ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى دامىتۋعا باعىتتالعان ناقتى شارالار قاجەت - ساياساتتانۋشى
استانا. KAZINFORM - قاڭتار وقيعاسىنان كەيىنگى ساياسي رەفورمالار قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق دامۋ جولىنداعى ماڭىزدى قادام سانالادى. دەگەنمەن بۇل رەفورمالار ءتيىمدى ءارى تولىققاندى جۇزەگە اسۋى ءۇشىن ءالى دە ناقتى شارالار قاجەت.
مۇنداي پىكىردى ساياساتتانۋشى قازبەك مايگەلدينوۆ ءبىلدىردى.
- 2022 -جىلعى قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن قازاقستاندا نەگىزگى ساياسي رەفورمالار قارقىندى تۇردە جۇزەگە اسىرىلا باستادى. ونىڭ ءبىر عانا مىسالى، سول وقيعادان كەيىن كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ بويىنشا جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم جاريالانىپ، ول 5- ماۋسىم كۇنى ءوتتى. بۇل قاڭتار وقيعاسىنان كەيىنگى ساياسي پروتسەستەردىڭ، ساياسي رەفورمالاردىڭ ماڭىزدى قادامىنا اينالدى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. جالپى بۇل رەفورمالار نە ءۇشىن قاجەت ەدى؟ قاڭتار وقيعاسى كورسەتكەندەي، ەلدىڭ ساياسي جۇيەسىن دەموكراتيالاندىرۋ جانە ليبەراليزاتسيالاۋ وتە ماڭىزدى بولدى. سوندىقتان ەڭ بىرىنشىدەن ساياسي جۇيەنى وزگەرتۋ قاجەتتىگى تۋىندادى. بۇل تۇرعىدا ءماجىلىس دەپۋتاتتارىن ءبىرمانداتتى وكۋرگتەر بويىنشا ماجاريتارلىق جۇيەمەن سايلاۋ مۇمكىندىگى ەنگىزىلدى. دەمەك، ساياسي باسەكەلەستىكتى ارتتىرۋعا، ازاماتتاردىڭ وكىلەتتىكتەرىن كەڭەيتۋگە بۇل شىن مانىندە تەرەڭ ىقپال ەتتى دەۋگە بولادى، - دەيدى قازبەك مايگەلدينوۆ.
ساياسات تانۋشى مۇنان كەيىن پرەزيدەنتتىڭ ورتالىقسىزداندىرۋ، ياعني مەملەكەت باسشىسىنىڭ وكىلەتتىكتەرىن ءبىر جاعىنان شەكتەۋدەن بۇرىن جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ جۇيەسىن نىعايتۋ باعىتىندا جاساعان قادامدارىن ايرىقشا اتاپ وتەدى.
- ماسەلەن، اۋىلداردىڭ، اۋداندىق ماڭىزى بار قالالاردىڭ اكىمدەرىن تىكەلەي سايلاۋ قولعا الىندى. ەكى مىڭعا جۋىق اكىم سايلاندى. دەمەك، جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ ارقىلى حالىقپەن اراداعى تەرەڭ قارىم-قاتىناستى نىعايتۋعا مۇمكىندىك بەرىلدى دەپ ايتساق بولادى. مۇنان بولەك، ساياسي پارتيالاردى تىركەۋ تالاپتارىن جەڭىلدەتۋگە العاشقى قادام جاسالدى. پارتيالاردى تىركەۋ ءراسىمى وڭايلاتىلىپ، ساياسي الاڭدا جاڭا ۇيىمداردىڭ پايدا بولۋىنا مۇمكىندىك بەرىلدى. پارلامەنتتىڭ وزىنە جاڭادان پايدا بولعان Respublika پارتياسى كىردى. قازىرگى ۋاقىتتا ەكولوگيالىق «جاسىلدار» پارتياسى، «ىنتىماق» پارتياسى تىركەۋدەن وتۋگە تالپىنىس جاساپ جاتىر. بۇل ساياسي پليۋراليزم ءۇشىن وتە ماڭىزدى، - دەدى ول.
ونىڭ اتاپ وتۋىنشە، كونستيتۋتسيالىق رەفورمالاردىڭ باستى ماڭىزى - پارلامەنتتىڭ كۇشەيۋى. قازىرگى تاڭدا ءماجىلىس زاڭدى قابىلدايدى، بەكىتەدى، ياعني سەناتتىڭ فۋنكتسياسى تولىقتاي ماجىلىسكە بەرىلدى دەسەك بولادى.
- قوسىمشا ايتاتىن تاعى ءبىر ماسەلە بار. دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردى قۇرۋ باعىتىندا قادام جاسالعانىمەن، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى جاڭعىرتۋعا باعىتتالعان ءالى دە بولسا ناقتى شارالار قاجەت. ارينە، ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ بۇعان دەيىن وتكەن ءۇش وتىرىسىن ايتار بولساق، وندا كوتەرىلگەن ماسەلە وتە كوپ. دەگەنمەن، قازىرگى تاڭداعى ۇلتتىق قۇندىلىق، ۇلتتىق يدەولوگيا بويىنشا ءالى دە بولسا تەرەڭ قادام كەرەك. ودان بولەك، بىزدەگى بيلىكتەگى ەليتانىڭ قايتا روتاتسياسى قاجەت. ويتكەنى، ءالى دە بولسا جاڭا بۋىن شەنەۋنىكتەردىڭ، ەل باسقاراتىن ازاماتتاردىڭ ساياسي ارەناداعى جولى تولىقتاي اشىلماي وتىر، - دەدى ساياساتتانۋشى.
قازبەك ءومىرزاق ۇلى پايىمىن قورىتىندىلاي كەلە قاڭتار وقيعاسىنان كەيىنگى ساياسي رەفورمالار قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق دامۋ جولىنداعى ماڭىزدى قادام سانالاتىندىعىنا باسا نازار اۋدارتادى.
- دەسەك تە، بۇل رەفورمالاردىڭ تيىمدىلىگى، تولىققاندى جۇزەگە اسۋى ءۇشىن ءالى دە ناقتى شارالار قولعا الىنۋى ءتيىس. يدەيالار، العا قويىلعان ماقساتتار بار. ءبىراق، تەتىكتەرى ءالى دە السىرەپ تۇر. وسى تۇرعىدان العاندا، مەنىڭشە، بۇگىنگى جەرگىلىكتى ءوزىن- ءوزى باسقارۋداعى جاۋاپكەرشىلىكتى نىعايتۋ، پرەزيدەنت جولداۋىندا ايتىلعان زاڭ مەن ءتارتىپ ماسەلەسى بارشا ازاماتقا، سونىڭ ىشىندە بيلىك باسىنداعى ەليتاعا دا تىكەلەي قاتىستى. ونىڭ ىسكە اسىرىلۋى ناقتى قاداعالاۋمەن، ناقتى تالاپپەن قاتار ءجۇرۋ كەرەك. سول كەزدە بۇل ساياسي رەفورمالاردىڭ شىن مانىندەگى ناتيجەسى بولادى، - دەدى قازبەك مايگەلدينوۆ.
ال قازاقستان قوعامدىق دامۋ ينستيتۋتى قوعامدىق ۇدەرىستەردى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ باسشىسى، ساياساتتانۋشى ريززات تاسىم قازىرگى قازاقستان قوعامدىق قاتىناستاردىڭ ساياسي جاڭعىرۋى مەن ترانسفورماتسيالانۋ پروتسەستەرىن باستان كەشىرىپ جاتقانىن ايتادى.
- قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن باستالعان رەفورمالار مەملەكەتتىڭ ازاماتتاردىڭ سەنىمىن نىعايتۋعا جانە بۇگىنگى سىن- قاتەرلەرگە توتەپ بەرە الاتىن تۇراقتى ساياسي- ەكونوميكالىق مودەل قۇرۋعا دەگەن تالپىنىسىن كورسەتىپ وتىر. نەگىزى توقىراۋعا ۇشىراعان ساياسي جۇيەنى جاڭارتۋ جانە سىندارلى قوعامدىق ديالوگ قالىپتاستىرۋ بيلىك ترانزيتى ورىن العان ساتتە، قاسىم- جومارت توقايەۆتىڭ پرەزيدەنت رەتىندەگى بىردەن العاشقى جولداۋىندا جاريالانعان ەدى. ونىڭ باستى تىرەگى «كۇشتى پرەزيدەنت - ىقپالدى پارلامەنت - ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» قاعيداسى مەن «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسى بولدى. الايدا «قوسارلانعان بيلىك» تۇسىندا اتالعان باعىت تەجەلىپ، بۇگىنگى پوست- قاڭتار كەزىندە عانا شىنايى بولمىسىن تاۋىپ كەلەدى، - دەدى ريززات تاسىم.
ساياسات تانۋشىنىڭ پايىمىنشا، قاڭتاردان كەيىنگى ساياسي رەفورمالاردىڭ باستى ماقساتى - بارىنشا ءادىل جانە تەڭگەرىمدى ساياسي جۇيە قۇرۋ.
- «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» قالىپتاسۋىنىڭ باستاپقى كەزەڭىندە جوعارى ترانسپارەنتتىلىك، اقپاراتتىق- كوممۋنيكاتسيالىق تەحنولوگيالار نەگىزىندە كەڭ اۋقىمدى سيفرلاندىرۋ، سونداي- اق جوبالىق كەڭسەلەر مەن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ قوعامدىق قابىلداۋلارىن قۇرۋ ارقىلى باسقارۋدىڭ ءداستۇرلى فورماتى بولدى. قازىرگى كەزەڭدە «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» ۇەۇ- دى، ازاماتتىق بەلسەندىلەردى قارقىندى تارتۋ، ءارتۇرلى كونسۋلتاتيۆتىك- كەڭەسشى ورگاندار مەن كوميسسيالاردى، سالالىق قاۋىمداستىقتاردى قۇرۋ جانە بىرىكتىرۋ ارقىلى بيلىك پەن ازاماتتىق قوعام سۋبەكتىلەرىنىڭ ءوزارا ءىس- قيمىلىن كۇشەيتۋ نەگىزىندە ينستيتۋتسيوناليزاتسيانىڭ بەلسەندى فازاسىنا ءوتتى. قوعامدىق كەڭەستەر مەن ۇلتتىق قۇرىلتاي نىعايتىلىپ، مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ قوسىمشا كونتۋرى رەتىندە ترانسفورماتسيالانىپ جاتىر، - دەدى ول.
قوعامدىق ۇدەرىستەردى زەرتتەۋ ورتالىعى باسشىسىنىڭ اتاپ وتۋىنشە، دارمەنسىز ساياسي ينستيتۋتتار مەن جەمقورلىق تا ۇلكەن پروبلەماعا اينالىپ وتىر. ازاماتتاردىڭ پىكىرىنشە، وسىنىڭ بارلىعى ساياسي «جاتسىنۋعا» اكەلەدى.
- سول سەبەپتى، قوعامنىڭ بىرلىگى قازىر بۇرىنعىدان دا ماڭىزدى. جاسىرىن ساياساتتان باس تارتۋ، جاريا ساياساتتى دامىتۋ جانە قوعامنىڭ ساياسي شەشىمدەر قابىلداۋعا قاتىسۋىن كەڭەيتۋ جولىندا قوعامنىڭ بىرلىگى مەن تۇتاستىعىن ودان ءارى نىعايتۋ بويىنشا يدەيالار مەن قادامداردى ازىرلەۋ، ساپالى ديسكۋسسيانىڭ كەڭ اۋقىمىن ۇيىمداستىرۋ جانە ۇتىمدى ويلاردى ىرىكتەۋ اسا قاجەت، - دەدى ساياساتتانۋشى.
مارلان جيەمباي
اۆتور
