ۇلتىمىزدىڭ ۇلاعاتتى ءداستۇرى: ءسابي ومىرگە كەلگەننەن ات جالىن تارتىپ مىنگەنگە دەيىن

استانا. KAZINFORM - قازاق حالقى دۇنيەگە ءبىر پەرزەنت كەلسە، تەك سول پەرزەنت كەلگەن وتباسى عانا ەمەس، بۇكىل اۋىل، ەل-جۇرت، تۋىس-تۋعان تۇگەل مارە-سارە قۋانىپ، شاشۋ اپارىپ، «باۋى بەرىك بولسىن» ايتۋدى كىسىلىك پارىزى سانايدى.

كىندىك كەسۋ

قازاق حالقى بالانىڭ كىندىگىن ونەگەلى، ۇلگى-تاعىلىمدى كىسىلەر مەن قۋلىق-سۇمدىقتان پاك جاس بالالارعا: «ۇلگى-تاعىلىمدى بولسىن، ادال، ارلى بولسىن» دەگەن نيەتپەن كەستىرەدى دە، كەسكەن جەرىن مىقتاپ بايلاپ، كىندىك تۇبىنە قويدىڭ قۇيرىق مايىن جاعىپ، تازا داكەمەن كىندىكتى اقىرىن باستىرىپ وراپ تاڭىپ تاستايدى. قويدىڭ قۇيرىق مايى بالانى ءتۇرلى جەل-قۇزدان ساقتاپ، كىندىكتى وراعان داكەنى كىندىككە جابىستىرمايدى. ال، كىندىكتى سىرتىنان باستىرىپ تاڭىپ قويسا، بالا جىلاعاندا كىندىگى سىرتىنا شىقپاي تەز ءتۇسىپ، تەز جازىلادى.

شىلدەحانا كۇزەتۋ

شىلدەحانا - جاڭا تۋعان بالا مەن جاڭا بوسانعان انانىڭ قۇرمەتىنە جاسالاتىن ويىن-ساۋىق. شىلدەحانا كۇزەتۋگە، نەگىزىنەن، بوسانعان انانىڭ جاقىن ماڭداعى تۋىس-تۋعاندارى مەن كورشى- قولاڭدارىنىڭ جىگىت-جەلەڭ، قىز-قىرقىندارى، سونداي-اق، ونەر سۇيەر ۇلكەن-كىشى اۋىل ادامدارى كەلەدى. وندا ار كۇنى كەشتە ەل ورىنعا وتىرىپ، مالدى قورالاپ، اس-سۋ ءىشىپ، ات-كولىكتەردى وتقا قويعان سوڭ، بوسانعان انانىڭ ۇيىنە جينالىپ ان سالىپ، كۇي تارتىپ، ءوزارا ايتىسىپ، جاڭا بوسانعان انا مەن نارەستەنى اسەم انمەن الديلەپ، ءتاتتى كۇيمەن تەربەتەدى.

شىلدەحانا ادەتتە ءبىر اپتا، ءتىپتى 40 كۇنگە دەيىن شام وشىرمەي جالعاستىرىلادى. شىلدەحانا كۇزەتۋدىڭ وزىندىك عىلىمي ءمانى بار.

جاس بوسانعان انامەن نارەستەنىڭ شوشىنىپ، ءتۇرلى جۇيكە اۋرۋلارىنا شالدىعۋىنىڭ الدىن الادى.

جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ تۇنشىعىپ قالۋىنىڭ نەمەسە زياندى جاندىكتەردىڭ شاعىپ زاقىمداپ كەتۋىنىڭ الدىن الادى.

جاس بوسانعان انامەن نارەستە ءان-كۇي، ولەڭ-جىر تىڭداپ، تەز سەرگيدى. بالا بولاشاقتا ىزگى نيەتتى، ونەر سۇيگىش، اقكوڭىل، اشىق-جارقىن بولادى.

بالاعا ات قويۋ

جاڭا تۋعان بالاعا ات قويۋ - ومىرلىك ءمان-ماڭىزى بار، اسا يگىلىكتى ءىس سانالاتىندىقتان، قازاق حالقى بالاعا ات قويۋعا ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، ءومىر ەسىگىن اشقان ءاربىر پەرزەنتتىڭ اتىن جالپاق جۇرت سىيلاپ-قادىرلەيتىن بىلىكتى، قادىرلى كىسىلەرگە قويدىرۋعا تىرىسادى. ادەتتە بالانىڭ اتىن ەل-جۇرت كوپ جينالعان شىلدەحانا ۇستىندە قويادى. وندا اتىن قوياتىن بالانى: «مىنا بالاعا ات قويىپ بەرىڭىز» دەپ كوپ ورتاسىندا وتىرعان بىلىكتى كىسىلەردىڭ بىرىنە ۇستاتقاندا، اجەيلەر وعان «باي-باقىتتى بولسىن» دەپ شاشۋ شاشادى. بالانى قولىنا العان كىسى ونىڭ قۇلاعىنا: «سەنىڭ اتىڭ - ... !» - دەپ ءۇش رەت داۋىستايدى دا، بالانىڭ بەتىن اشىپ، كوپشىلىككە كورسەتەدى. سىرتتا ازان شاقىرىلادى. مىنە، بۇل «ات قويۋ» دەپ اتالادى. تىلىمىزدەگى «ازان شاقىرىپ قويعان اتى» دەگەن ءسوز تىركەسى سودان قالعان. بالاعا ازان شاقىرىپ ات قويعان سوڭ، ۇلكەن كىسىلەر اق باتالارىن بەرىپ بەت سيپايدى.

قالجا بەرۋ

قالجا - بوسانعان اناعا ارناۋلى مال سويىپ بەرەتىن ەت پەن سورپا.

ايەلدەردى قۇرمەتتەپ، قادىرلەيتىن حالقىمىز انالار جۇكتى بولعاننان باستاپ ەرەكشە كۇتىمدەپ، وعان «قالجا» دەپ كۇنى ىلگەرى ەركەك قوي ازىرلەپ قويادى. جاڭا بوسانعان اناعا «قالجا» بەرۋدىڭ زور ماڭىزى بار، ياعني قالجاعا سويعان مالدىڭ باۋىزداۋ قانىن سال اعىزىپ، قالعان قانىن تازا ىدىسقا قۇيىپ الىپ، ونى شاربى مايمەن ارالاستىرىپ قۋىرىپ، جاڭا بوسانعان اناعا، ءدارى رەتىندە بەرەدى. پىسكەن مويىندى بولمەي مۇجىپ، «بالانىڭ موينى تەز بەكىسىن» دەپ بيىك ءبىر جەرگە ءىلدىرىپ قويادى. اسىقتى جىلىكتى دە مۇجىپ، سورپاعا قاندىرادى. مىنە، بۇل «قالجا جەۋ» دەپ اتالادى.

قالجا جەگەن ايەلدەر بەلىن تەز بەكىتىپ، قول-اياعىن باۋىرىنا الادى. ءتۇرلى اۋرۋ-سىرقاۋلارعا قارسىلىق قۋاتى ارتادى. ومىراۋ ءسۇتى مولايىپ، نارەستە تەز شيرايدى. ومىراۋ سۇتىنە قانعان بالا ەسەيگەندە مىقتى بولادى. سوندىقتان ۇلكەن كىسىلەر الجۋاز جىگىتتەردى كورگەندە: «اي، سەن تۋعاندا شەشەڭ قالجا جەمەپ پە ەدى؟» - دەپ كەيىستىك بىلدىرەدى.

بەسىككە سالۋ

ادەتتە بالانى بەسىككە كىندىگى تۇسكەن سوڭ سالادى. بالانى بەسىككە سالۋعا (بولەۋگە) ەرەكشە مان بەرىلەدى. بالانى بەسىككە سالاردا «تىشتى ما» ىرىمى جاسالادى. وندا بالانى بەسىككە سالۋعا جينالعان ايەلدەردىڭ بىرەۋى: «تىشتى ما؟» دەپ داۋىستاعاندا، بەسىكتى اينالا وتىرعان ايەلدەر: «تىشتى، تىشتى» دەسىپ، بەسىكتىڭ تۇبەك سالار تەسىگىنىڭ استىنا توسىلعان قولدارعا، باۋىرساق، قۇرت، ىرىمشىك، قانت، كامپيت تاستايدى. ونى العان بالالار تالاسا-تارماسا جەيدى. بالانى العاش بەسىككە بالالى-شاعالى، يناباتتى كىسىلەردىڭ ءبىرى سالادى.

بالانى بەسىككە بولەۋدىڭ وزىندىك عىلىمي ءمانى بار. ادەتتە، بەسىككە بولەنگەن بالا ءتۇزۋ، سىمباتتى بولىپ ءوسىپ، دارەتىنە بىلعانباي تازا بولادى. زياندى جاندىكتەردىڭ شاعۋىنان قورعايدى. كوشكەندە ات ۇستىندە الىپ جۇرۋگە وتە قولايلى بولادى. ال، «تىشتى ما» ايتۋ - جاڭا دۇنيەگە كەلگەن سابيگە قۇت دارىسىن، نەسىبەلى بولسىن، ارتىنان بايلىق ساۋلاپ ءجۇرسىن دەگەن نيەتپەن ىستەلەدى.

قىرقىنان شىعارۋ

نارەستە ءۇشىن قاۋىپتى دەپ سانالاتىن 40 كۇن وتكەن سوڭ، اتا-انانىڭ كوڭىلى ورنىنا ءتۇسىپ، بالانى قىرقىنان شىعارۋ قامىنا كىرىسەدى. «اسىقساڭ جاقسىلىققا اسىق» دەپ ۇل بالانى 37-39 كۇن، قىز بالانى 40-42 كۇننەن قالدىرماي قىرقىنان شىعارادى.

بالانى قىرقىنان شىعاراردا شومىلدىراتىن ىدىستىڭ تۇبىنە كۇمىس جۇزىك، كۇمىس بىلەزىك سياقتى زاتتار سالىپ، 40 قاسىق تازا سۋ قۇيىپ قويادى. بالانى قىرقىنان شىعارۋدىڭ دا وزىندىك عىلىمي ءمانى بار. سۋعا كۇمىستى بالا ادال، اق، پاك بولسىن دەپ سالادى. 40 قاسىق سۋدى ىرىزدىعى سۋداي مول بولسىن دەپ قۇيادى.

بالانى قىرقىنان شىعارعان ايەلدەر بىلەزىك، جۇزىكتەردى ءبولىسىپ الادى.

بالانى شومىلدىرىپ بولعان سوڭ، قارىن شاشى مەن تىرناعىن يناباتتى، سىيلى اقساقالداردىڭ بىرىنە الدىرىپ، ول كىسىگە شاپان كيگىزەدى.

بالانى شومىلدىرار الدىندا شەشىپ العان «يتجەيدەگە» قانت، كامپيت، باۋىرساق ءتۇيىپ، ءبىر بالانىڭ موينىنا تاعىپ قويا بەرەدى. اۋىل بالالارى ونى قۋىپ ءجۇرىپ ۇستاپ، قانت- كامپيتىن جەپ، جەيدەنى اكەلىپ بەرەدى.

فوتو: جەتىسۋ وبلىستىق اكىمدىگى

تۇساۋ كەسۋ

بالانىڭ «باۋىرىنان تاباق جۇگىرتۋ» ىرىمىنان كەيىن، ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ بالا قاز تۇرىپ، جۇرۋگە بەيىمدەلەدى. مىنە، وسى كەزدە ءسابيدىڭ اتا-اناسى «تۇساۋكەسەر» سالتىن وتكىزەدى. وندا بالانىڭ اياعىن الا ءجىپ، مايلى ىشەك جانە ءشوپ تەكتەس زاتتارمەن (وراپ) تۇساپ، ءبىلىمدى، ونەگەلى نەمەسە ۇزاق ساپارلاردا كوپ بولعان جانە جۇيرىك، اياعى جىلدام ادامداردىڭ بىرىنە: - جۇيرىك بول، شاۋىپ كەت! قادامىڭ ءساتتى، باقىتىڭ ءتاتتى بولسىن، ءبىسمىللا! - دەپ تۇساۋدى كەستىرىپ جىبەرەدى. تۇساۋى كەسىلگەن بالانى اتا-اناسى نەمەسە جاقىن تۋىستارىنان ەكى ادام ەكى قولتىعىنان دەمەپ ۇستاپ:

- قاز-قاز بالام، قاز، بالام،

قادام باسساڭ، ماز بولام.

قاز-قاز بولىپ، تەز باسىپ،

قادامىڭدى جاز، بالام!

تۇساۋىڭدى كەستىك ءبىز،

كۇرمەۋىڭدى شەشتىك ءبىز.

قادامىڭا قازباسقان،

قۇتتى بولسىن دەستىك ءبىز.

قاز-قازبالام، جۇرەعوي،

بالتىرىڭدى تۇرەعوي.

تاي-قۇلىن بوپ شاباعوي،

شاۋىپ بايگە الاعوي!

جۇگىر، جىلدام، قۇلىنىم!

جەلبىرەپ ءبىر تۇلىمىڭ.

ەلگەزەك بول، ەرىنبە،

ىلگەرىباس، شەگىنبە!

الا ءجىپتى الايىق،

اق اجەڭە بارايىق .

ەرجەتتى دەپ ايتايىق،

شاشۋىن جەپ قايتايىق، - دەپ جەتەلەپ ارى-بەرى جۇرگىزىپ مارە-سارە بولادى.

تۇساۋ كەسۋدىڭ دە وزىندىك ۇلگى-ونەگەسى جانە عىلىمي ءمانى بار. تۇساۋى كەسىلگەن ءسابيدى سول كۇننەن باستاپ ۇلكەن-كىشى بىرىنەن سوڭ ءبىرى جەتەلەپ، ۇدايى ماشىقتاندىرىپ وتىراتىندىقتان، بالا تەز اياقتانادى. ال الا ءجىپ وراپ كەسۋ - بالام ادال بولسىن، ارلى بولسىن دەگەنى. قازاق سالتىندا الا ءجىپتى اتتامايدى.

سۇندەت توي

سۇندەت توي، ادەتتە ەر بالالارعا 5 نە 7 جاس ارالىعىندا جاسالادى. وندا، سۇندەت تويىن جاسايتىن بالانى ارناۋلى ءبىر اتقا مىنگىزىپ، ۇستىنە وقالى شاپان، باسىنا قالپاق، تاقيا، يىعىنا ۇكى تاعىپ، بەلىنە ءبىر شارشى اق كەزدەمە بايلاپ، اتىنا ەكى باسى شاشۋعا تولعان قورجىن سالدىرىپ، ءبىر ەرەسەك ادام ونى تۋىس-تۋعان، دوس-جاران، ەل-جۇرتىن ارالاتىپ ءجۇرىپ تويعا شاقىرادى.

بالا ار اۋىلعا بارعاندا، ونى اۋىل ادامدارى شاشۋ شاشىپ قارسى الادى جانە ونىڭ بەلىندەگى اق كەزدەمە بەلدىگىنە كادە بايلاپ، قورجىنىنداعى شاشۋدان قالاعانىنشا الىپ، ورنىنا تاعى شاشۋ سالىپ قويادى. ال جاقىن تۋىس-تۋعاندارى مەن ناعاشىلارى «ازامات بولدى» دەپ قۋانىسىپ، تاي، قۇنان، ات، قوي-قوزى اتاپ، شاپان كيدىرىپ قايتارادى.

اتقا مىنگىزۋ

بالانى تۇڭعىش اتقا مىنگىزۋ - قازاق ءتالىم-تاربيەسىندەگى ءمان-ماعىناسى تەرەڭ، تاربيەلىك قۋاتى كۇشتى سالتتارىنىڭ ءبىرى. بالانى اتقا مىنگىزۋدەن بۇرىن ار وتباسى الدىن الا بالالارىنا اشاماي، كىشكەنە ەر-تۇرمان ازىرلەتىپ، مىنەتىن تاي-قۇناندارىن جۋاسىتىپ، بالاسى ءوز تىزگىنىن ءوزى الىپ جۇرەتىندەي بولعاندا، ءساتتى ءبىر كۇنى ەل-جۇرت، باۋىر-تۋىستارىن شاقىرىپ، «اشاماي تويىن» جاساپ اتقا مىنگىزەدى. مۇندا كوپتى كورىپ، كوپ جورتقان قاريالاردىڭ ءبىرى بالانى: «ءاۋىپ، ءبىسمىللا!» دەپ قوس قولمەن كوتەرىپ اتقا مىنگىزىپ: - مىنە، بۇگىن ازامات بوپ اتقا قوندىڭ، ءومىر جولىڭ اشىق بولسىن، دۇشپانىڭ قاشىق بولسىن! شۋ، جانۋار! - دەپ بالا مىنگەن اتتى جۇرگىزىپ جىبەرەدى. بالانىڭ اتىنىڭ باسىن ۇستاپ تۇرعان ەرەسەك ەكى ادام:

- تارتىپ ءمىندىڭ ات جالىن،

ءساتتى بولسىن شاپقانىڭ.

ءتاتتى بولسىن تاتقانىڭ،

دۇبىرلەتىپ دالاڭدى،

باق-داۋلەتتىڭ تاپ ءبارىن! - دەپ ەكى جاعىنان دەمەپ اتتى جەتەلەي جونەلەدى.

بۇل بالانىڭ العاش رەت ات جالىن تارتىپ ءمىنۋى، ومىرگە ءبىر ازامات رەتىندە تۇڭعىش قادام باسۋى بولىپ ەسەپتەلەدى. بالا العاش اتقا مىنگەندە جىعىلماۋ كەرەك. قازاق حالقى: «العاش ات جالىن تارتىپ مىنگەننەن باستاپ...» دەپ تۇڭعىش اتقا مىنگەن كۇندى ءومىر ساپارىنا بالايدى. ەرتەدە قازاق حالقى ات - ادامنىڭ قاناتى، سەرىگى دەپ ءبىلىپ، اتتى قۋسا جەتەتىن، قاشسا قۇتىلاتىن باستى كولىگىنە بالاعان. بالانى اتقا مىنگىزۋ ارقىلى ولاردا «ازامات بولدىم، ەل قاجەتىنە جارايتىن شاعىم تايادى» دەيتىن جاۋاپكەرلىك سەزىمىن تۋدىرىپ، ەرلىككە، ەپتىلىككە باۋليدى.

ماتەريال ايىپ ءنۇسىپوقاس ۇلىنىڭ «تال بەسىكتەن جەر بەسىككە دەيىن» اتتى كىتابىنا نەگىزدەلىپ دايىندالدى.

ەسكە سالساق، بىلتىردان بەرى ناۋرىز مەرەكەسى ەلىمىزدە «ناۋرىزناما» دەيتىن اتاۋمەن ون كۇن قاتارىنان تويلانا باستادى.

17-ناۋرىز - مادەنيەت جانە ۇلتتىق سالت-ءداستۇر كۇنى.

اۆتور

ريزابەك نۇسىپبەك ۇلى