ۇلتتىق قور - ۇرپاق يگىلىگىنە

«ءبىز اتا زاڭىمىزدا جەر مەن تابيعي رەسۋرستار حالىقتىڭ مەنشىگى دەگەن باستى قاعيداتتى بەكىتتىك. بۇل قۇر ءسوز ەمەس. بۇل - بارلىق رەفورمانىڭ ارقاۋى. ءاربىر وتباسى ەلىمىز پايدالانىپ جاتقان ۇلتتىق بايلىقتىڭ يگىلىگىن كورۋى كەرەك».

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ 2022-جىلى 1- قىركۇيەكتەگى «ادىلەتتى مەملەكەت. ءبىرتۇتاس ۇلت. بەرەكەلى قوعام» اتتى حالىققا جولداۋىندا وسىلاي دەپ مالىمدەگەن. پرەزيدەنت ۇكىمەتكە «ۇلتتىق قور - بالالارعا» اتتى جاڭا باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋدى تاپسىرىپ، 2024-جىلدىڭ 1- قاڭتارىنان باستاپ قوردىڭ ينۆەستيتسيالىق تابىسىنىڭ %50 بالالاردىڭ ەسەپشوتىنا تۇسۋگە ءتيىس ەكەنىن ايتتى.

باستى ماقسات - قازاقستاندا ادىلەتتىلىك ورناتۋ ەكەنىن ايتقان مەملەكەت باسشىسى بۇل تاقىرىپتى بىلتىرعى «ادىلەتتى قازاقستان: ءبارىمىز جانە ءارقايسىمىز ءۇشىن. قازىر جانە ءاردايىم» سايلاۋالدى باعدارلاماسىندا دا باسشىلىققا العان. «مەملەكەت مونوپوليالاردى جويادى، تابىستىڭ ءادىل ءبولىنۋىن قامتاماسىز ەتەدى»، - دەدى ق. توقايەۆ.

بيىلعى جىل ءتيىستى ۆەدومستۆولار مەن پارلامەنتتىڭ قوس پالاتاسى اتالعان جوبانى ازىرلەپ، ءيىن قاندىرا پىسىقتاپ شىقتى. پرەزيدەنت 2023-جىلدىڭ 16- قاراشاسىندا ۇلتتىق قوردان بالالارعا قارجى بولەتىن زاڭعا قول قويدى. بۇل زاڭ قازاقستان حالقىنىڭ سانى 20 ميلليونعا جەتتى دەگەن اقجولتاي جاڭالىقپەن قاتار شىققان. قازاق قوعامى بۇل ءسۇيىنشى حاباردى قۋانا قابىلدادى. ويتكەنى ۇلتتىق بايلىقتى ءبولۋ مۇمكىندىگى ۇلتتىق قور قۇرىلعالى بەرى ءبىرىنشى رەت جۇزەگە اسقالى تۇر.

ۇلتتىق قور دەمەكشى، قازاقستاندا مۇنايدان تۇسكەن تابىستىڭ ءبىر بولىگى كەيىنگى ۇرپاققا قالدىرار مۇرا ءھام الدا كەزىگەر اۋىر كۇنگە ازىق بولسىن دەگەن ۇسىنىس 90-جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي ايتىلا باستاعان. قور رەسمي تۇردە 2001- جىلى قۇرىلدى. پرەزيدەنت ق. توقايەۆ ول كەزدە (1999-2002 ج ج.) مينيسترلەر كابينەتىن باسقارىپ تۇرعان. ۇلتتىق قوردى قۇرۋ ءتارتىبى جان-جاقتى پىسىقتالىپ، يران، كۋۆەيت، نورۆەگياداعى مۇناي قورلارىنان باستاپ، ءتىپتى برازيلياداعى كوفە قورىنىڭ جۇمىسىنا دەيىن زەردەلەنگەن بولاتىن. اقىرى، 1990-جىلدارى قۇرىلعان نورۆەگيانىڭ مەملەكەتتىك مۇناي قورىنىڭ قىزمەتى نەگىزگە الىندى.

بالاعا بۇيىرعان بايلىق

سونىمەن، كەلەسى جىلى قور قارجىسى قازاقستان ازاماتى اتانعان ءار بالانىڭ ەسەپشوتىنا تۇسە باستايدى. ونى قالاي بىلەمىز؟ قارجى مينيسترلىگى تاراتقان مالىمەتكە سۇيەنسەك، اتا-انا بالاسىنىڭ شوتىنا تۇسكەن قارجىنى ەكى ءتۇرلى تاسىلمەن تەكسەرە الادى. ءبىرىنشىسى - ءبىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىنىڭ (ب ج ز ق) قىزمەتى ارقىلى. ول جەردە ج س ن ەنگىزۋ ارقىلى بالاڭىزدىڭ اتىنان اقشا ءتۇستى مە، جوق پا، بىلە الاسىز. ءبىراق ب ج ز ق سايتىندا سول جىلدىڭ ەسەبى عانا كورىنەدى. ەگەر سىزگە بىرنەشە جىلداعى سالدونى سالىستىرىپ قاراۋ كەرەك بولسا، eGov-تاعى جەكە كابينەتىڭىزگە كىرىپ انىقتايسىز. بۇل - شوتتاعى قارجىنى تەكسەرۋدىڭ ەكىنشى ءتاسىلى. وسى جىلدىڭ اياعىنا دەيىن بۇل قىزمەت ءتۇرى تولىق ازىرلەنىپ، اياقتالماق. ايتا كەتەرلىگى، بالاڭىزدىڭ ەسەپشوتى «ب ج ز ق» ا ق- دا ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ جەكە تۇلعالارىنىڭ دەرەكقورى نەگىزىندە اۆتوماتتى تۇردە اشىلاتىن بولادى. ياعني، ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەرگە بارىپ، شوت اشىپ اۋرە بولمايسىز. 18 جاسقا تولعان كەزدە قاراجات بالانىڭ مەنشىگى بولادى، ول قاراجاتتى قالاي پايدالانۋ كەرەكتىگىن ازامات ءوز بەتىنشە شەشۋى كەرەك (ءبىلىم الۋعا نەمەسە تۇرعىن ءۇي جاعدايىن جاقسارتۋعا). بۇل رەتتە شەتەلدىك وقۋ ورنىندا وقۋ اقىسىن تولەۋگە قاراجاتتى پايدالانۋدى شەكتەمەۋ ماسەلەسى دە قاراستىرىلىپ وتىر. ەگەر جينالعان قاراجاتقا باسپانا الامىن دەسەڭىز، قازاقستان اۋماعىنداعى كەز كەلگەن وڭىردەن ءۇي ساتىپ الا الاسىز. وسى قاراجاتقا ساتىپ العان ءۇيىڭىزدى قايتا ساتۋ بويىنشا شەكتەۋ جوق.

ەگەر ەسەپشوت يەسى 18 گە تولعاننان كەيىن دە 10 جىل ىشىندە قاراجاتتى پايدالانعىسى كەلمەسە، جينالعان قاراجات ونىڭ زەينەتاقى شوتىنا اۋدارىلادى. سونداي-اق ازاماتتىق زاڭناماعا سايكەس ءىس جۇزىندە جيناقتالعان قاراجاتتى مۇراگەرلىك بويىنشا بەرۋ مۇمكىندىگى قاراستىرىلعان. «بالا ارەكەتكە قابىلەتسىز بولعان جاعدايدا، اتا-انالارعا (زاڭدى وكىلدەرگە) ق ر زاڭناماسىندا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن قاراجاتتى پايدالانۋعا قۇقىق بەرۋ جوسپارلانۋدا»، - دەلىنگەن مينيسترلىك اقپاراتىندا.

قانشا قاراجات جينالۋى مۇمكىن؟

ەلدى ەلەڭدەتىپ وتىرعان نەگىزگى ساۋالدىڭ ءبىرى دە وسى. ۇلتتىق بانك پەن قارجى مينيسترلىگىنىڭ دەرەگىنشە، ۇلتتىق قوردىڭ ينۆەستيتسيالىق تابىسىنىڭ جارتىسى (%50) جىل سايىن 18 جاسقا دەيىنگى بارلىق جاستاعى بالالار اراسىندا بولىنەدى. ياعني، ءار بالاعا بولىنەر قارجى ينۆەستيتسيالىق تابىس ءتۇسىمىنىڭ كولەمىنە بايلانىستى. ورتا ەسەپپەن العاندا ماماندار 1 جاستان 18 جاسقا دەيىنگى ۋاقىت ىشىندە بولجامدى سوما شامامەن 3,5 مىڭ دوللار بولۋى مۇمكىن دەگەندى ايتادى.

«بۇل سوما كاپيتال نارىعىنىڭ قۇبىلمالىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ، تاريحي دەرەكتەر نەگىزىندە ەسەپتەلگەن جانە الەمدىك ەكونوميكانىڭ كونيۋنكتۋراسىنا بايلانىستى تۇزەتىلۋى مۇمكىن»، - دەلىنگەن قارجى مينيسترلىگىنىڭ اقپاراتىندا.

اشىق دەرەك كوزدەرىندە ۇلتتىق قور قۇرىلعاننان باستاپ 2022-جىلعا دەيىنگى ارالىقتا ورتاشا جىلدىق تابىسى %3,17 دى قۇراپتى، سوڭعى 5 جانە 10 جىلدا جىلدىق كورسەتكىش %1,70 جانە %1,67 دەڭگەيىندە بولعان. وسىعان وراي، كەيبىر ساراپشىلار ينۆەستيتسيالىق كىرىستىڭ ورتاشا جىلدىق كولەمىن ەسەپتەپ، قورعا ءبىر جىلدا 935 ميلليارد تەڭگە ءتۇسىم تۇسەدى دەپ بولجاپ وتىر. ياعني، بۇل ينۆەستكىرىستىڭ %50 ىن «ۇلتتىق قور - بالالارعا» جوباسىنا اۋدارعاندا، ءبىر بالانىڭ ەسەپشوتىنا جىلىنا 74241 تەڭگە ۇلەس ءتۇسۋى مۇمكىن. دەگەنمەن بۇل الدىن الا بولجام عانا. ۇكىمەت قوردىڭ ينۆەستيتسيالىق تابىسى الداعى ۋاقىتتا ارتا تۇسەدى دەگەن سەنىمدە.

پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى، قارجى جانە بيۋجەت كوميتەتىنىڭ مۇشەسى ەرلان ستامبەكوۆ مۇنداعى بارلىق قارجىلىق وپەراتسيالار ا ق ش دوللارىمەن جۇرگىزىلەتىندىكتەن ينفلياتسيادان كەلەر اسا قاۋىپ جوق ەكەنىن ايتادى. «قاراجات ءار بالانىڭ ەسەپشوتىنا دوللارمەن ەسەپتەلىپ تۇسەدى جانە 18 جاسقا تولعاندا دوللارمەن اۋدارىلادى. سوندىقتان دا سەنىمدىلىك بار. سەبەبى الەمدە قارجىلىق وپەراتسيالاردىڭ %84 دان استامى ا ق ش دوللارى ارقىلى جاسالاتىندىقتان، ونىڭ باعامى وزگەرىسكە ۇشىراي قويمايدى. ەكىنشى سەنىمدىلىك بەرەتىن نارسە ۇلتتىق قوردىڭ قاراجاتى شەتەلدىك بانكتەردە ساقتالادى»، - دەيدى دەپۋتات.

اقشانىڭ ەسەبى اشىق بولۋعا ءتيىس

ەندىگى ماسەلە - ۇلتتىڭ يگىلىگىنە اينالعالى وتىرعان ۇلتتىق قور قاراجاتىنىڭ اشىق جۇمسالۋىندا. ماماندار ۇلتتىق قور قارجىسىنا حالىقتى تىكەلەي ورتاقتاستىرۋ بۇرناعى جىلداردان قاراعاندا قاداعالاۋدى كۇشەيتە تۇسەدى دەگەن پىكىردە. سەبەبى قور قۇرىلعان العاشقى 15 جىل ىشىندە (2001-2016-جىلدارى ارالىعىندا) قاجەتتىلىك ءۇشىن دەگەن جەلەۋمەن 9,9 تريلليون تەڭگە ($60,2 ميلليارد) شەشىپ الىنعان. 2014-جىلى ۇلتتىق قوردىڭ قاراجاتى 77 ميلليارد دوللار بولسا، ودان بەرگى كەزەڭدە ۆاليۋتالىق اكتيۆى بىرتىندەپ قىسقارۋ ۇستىندە بولدى. ۇلتتىق بانكتىڭ قازان ايىنداعى دەرەگىنە سۇيەنسەك، قوردىڭ ءدال قازىرگى اكتيۆى - 56,348 ميلليارد دوللار.

كەيبىر ساراپشىلار وسى ۋاقىت ىشىندە قازاقستاننىڭ 500 ميلليارد دوللار جيناقتاي الاتىن مۇمكىندىگى بولعانىن ايتادى. 2014-جىلى بەلگىلى ەكونوميست سايلاۋ بايزاقوۆ «ەگەر بۇل قاراجات جۇمسالماي جاتا بەرگەنىندە ۇلتتىق قوردىڭ اقشاسى 2050-جىلعا دەيىن ج ءى ءو- نىڭ %60 دەڭگەيىنە جەتەر ەدى»، - دەپ قىنجىلعانى ەسىمىزدە. سالىستىرۋ ءۇشىن ايتساق، نورۆەگ قورى العاش قۇرىلعان كەزدە قاراجاتى 50 ميلليارد دوللاردىڭ اينالاسىندا بولسا، قازىر تريلليونمەن (2022-جىل - $1,4 تريلليون) ەسەپتەلەدى.

«ەندى بۇل قارجىنىڭ ءار تيىنىنىڭ ەسەبىن ەل سۇراپ وتىراتىن بولادى. بۇرىنعىداي بانكتەردى داعدارىستان قۇتقارۋعا جۇمساۋ، كۆازيمەملەكەتتىك كومپانيالارعا اۋدارۋ دەگەن قىسقارادى. بيۋجەتتە اقشا ازايسا، ۇلتتىق قور ەسەبىنەن جابۋ دەگەندى ازايتۋ قاجەت. ماسەلەن، بيىل بيۋجەت ءتۇسىمى 19 تريلليون تەڭگە بولدى، ال شىعىس - 22,5 تريلليون تەڭگە. دەمەك، ۇكىمەت ەندىگى جەردە ءتيىمسىز جوبالاردان باس تارتىپ، شىعىندى ازايتۋ كەرەك. ەلگە ەڭ كەرەكتى جوبالارعا قاراجات ءبولۋدى ويلاستىرۋمەن اينالىسسىن. ءبىزدىڭ قارجى جانە بيۋجەت كوميتەتى ۇلتتىق قور قاراجاتىنىڭ جۇمسالۋىن تىكەلەي قاداعالاپ وتىراتىن بولادى»، - دەيدى ەرلان ستامبەكوۆ.

باۋىرجان بازار

aikyn.kz