ۇلتتىق قۇرىلتاي: دالا دەموكراتياسىنىڭ جاڭا ءداۋىرى
ۇلتتىق قۇرىلتاي جاندانعالى ەلدەگى الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق ماسەلەلەر شەشىم تاۋىپ كەلەدى. جىل وتكەن سايىن تاقىرىپ اياسى كەڭىدى، ايتىلاتىن سالماقتى وي ۇلعايدى. القالى جيىندا نازاردا بولعان كەمشىلىكتى تۇزەتۋ زاڭ شەڭبەرىندە بەكىپ، قوعامنىڭ وڭ باعىتقا بەت العانىن بايقايمىز. وسى ورايدا Kazinform ءتىلشىسى وتكەن قۇرىلتايلاردىڭ ناتيجەسىنە كوز جۇگىرتتى.
ەسكى ءۇردىس - ەستى جول
حالىق جەر-جەردە ايتىلعان وي-پىكىردىڭ ءبىر ورتادا تالقىلانعانىن قالاعانى بار. «كەڭەسشىل ەل كەمدىك كورمەيدى» دەگەن ۇستانىمنان تۋسا كەرەك، تالقى مەن ۇسىنىستىڭ ساياسي الاڭىن كوپ كۇتتى. سەبەبى بۇعان دەيىن وڭىرلەردەگى قوعامدىق كەڭەستەر، ازاماتتىق قابىلداۋ جۇيەلى جۇرگەنىمەن، ەلدىك ماسەلەنى جالپىعا بىردەي جاريا قىلۋعا قاۋقارسىز ەدى. قوعام ءۇنى ايماقتان ءارى اسپاي، ءتىپتى ەلورداعا جەتكەن «داتتىڭ» ەلەنبەي قالاتىنى كوپ-ءتىن.
مىنە، مەملەكەت باسشىسى وسى ولقىلىقتى شەشۋ ءۇشىن 2022 -جىل ۇلتتىق قۇرىلتاي قۇرۋدى ۇسىندى. اتى ەسكى بولعانىمەن، زاتى زامانعا ساي جاڭا قۇرىلىمنىڭ ماقسات- مىندەتى ايقىندالىپ، ءۇش جىل قاتارىنان القالى جيىن ۇزىلگەن ەمەس.
- ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى ءوز مىندەتىن تابىستى اتقاردى. ەندى ونىڭ ورنىنا قۇرامى جاعىنان اۋقىمدى ۇلتتىق قۇرىلتاي قۇرۋدى ۇسىنامىن. جاڭا قۇرىلىم ۇلتتىق كەڭەستىڭ قىزمەتىن جالپىحالىقتىق دەڭگەيدە جالعاستىرادى. قۇرىلتاي قوعامدىق ديالوگتىڭ ءبىرتۇتاس ينستيتۋتسيونالدىق مودەلىن قالىپتاستىرۋى ءتيىس. ءسويتىپ، بيلىك پەن حالىقتىڭ اراسىنداعى دانەكەرگە اينالادى. قازىرگى قوعامدىق كەڭەستەردىڭ ءبارىن ءوز اينالاسىنا توپتاستىرادى، - دەدى پرەزيدەنت جولداۋىندا.
بۇل - ەسكى مەن جاڭانى جالعاعان بىرەگەي شەشىم دەسەك بولاتىنداي. بابالار تاجىريبەسىندە تاعدىرشەشتى تاڭداۋ مەن كۇرمەۋلى كەدەرگى القالى جيىندا تالقىلانعان. التىن وردانىڭ قۇرىلۋىنا تالاس قۇرىلتايى سەبەپ بولدى. ورىنبورداعى ءبىرىنشى قازاق قۇرىلتايىندا الاش پارتياسى تۇساۋىن كەسىپ، كەيىنگى قۇرىلتايدا اۆتونوميا ستاتۋسىن جاريالاعانى تاريحتان ءمالىم.
بەرىدەگى ءداستۇر دە ەستە. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا، ياعني 1992 -جىلى قازاقتاردىڭ دۇنيەجۇزىلىك قۇرىلتايى ءوتتى. 33 مەملەكەتتەن كەلگەن قازاق ەگەمەن ەلدىڭ ىرگەسىن كەڭەيتۋدى كوزدەدى. سودان بەرى شەتەلدەگى قانداستاردىڭ باسىن قوسقان قۇرىلتاي توقتاعان جوق. جيىننىڭ شالعايداعى قانداستاردىڭ اتامەكەنگە ورالۋىنا ايتارلىقتاي ىقپال ەتكەنىن ەشكىم جوققا شىعارا الماس.
2022 -جىلى مەملەكەت باسشىسىنىڭ جولداۋىنان كەيىن ساياسي جۇيە وزگەشە سيپاتقا كوشتى. كونستيتۋتسيالىق رەفورمالار، بيلىك قۇرىلىمى وزگەردى. باستىسى، جاڭا عاسىردا جاندانعان ۇلتتىق قۇرىلتاي تاريحي تامىرىمەن بىتە قايناسقان بولاتىن. العاشقى قۇرىلتاي - ۇلت ورداسى ۇلىتاۋدا، كەيىنگى كەڭەس - تۇركى الەمىنىڭ بەسىگى اتانعان تۇركىستاندا، وتكەن جىلى - سارايشىق ماڭىنداعى اتىراۋدا ۇيىمداستىرىلدى. بيىل قۇرىلتاي كوكشەتاۋ وڭىرىندە وتكىزىلمەك.
قۇرىلتاي - قۇر باراتىن جيىن ەمەس، كوپتىڭ ويىن جالقىنىڭ تىلىمەن جەتكىزەتىن جەر. بايقاساق، اۋەلگىدە ءمان-ماڭىزىنا دەندەي قويماعان كەڭەس مۇشەلەرى كەيىن اشىلا تۇسكەندەي. مىسالى، ۇلىتاۋدا وتكەن العاشقى جيىندا 42 عانا ۇسىنىس تۇسكەن. ال تۇركىستاندا - 106، اتىراۋدا - 149 وي-پىكىر ايتىلىپتى، ياعني ۋاقىت وتە كەڭەس قۇرامى مەن ماسەلەنى جەتكىزۋ مودەلى جەتىلە ءتۇستى دەگەن ءسوز.
ۇلىتاۋدا ۇيىسقان ۇلت
ورايى كەلگەندە ۇلتتىق قۇرىلتايدا قانداي ماسەلەلەر كوتەرىلگەنىن تارقاتىپ كورەيىك. ۇلىتاۋدان باستاساق، ۇلتتىق مۇددەگە جولىعامىز. وندا پرەزيدەنت ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىمەن جالعاستى باستامالاردى ءسوز ەتتى. اسىرەسە، ميتينگىلەر تۋرالى دەموكراتيالىق زاڭ، پارتيالىق سايلاۋ تىزىمىندەگى ايەلدەر مەن جاستاردىڭ ۇلەسىن ايتقان. جاڭا تەحنولوگيالاردى قوعام يگىلىگىنە پايدالانۋ ءارى ءاربىر ادامنىڭ ۇسىنىسىن جەتكىزۋ ءۇشىن «Quryltai» موبيلدى قوسىمشاسىن ازىرلەۋ يدەياسى دا ماڭىزعا يە.
الايدا ۇلىتاۋداعى جيىننان تۋىنداعان ەڭ باستى شەشىم 25-قازان - رەسپۋبليكا كۇنىنە ۇلتتىق مەرەكە مارتەبەسىن قايتارۋ بولعانى انىق. تاۋەلسىزدىك كۇنىنىڭ ءمانىن تۇسىرمەي، جاڭا داتاعا باسىمدىق بەرۋدى جۇرت قۇپتادى. مەملەكەت باسشىسى قوس مەرەكەنىڭ ارا- جىگىن اجىراتىپ، قاي تۇستان جاڭاشىلدىق كورۋ كەرەگىن مەڭزەگەن ەدى.
- رەسپۋبليكا كۇنى ەلدىڭ مەملەكەت قۇرۋ جولىنداعى تاريحي قادامىنىڭ سيمۆولى بولۋى كەرەك. ارينە، تاۋەلسىزدىك كۇنىنىڭ باستاپقى ءمانى ساقتالادى. بۇل كۇن مەملەكەتتىك مەرەكە بولىپ قالا بەرەدى. ءبىراق، تاۋەلسىزدىك الۋعا زور ۇلەس قوسقان ۇلتتىق باتىرلارىمىزعا تاعزىم كۇنى رەتىندە اتالىپ ءوتۋى كەرەك، - دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
وسىلايشا، 2022 -جىلى پارلامەنت «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەرەكەلەر تۋرالى» زاڭعا تۇزەتۋ ەنگىزىپ، قازاقستاندىقتار رەسپۋبليكا كۇنىن قايتا تويلاۋعا مۇمكىندىك الدى.
قازىرگى «ەڭبەك ادامى» ۇعىمىنىڭ باستاۋى قۇرىلتايعا تيەسىلى. العاشقى وتىرىستا ەڭبەككە باۋلۋ، جاس ۇرپاق تاربيەسىنە قاتىستى تىڭ ويلار ورتاعا تاستالىپ، الەمدىك ەڭبەك نارىعىنداعى ۇردىستەر تالدانعانى ءمالىم. سول كەزدە ايتىلعان ۇسىنىستار اياسىندا بيىلعى جىل «جۇمىسشى ماماندىقتار جىلى» دەپ جاريالاندى. قۇرىلىسشىلار، گەولوگتەرگە، كەنشىلەرگە مەملەكەتىك ناگرادالار تابىستالدى. ەڭبەك كۇنى بەكىتىلىپ، كاسىبي مەرەكەلەردى اتاپ وتۋگە ەرەكشە ءمان بەرىلىپ جاتىر.
ۇلىتاۋدا قانشا جىل ءتۇيىنى تارقاماعان لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسى ءسوز بولعان. پرەزيدەنت اسىعىس قادام جاساۋدى ءجونسىز دەپ باعالادى. لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ لينگۆيستيكالىق نەگىزدەمەسىن جەتىلدىرىپ، قازاق تىلىنە ارنالعان ورفوگرافيالىق قاعيدالاردى قايتا قاراعاندا عانا جوباعا قولداۋ بولاتىنىن بۇكپەسىز جەتكىزدى.
تۇركىستان تورىندە: مەملەكەتتىك ناگرادا، شەكارالاس ايماق، جاڭا تاريح...
ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ەكىنشى وتىرىسى كيەلى تۇركىستاندا ءوتتى. مۇنداعى تاقىرىپ الدىڭعىمەن شامالاس: قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋ، مەملەكەتتىك نىشانداردى جەتىلدىرۋ، ماڭىزدى ينستيتۋتتاردىڭ جۇمىسىن جۇيەلەۋ، كرەاتيۆتى يندۋستريانى دامىتۋدىڭ جاي-كۇيى بار.
سول جولى پرەزيدەنتتەن رەسپۋبليكا كۇنى قارساڭىندا مەملەكەتتىك ماراپاتتار ازىرلەنەتىنىن بىلدىك. 2023 -جىلى «ەل بىرلىگى» اتتى جاڭا ناگرادا مەرەكە قارساڭىندا بەلگىلى ازاماتتارعا تابىستالىپ، كەيىن تاريحي تۇلعالاردىڭ اتىمەن اتالعان وردەندەر جارىققا شىقتى.
تۇركىستانداعى ۇلتتىق قۇرىلتايدا تاريحقا ەرەك ءمان بەرىلگەنى بايقالادى. قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنە ۇلتتىق تاريحي-مادەني ەسكەرتكىش مارتەبەسى، «ياساۋي تانۋ» عىلىمي ورتالىعىن قۇرۋ، ارحەولوگيا ينستيتۋتىن جاڭعىرتۋ، جەتى تومدىق جاڭا تاريحتى جازۋ ۇسىنىلدى. قازىر بۇل يدەيانىڭ ءبىرشاما بولىگى بىتۋگە تاياۋ.
جيىندا جاستاردىڭ رۋحاني ازىعى مەن ءتان ساۋلىعى نازاردان تىس قالماعان. قۇرىلتايدان كەيىن «بالالار كىتاپحاناسى» اتتى جاڭا جوبا دۇنيەگە كەلدى، تاۋلىك بويى جۇمىس ىستەيتىن كىتاپحانالار قالىپتاستى. وعان قوسا، مەملەكەت باسشىسى ناشاقورلىقپەن كۇرەستىڭ كەشەندى جوسپارى ازىرلەنەتىنىن ايتىپ، ەسىرتكىمەن كۇرەس جۇمىسىن رەتتەيتىن ارناۋلى قۇجات باستاۋ الدى.
قۇرىلتايدا جەكەلەگەن ماسەلەلەر عانا ەمەس، تۇتاس وڭىرلەردىڭ تاعدىرى شەشىلگەنىن كوردىك. ۇلتتىق قۇرىلتايدا شىعىس شەكاراداعى كاتونقاراعاي، مارقاكول جانە ماقانشى اۋداندارىن قالپىنا كەلتىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. تاقىرىپتى جەر تۇتاستىعى ماسەلەسىمەن قابىستىرا بىلگەن پرەزيدەنتتىڭ «شەتەلدىكتەرگە قازاقتىڭ ءبىر قارىس جەرىن دە، ءبىر ۋىس توپىراعىن دا بەرمەيمىز» دەۋى مەملەكەت ۇستانىمىنىڭ نىق ەكەنىن بىلدىرگەندەي.
اتىراۋدا نە ايتىلدى؟
ءسوزسىز، بىلتىر اتىراۋدا وتكەن ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ تاقىرىپ اۋقىمى الابوتەن. قوعامداعى قاتەلىكتەن باستاپ بيزنەستەگى باعىتقا دەيىن قامتىلدى. مىسالى، جيىندا اتا-باباسىنا ارناپ ەسكەرتكىش ورناتۋ كوبەيگەنى، ءداستۇرلى ەمەس ءدىني ۇستانىمداعى ازاماتتاردىڭ قۇندىلىقتارعا كوزقاراسى اشىق سىنالعانىن ۇمىتپادىق.
- سوڭعى جىلدارى ەل ىشىندە قارا كيىنىپ، تۇمشالانىپ جۇرەتىن ادامدار پايدا بولعانى بارشاڭىزعا ءمالىم. ولار - بوتەن ەمەس، ءوز ازاماتتارىمىز. حالقىمىزدىڭ دۇنيەتانىمىندا قارا كيىنىپ ءجۇرۋ دەگەن اتىمەن بولماعان. بۇل - ەلىكتەۋشىلىكتەن، اسىرەدىنشىلدىكتەن تۋعان ءۇردىس. ءبىز سالت-داستۇرىمىزدەن اجىراماۋىمىز كەرەك. راديكالدى نەوفيتتار حالقىمىزدىڭ سالتىندا جوق كيىم ۇلگىلەرى ارقىلى دا جات ءدىني يدەالداردى قوعامعا تاڭۋعا تىرىسىپ ءجۇر. بۇل ءبىزدىڭ ءداستۇرلى ۇعىمدارىمىز بەن قۇندىلىقتارىمىزعا جاسالىپ جاتقان اشىق شابۋىل ەكەنى انىق. ءبىز بابالارىمىزدىڭ سان مىڭجىلدىق ءدىني ءىلىمى مەن رۋحاني باعدارىنا ارقا سۇيەۋىمىز كەرەك، - دەدى پرەزيدەنت.
قۇرىلتايدا لۋدومانياعا شالدىققان قازاقستاندىقتاردىڭ سانى 400 مىڭعا جۋىق ەكەنى العاش ايتىلدى. قۇمار ويىن ءۇشىن قارىزعا باتىپ، وزىنە قول جۇمساعان جانداردىڭ تاعدىرى كەڭەس مۇشەلەرىن بەيجاي قالدىرماعان بولاتىن. كەيىن ونلاين ويىندارعا قاتىستى ارنايى زاڭ قابىلدانىپ، سالا وڭالا ءتۇستى.
جالپى اتىراۋداعى جيىننىڭ كومەگى ەرەكشە كوپ بولعانىن جوققا شىعارا المايمىز. ءدال وسى ءۇشىنشى كەڭەستىڭ اياسىندا 300 گە جۋىق ماسەلە تالقىلانىپ، 40 بولىمنەن تۇراتىن ارنايى جوسپار قابىلداندى. سول جىلى مەملەكەت باسشىسى تۇرعىن ۇيمەن قامتۋعا ارنالعان جوبا جۇزەگە اساتىنىن سۇيىنشىلەگەننەن كەيىن «ناۋرىز» باعدارلاماسى اشىلدى. مۇنىڭ بارلىعى - حالىقتىڭ الەۋمەتتىك احۋالىن جاقسارتۋعا قوسىلعان تامشىداي ۇلەس.
قۇرىلتاي تارقاتقان ءتۇيىن
بۇگىنگە دەيىن ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ باستاماسىمەن ءبىرقاتار زاڭ قابىلدانىپتى. اتاپ ايتساق، ايەل قۇقىعى مەن بالا قاۋىپسىزدىگىن كۇشەيتۋ تۋرالى زاڭ، ۆەيپ ساۋداسىنا تىيىم سالۋ، مەملەكەتتىك ناگرادالار مەن ونوماستيكا تۋرالى زاڭ قابىلدانعان. بۇل قاتارعا ۆانداليزم مەن ويىن بيزنەسىن شەكتەۋ تۋرالى قۇجات قوسىلدى. وعان قوسا، ەسىرتكى ءوندىرۋدى جانە ساتۋدى ۇيىمداستىرعانى ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىكتى كۇشەيتۋگە باعىتتالعان تۇزەتۋلەردى اتاپ وتكەن ءجون.
بۇدان وزگە وزگەرىس جەتەرلىك. مىسالى، شىعىس قازاقستان وبلىسى مەن اباي وبلىسىندا جاڭا اۋداندار قۇرىلۋى - ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ جەمىسى. «ازىرەت سۇلتان» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني مۋزەي-قورىعىنا «ۇلتتىق» مارتەبە بەرىلۋى، «قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى» اتاعى قايتا جارىققا شىعۋى دا وڭ ناتيجە ساناتىندا.
اۆتور
ەرسىن شامشادين
