ۇلى كوشتىڭ دارابوزى

استانا. KAZINFORM - جازۋشى قالامىنان تۋعان شىعارمالارى ءاردايىم وقىرمانداردى ويلاندىرىپ، شابىتتاندىرىپ، ادەبيەتتىڭ شەكسىز الەمىندە جاڭا بيىكتەرگە باستايدى.

قابدەش جۇمادىلوۆتىڭ ەسىمى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنا التىن ارىپپەن جازىلعان. قابىرعالى قالامگەردىڭ قالامىنان تۋعان ءاربىر ءسوزى - قازاق حالقى مەن ادەبيەتىنىڭ اراسىنداعى التىن كوپىر. سول كوپىردىڭ ۇستىنەن وتكەندە، ءبىز ءوزىمىزدىڭ كەشەگىمىز بەن بولاشاعىمىزدى تانىپ، ۇلتتىق مۇرالارىمىزدىڭ قادىرىن تۇسىنەمىز. ونىڭ ولەڭدەرى مەن اڭگىمەلەرىنىڭ ارقاسىندا ادەبيەتىمىزدىڭ شىڭىنا شىقتىق. ول - قازاق ادەبيەتىنىڭ مايتالمان شەبەرى، ءسوز ونەرىنىڭ شىنايى قولونەرشىسى.

بىلىكتى جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىعىنداعى تىڭ ويلار مەن ءسۇزىپ الار ەڭبەكتەرى جەتەرلىك. اتاپ ايتار بولساق، ونىڭ شىعارمالارىندا قازاق حالقىنىڭ تاريحي تاعدىرى، كوشپەندىلەردىڭ ءومىرى، ۇلتتىق باتىرلىق ەپوستارى مەن اڭىزدارى ءجيى كەزدەسەدى.

سونداي-اق ول ءوزىنىڭ شىعارمالارىندا ادام بولمىسىنىڭ ءمانى، ءومىر مەن ءولىم، ماحاببات پەن دوستىق سياقتى ماڭگىلىك تاقىرىپتاردى تەرەڭدەتە زەرتتەدى. قالامگەر ءوزىنىڭ جازباسىندا الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىككە، زاماناۋي قوعامنىڭ كەمشىلىكتەرىنە جانە ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردىڭ جوعالماۋىنا كوڭىل ءبولدى. ءتىل بايلىعىنا دا اسا ءمان بەردى. جازۋشىنىڭ ءتىلى - كۇردەلى مەتافورالار، باي وبرازدار جانە تەرەڭ ماعىنالى سيمۆولداردىڭ قازىناسى. سونىمەن قاتار ونىڭ ادەبي تەحنيكاسىندا جاڭاشىلدىق بار، ول ادەبيەتتەگى ءداستۇرلى فورمالاردى بۇزىپ، جاڭا شىعارماشىلىق ادىستەردى قولدانا ءبىلدى.

قابىرعالى قالامگەر ءتىل مەن ءدىل ءھام ۇلت ماسەلەسىن تەرەڭ قاۋزاپ، ولاردىڭ وڭ شەشىلۋىنە مۇرىندىق بولدى. «ءتىلى ولگەن ەل - ءتىرى ولگەن ەل» دەمەكشى ءوزىنىڭ ەلى ءۇشىن بۇل تاقىرىپتا ايانىپ قالعان جوق. سونىمەن بىرگە ۇلتىمىزدىڭ تاريحىن كوپ وقىپ، بىلگەندىگى - ەلگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن بىلدىرەدى. قازاق ەلىنىڭ تاريحى جايلى الىپ- قاشپا اڭگىمەلەر دە جەتەرلىك.

بيىك مىنبەلەردەن: «بىزدە حاندىق بولعان جوق، مەملەكەت بولعان جوق، شەكارا دا بولعان جوق» دەگەن ادام سەنگىسىز جايتتار دا بولعان. باسقا ەلدىڭ يدەولوگتارى ءىلىپ اكەتىپ، اشىق تابالاعان كەزدەر بولدى. قابدەش ءءجۇمادىلوۆ سۇحبات بارىسىندا وسى تاقىرىپقا ءوزىنىڭ پىكىرىن ايتقان بولاتىن. «قازاقتا ەل بولماعان، جۇرت بولماعان، حاندىق بولماعان دەگەن ءسوز - ءبىزدىڭ بۇتكىل تاريحىمىزدى جوققا شىعارۋ عوي. ەگەر ءدال بيىل قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن اتاپ وتپەسەك، ول ءبىزدىڭ ەلدىگىمىزگە، تاۋەلسىزدىگىمىزگە سىن بولار ەدى. بۇل الگى قازاقتا ەل بولماعان، مەملەكەت بولماعان دەگەن جالالى سوزدەرگە دەر كەزىندە قايتارعان جاۋاپ بولدى» دەپ ءوز ويىن سۇحبات بارىسىندا سەنىمدىلىكپەن نىق ايتتى.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، تاريحتى تەرەڭدەتە، تامىرىنا ۇڭىلە قارايتىن شەبەر جازۋشى بولدى. شىڭعىسحان جايلى ءوز وي-پىكىرلەرىندە تۇرىك ەكەندىگىن ايتىپ وتىراتىن. شىڭعىسحان تورە دەگەن رۋدان شىقسا، موڭعوليادا ونىڭ ۇرپاقتارى جوق، سەبەبى تورە رۋى قازاقتاردا، ونى توبەسىنە تۇتاتىن حالىق - ءبىزدىڭ قازاقتار عانا. تورەنى تورگە وتىرعىزىپ، بيلىك بەرەتىن ءبىزدىڭ حالىق. نەبىر ءدۇلدۇل بيلەر، ودان قالسا، اتىنان ات ۇركەتىن باتىرلار بيلىككە ۇمتىلماعان. سەبەبى ابدەن حالقىمىزدىڭ قانىنا ءسىڭىپ قالعان زاڭ. قازاقتى بيلەيتىن تورەلەر دەپ ءوزىنىڭ كورەگەن ويلارىمەن ءبولىستى. «شىڭعىسحان سەكىلدى بابامىزدان بەزبەۋىمىز كەرەك قوي. ونداي ۇلى بابا اركىمنىڭ ماڭدايىنا بىتە بەرمەس» دەگەن بولاتىن. شىنىندا، دانىشپان قولباسىدان، شىڭعىسحانداي ۇلىدان ءبىز، ياعني قازاقتار عانا قاشىپپىز. تاريحتا ءوزى سويلەپ تۇراتىن ايعاقتار كوپ قوي. ىشكى تالاستى ايتاتىن بولساق، كەيبىرەۋلەر ونى «قيات» دەپ، ەندى بىرەۋلەرى «جالايىر» دەپ ءجۇر.

قيات تا - تۇرىك، جالايىر دا - تۇرىك، ءبارى - قازاقتىڭ رۋلارى. 4 تومنان تۇراتىن مۇحتار ماعاۋيننىڭ شىڭعىسحان جايلى كىتابى بار. سول كىتاپتا قولباسشىنىڭ تۇمەنباسىلارى، نوياندارى، مىڭباسىلارى تۇگەل تۇرىك بولعان. شىڭعىسحاننىڭ تۇرىك ەكەندىگىن مويىنداماۋ، تۇرىكتەردى بىرىكتىرمەۋ ماقساتىنداعى الدىن الا جوسپارلانعان ساياسات بولدى. ال قازىر جاڭا دەرەكتەر اشىلىپ جاتىر. موڭعوليا قۇپيا شەجىرەسىن ءارى ءراشيديننىڭ تاريحي ەڭبەكتەرىن ورىسشاعا اۋدارعاندا تەرىس- قاعىس اۋدارا سالعان عوي. جازۋشىنىڭ ءوزى دە «شىڭعىسحاننىڭ تۇرىك ەكەنىن ايتاتىن جەردى ادەيى قالدىرىپ، سىزىپ تاستاپ وتىرعان» دەپ ءوز زەرتتەۋلەرىن اڭگىمە بارىسىندا قوزعاعان بولاتىن.

قىتايدان قازاقستانعا العاش بوپ وتكەن ۇلى كوشتىڭ دارابوزى - قابدەش ءجۇمادىلوۆ. شىعارماشىلىق مۇراسى - ادەبيەتىمىزدىڭ التىن قورى. ول ءوزىنىڭ شىعارمالارى ارقىلى قازاق حالقىنىڭ باي تاريحىن، مادەنيەتىن جانە ۇلتتىڭ مۇددەسىن تەرەڭ زەرتتەدى. ونىڭ ءاربىر ءسوزى، ءاربىر جولى قازاق حالقىنىڭ رۋحىن، ءداستۇرىن جانە تاريحىن ايقىنداي تۇسەدى. قالامگەردىڭ شىعارماشىلىعىنداعى فيلوسوفيالىق ويلار، ءار كەيىپكەرلەر مەن شىنايى ەموتسيالار بارشا وقىرماننىڭ جۇرەگىنە جەتەتىنى حاق. اۆتوردىڭ التىن ارىپپەن ورنەكتەپ جازعان جازبالارى ءمارمار تاسقا قاشالعان ماڭگىلىك وشپەس ءىز سياقتى. ءوز تۋىندىلارىن شەدەۆرگە تەڭەگەن مايتالمان جازۋشى. «شىعارمالارىمنىڭ ءبىر ءسوزىن وزگەرتپەيمىن. قۇداي قالاي سىبىرلاسا، سول كۇيىندە قالادى» دەپ ءوز ەڭبەگىنە ەش وكىنىشسىز سەنىمدى تۇردە ايتا الاتىن تۇلعا. قىزىعى، جازۋشىنى قۇداي قاراسقان ادام دەر ەدىم. ءوز اۋلەتىندە ۇزاق جاساعاندار جوق ەدى. اكەسى ءجۇمادىل قىرىق جەتى جاسىندا، اتاسى كۇدەرى ءبي قىرىق بەس جاسىندا قايتقان بولاتىن.

قورىتا ايتسام، قابدەش ءجۇمادىلوۆ - قازاق ادەبيەتىنىڭ جارىق جۇلدىزى، ونىڭ شىعارماشىلىق قۋاتى مەن تالانتى ۇرپاقتار بويى جالعاسىن تاۋىپ، بۇگىنگى جانە بولاشاق وقىرمانداردىڭ رۋحاني الەمىنە نۇر بەرەرى ءمالىم. ونىڭ ولەڭدەرى مەن اڭگىمەلەرى، روماندارى مەن ماقالالارى قازاق ادەبيەتىنىڭ كەڭىستىگىندە وزىندىك ورىن الىپ، ادەبي كوكجيەگىن كەڭەيتتى. تالانتتى جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىعى - بۇل ۇلتتىق سانانىڭ قاينار كوزى، ونىڭ ءاربىر سوزىنەن قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن تاعدىرىنىڭ كۋاسى بولا الامىز.

جازۋشى قالامىنان تۋعان شىعارمالارى ءاردايىم وقىرمانداردى ويلاندىرىپ، شابىتتاندىرىپ، ادەبيەتتىڭ شەكسىز الەمىندە جاڭا بيىكتەرگە باستايدى. ءسوز شەبەرىنىڭ مۇراسى - قازاق ادەبيەتىنىڭ ماڭگىلىك قۇندىلىعى. ونىڭ جازبالارى ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتىپ، ءاردايىم جاڭا وقىرمانداردى تاڭعالدىرا بەرمەك. ولەڭدەرى مەن پروزاسى قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوستى جانە ونىڭ شىعارماشىلىعى قازىرگى جانە بولاشاق ۇرپاقتار ءۇشىن شابىت كوزى بولىپ قالا بەرەدى.

ءسوز سوڭىن «قارىمدى قالامگەر ەلىمىزدىڭ رۋحاني سالاسىن دامىتۋعا مول ەڭبەك ءسىڭىردى. ونەگەلى عۇمىر كەشىپ، سوڭىنا وشپەس ءىز، سارقىلماس مۇرا قالدىرعان قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ ەسىمى مەن جارقىن بەينەسى حالقىمىزدىڭ جۇرەگىندە ماڭگى ساقتالادى» دەپ ەسكە العان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ سوزىمەن اياقتاعاندى قۇپ كورىپ وتىرمىن.

ءالي قاسىمبايەۆ، ءال-فارابي اتىنداعى قاز ۇ ۋ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ  2-كۋرس ستۋدەنتى

جەتەكشىسى: ەرماحان شايحى ۇلى

«ايقىن» گازەتى