپسىرىپ، قايتادان كوشۋدى ايتادى. بۇل كەزدە بوكەنىڭ بالاسى راباي باستاعان ءبىر بولىم ادامدار باسقا جاققا كەتكەندىكتەن بوكە اقىلداسىپ كورۋ ءۇشىن بىرنەشە كۇن ۋاقىت بەرۋدى ايتادى. سونىمەن حابار بەرىپ جان-جاقتاعى ادامدارىن جيناپ، بىرلىككە كەلىپ دايىندىق كورىپ بولعان سوڭ «جەردىڭ بارىدە پاتشا اعزامعا قاراستى، وسى جەردى مەكەندەيمىز، قايتا كوشپەيمىز» دەيدى.

اقىرى ەكى جاق سوعىسادى. بوكەدە ءجۇز عانا اسكەر بولىپ، قۇرال وتە از، كوبى سويىل، كۇرەك، بالتا الىپ قولما-قول ارالاسىپ كەتەدى. سوعىستا پاتشا اسكەرلەرىنەن ۋاڭدارىن قۇربان جانە ءۇش جۇزگە جۋىق ادام ولەدى. بوكە جاقتان بوكەنىڭ ءىنىسى شوكە جانە جيىرما ادام ولەدى. پاتشا اسكەرى جەڭىلىپ قايتا قاشادى.

بۇل تۋرالى بوكە باتىر قيسساسىندا بىلاي دەلىنەدى:

مىنگەنى بوكەباتىر قاراكەردى،

سوعىستا ولمەگەننىڭ ءبارى كەلدى.

بامداتتا قارا موللا ازان ايتتى،

ءامىردى بوكەباتىر تاعى بەردى.

تۋ الىپ بوكەباتىر ايعايلاعان،

كوپ ادام سول ۋاقىتتا قايعى ويلاعان،

قۇدايىم مۇسىلمانعا قۋات بەردى،

تاقسىر-اي قايرات قىلىپ كوپ زورلاعان.

سول جەردە بوكە باتىر سالدى كۇشتى،

ۋاڭدارىن، قۇربان احۇن وققا ۇشتى.

ات-كولىك، قۇرالىمەن تۇگەل الدىق،

قالعانى باسىن ساقتاپ جولعا ءتۇستى.

ەرتەڭىندە بوكە ادامدارىن ەرتىپ جاۋدىڭ ارتىنان قۋا بارعاندا، جاۋدىڭ ازىق-تۇلىك ارتقان قىرىق ەسەگى بايقاۋسىزدا سازعا ءتۇسىپ باتىپ قالىپتى.

كەيىن وسى بۇل جەر «ەسەك باتتى» اتالىپتى، ازىردە وسىلاي اتالادى. بوكە قالعان ەلىن باستاپ بۇقاداۋان دەگەن اسۋدان اسىپ، شيزاڭ جەرىنە ءوتىپ كەتىپتى. ءۇش اي كوشكەندە 1903 -جىلى تيبەتتىڭ ناكاسا قالاسىنا قاراستى كولەمگە بارىپتى. بۇدان حابار تاپقان تيبەت جەرلىك ۇكىمەتى بوكەنى لاساعا شاقىرىپ اپارادى. سونداعى تيبەت جەرلىك ۇكىمەت ءۋاليى مەن بوكەنىڭ اڭگىمەسى:

«بوكە دەگەن سەن بە ەدىڭ؟» دەپ سۇرايدى ءۋالي. 

«مەنمىن» دەيدى بوكە باتىر.

«ەگەر بوكە سەن بولساڭ، ۇستىڭنەن ايتىلعان شاعىم بار. سەن ۇكىمەت اسكەرىن قىرىپسىڭ. بۇل قىلمىسىڭ وتە ۇلكەن»، - دەيدى جەرلىك ۇكىمەت ءۋاليى.

سوندا بوكە: «وندا ءىنىم شوكە جانە 20 داي ادام بىزدەن دە ءولدى. ونى كىمنەن سۇرايمىز؟» دەپ جاۋاپ بەرەدى. 

«ۇكىمەت اسكەرلەرىن ولتىرگەن ناق سەن بە؟» دەپ سۇرايدى ءۋالي.

بوكە: «دۇنيەدە مەنەن دە باسقا بوكە اتتى ادام بار شىعار»، - دەپ جاۋاپ قايتارادى.

«ولاي بولسا ناكاسادان ءوتىپ كوشۋىڭە بولمايدى»، - دەگەن بۇيرىق بەرەدى جەرلىك ۇكىمەت باسشىسى.

بوكە ەلى سول جەردە تۇراقتايدى. كوپ وتپەي بوكە اۋىرىپ 1903 -جىلى 55 جاسىندا قايتىس بولادى.

- بۇدان حابار تاپقان تيبەت جەرلىك ۇكىمەتى، بوكەنىڭ سۇيەگىن تيبەت جەرىنە كومۋگە رۇحسات ەتپەيدى. بۇل قورلىققا نارازى بولعان ەلى، بوكەنىڭ سۇيەگىن جاسىرىپ كومىپ، بەيتىن مايدالاپ تاستايدى.

بۇل جونىندە شاكەي:

ەلدىڭ كەتتى باستىعى،

ارقا تىرەك جاستىعى.

كومدىرمەدى سابازدى،

ودا بولسا قاستىعى، - دەپ جىرلايدى.

ناكاسادا ءبىر جاز تۇرعان سوڭ بوكەنىڭ ەلىن كوشىرىپ اكەلۋگە ۇرىمجىدەن ارناۋلى اسكەر بارادى. ولار ولگەلى ۇزاق بولماعان بوكەنىڭ كورىن قازىپ، باسىن كەسىپ الىپ، ەلدى قايتا ۇرىمجىگە ايدايدى.

بۇل تۋرالى «بوكە» قيسساسىندا بىلاي دەلىنگەن:

ناكاسادا تۇردىق ءبىز جايلاپ،

ىلگەرىگە بەل بايلاپ.

مۇسىلمانعا جەتكەندە،

قايتارىلدىق سور قايناپ،

قايتا قايتتىق شۇبىرىپ،

امالىمىز قۋىرىلىپ...

سونىمەن بوكە ەلى 1904 -جىلى ۇرىمجىگە قايتىپ كەلەدى. بوكەنىڭ باسىن چيڭ ۇكىمەتى ۇگىت ءۇشىن سەس كورسەتىپ، كوشەگە ءبىراز مەرزىم ءىلىپ قويعاننان كەيىن بالاسى راباي سۇراپ الادى. 1905 -جىلى بايجىگىت موللا ەكەۋى باتىردىڭ باسىن ۇرىمجىدەن الىپ شىعىپ، اتا مەكەنى شىڭگىلدىڭ وباتى دەگەن جەرىنە اكەلىپ جەرلەيدى. جالپى، بوكەمەن بىرگە تيبەت جەرىنە كوشكەندەردىڭ كوپ ءبولىمى اۋا رايىنا ۇيلەسە الماي قايتىس بولعان. سونداي-اق سوعىستا ولگەندەرى دە بار.

ەندى ءبىر ءبولىمى ارى جانە بەرى كوشۋ بارىسىندا جولداعى ەلدى مەكەندەردە قالىپ قويعان، سونداي-اق سول جەردىڭ حالقىمەن ءسىڭىسىپ كەتكەن. كەيبىرەۋلەرىنىڭ شەت ەلدە قالعانى تۋرالى تومەندە بىرنەشە ميسالدى ايتا كەتۋگە بولادى.

وسى ەلدەن ءبولىنىپ قالعان جەتپىسباي باستاعان بىرنەشە ادام مىڭ ءبىر ماشاقاتتى ءۇندىستاننىڭ كالكوتتا، بومباي قالالارىنا بارىپ، ودان مۇسىلمانداردىڭ كومەگىندە مەككەگە بارعان. سول جەردە قاڭعىپ ءجۇرىپ، 1908 -جىلى شينجياڭنان قاجىعا بارعان مامىربەك تورە، اقىت ۇلىمجىلەرگە كەزدەسىپ، سولاردىڭ جاردەمىندە التايداعى ەل جەرىن تابادى.

سول جولدا اقىت قاجى جازعان «قاجى بايان» دەپ اتالاتىن اتاقتى جول ەستەلىگىندە مىناداي دەلىنگەن:

ماككادا ءتورت ءمۇساپىر بىزگە كەلگەن،

ساياق كەتكەن جان ەكەن وردەگى ەلدەن.

ۇشەۋى اراپاتتا بىزبەن ءجۇردى،

بىرەۋى بايتوللادا ونىڭدا ولگەن.

بۇل جەردە اقىت قاجىنىڭ «ءور» دەپ وتىرعانى شىڭگىل. ويتكەنى كوكتوعاي ەلى قاشاندا ءور دەپ اتايدى. ال بايتوللادا ولگەنى جەتپىسباي ەكەن. بۇلار اۋەل باستا ولاي بەتتەگەندە قانشا ادام؟ باسقالارى قايدا كەتكەندەرىندە دەرەك جوق بولسادا، وسى ءتورت ادام عانا ەمەس ەكەندىگى بەلگىلى. 1954 -جىلى گەولوگ باستاپ، ات كولىگىن باعىپ، ءماۋىتقان دەگەن شىڭگىلدىك ادام وڭتۇستىك شينجياڭدا بولعاندا بوكەنياز دەگەن دەگەن ۇيعىر شالعا كەزدەسكەن.

سوندا ونىڭ ايتۋىنشا «20 جاستاعى كەزىمدە قالىڭ توراڭعىنىڭ ىشىنەن اڭ قاراپ ءجۇرىپ، بەيساۋات جۇرگەن ءبىر توپ قازاققا كەزدەستىم. ولارعا مەن «قايدان جۇرسىڭدەر دەپ كۇش كورسەتىپ ەدىم، ءوزىمدى بايلاپ، ات، مىلتىعىمدى قاسىما قويىپ، وزدەرىنىڭ جوندەرىن ايتىپ كەتتى. سويتسەك بۇلار كوشىپ بارا جاتقان بوكە ەلى ەكەن. مەنىڭ اتىم نياز ەدى، سودان كەيىن بوكەنياز اتانىپ كەتتىم» دەپتى.

تاعىدا وسى ءماۋىتقان شايادا «قازاق ءمالىسى» دەپ اتالاتىن ءبىر اۋلدىڭ بارلىعىن كورگەن. بۇلار دا بوكە ەلىنەن قالعان قازاق اۋىل ەكەن. ءازىر ءتىل، ادەت-عۇرىپ جاعىنان ءبىر تۇتاس ۇيعىر بولىپ كەتكەن. ءبىراق قازاق ەكەندىكتەرىن بىلەدى جانە اڭگىمەلەيدى ەكەن.

لوب اۋدانىناندا ءبىر قازاق كەمپىر كەزدەسىپ، ءوزىنىڭ بوكە ەلىنەن قالعانىن، كۇيەۋى ءولىپ، بالالارى ۇيعىرمەن تۇرمىستانىپ ۇيعىر بولىپ كەتكەندىگىن ايتىپ جىلاعان.

1960 -جىلدارى وڭتۇستىككە وزگەرتۋگە بارعان التايلىق ادامدار بۇنداي جاعدايلاردى كوپ كەزدەستىرگەن. شاقىلىقتا سىرماق، تويبولدى دەگەن جەر اتتارى بار ەكەن. سىرماقتا كوشكەن ەلدەن ءبىر قازاق سىرماعى قالىپ سودان «سىرماق» اتالىپتى.

تويبولدى دەگەن بىرەۋ توي جاساپ، ماڭايىنداعى ۇيعىرلاردى دا تويعا شاقىرىپتى. سودان بۇل جەر «تويبولدى» اتالىپتى.

 

ازىرلەگەن بەيسەن سۇلتان ۇلى