ۇلتتىق بىرەگەيلىك: ءتىل مە، ءدىن بە؟
استانا. KAZINFORM - بارشا ۇلتتىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بار. ول عاسىرلار بويى قالىپتاساتىن مەملەكەتتىڭ مۇددەسىنە، ۇلتتىڭ تاريحى جانە ءومىر ءسۇرۋ تاجىريبەسىنە بايلانىستى. ۇلتتىق بىرەگەيلىك ساناتىنا دۇنيەتانىم، انا ءتىلى، ءدىلى، ءداستۇرى، مادەنيەتى، ءدىنى، حالىقتىق ونەر تۇرلەرى، اتامەكەنى، وتاندىق رۋحتى نەگىزدەپ وتىراتىن اتا كاسىپ تۇرلەرى، ءبىلىم جانە عىلىم جاتادى.
كانادالىق مادەنيەتتانۋشى مارشالل ماكليۋەن «جاھاندىق اۋىل» دەگەن تۇسىنىكتى ساندىق تەحنولوگيالاردىڭ كەلۋىمەن ۇلتتىڭ بىرەگەيلىگى جوعالىپ، الەمدىك بىرەگەيلىك قالىپتاسقانى تۋرالى اتاپ وتكەن. جاھاندانۋ ۇدەرىسىندە بارلىق الەمدە ءبىر تەلەحيكايالاردى تاماشالاعاننان باستاپ ءبىر تىلدە سويلەۋ، ءبىر مۋزىكانى تىڭداۋ مەن ءبىر كيىمدە كيىنۋ ادامزات قوعامىنا ىقپالىن تيگىزبەي قويمايتىنى انىق. سول سەبەپتى، وركەنيەت ورىسىندەگى ءاربىر ەل دەربەستىگىن ساقتاپ قالۋ ءارى نىعايتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىڭ ىشكى ومىرىندە ۇلتتىق بىرەگەيلىك ساقتالۋعا ءتيىس.
«ۇلتتىق بىرەگەيلىك» ءسوز تىركەسىنىڭ استارىندا ءتۇرلى قۇندىلىق جاتىر. امەريكانىڭ پيۋ زەرتتەۋ ورتالىعى 2024 -جىلدىڭ قاڭتار ايىندا 23 مەملەكەتتىڭ حالقىنا ساۋالناما جۇرگىزگەن «ءتىل مەن ءداستۇر ۇلتتىق بىرەگەيلىكتىڭ نەگىزى بولىپ سانالادى» زەرتتەۋىن جاريالادى. زەرتتەۋ 2023 -جىلدىڭ 20-اقپانىنان 22-مامىرىنا دەيىن 23 مەملەكەتتە، 28250 ادامنىڭ قاتىسۋىمەن جۇرگىزىلگەن. ماماندار قاتىسۋشىلاردى ءتورت يندەكس - ساياسي كوزقاراسى، جاسى، ءبىلىمى جانە ءدىنى ارقىلى باعالاعان. سونىمەن قاتار زەرتتەۋدە ازاماتتاردىڭ قارجىلىق جاعدايى دا ەسەپكە الىنىپ، «قۇندىلىقتىڭ» ءار ۇلت ءۇشىن بىرەگەيلىگىن ايقىنداپ كورسەتكەن.
ساۋالناماداعى «ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى قالاي تۇسىنەسىز؟» دەگەن سۇراققا قاتىسۋشىلاردىڭ %91 ى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان مەملەكەتتەگى كوپشىلىك قاۋىم كۇندەلىكتى قولداناتىن تىلدە سويلەۋ دەپ جاۋاپ بەرگەن. بۇل مەملەكەتتەرگە يندونەزيا، نيدەرلاند، كەنيا سەكىلدى ەكى نەمەسە كوپ ءتىلدى ەلدەر دە جاتادى. يندونەزيادا 700 دەن استام ءتىل بار. ەڭ كوپ تاراعانى دا مالاي ءتىلى. يندونەزيالىقتار ءۇشىن مالاي تىلىندە عانا سويلەۋ ۇلتتىق قۇندىلىق بولىپ تابىلسا، نيدەرلاندتا نيدەرلاند ءتىلى بولا تۇرا، اعىلشىن جانە نەمىس تىلىندە سويلەۋ قۇندىلىققا جاتپايدى. كەنيادا حالىقتار اراسىندا 68 ءتىل تىركەلىپ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ باسىم بولىگى قۇندىلىق پەن ۇلتتىق بىرەگەيلىك ءتىلى دەپ ءوز تىلىندە سويلەۋدى ەسەپتەيدى.
پيۋ زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ساۋالناماسىندا ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى قالىپتاستىراتىن ەكىنشى سانات - سالت-ءداستۇر مەن ادەت-عۇرىپ دەپ كورسەتىلگەن. ۇلتتىق بىرەگەيلىك پەن قوعامداعى تۇلعالىق بىرەگەيلىك ەل مەن جەكە ادام بولمىسىنا ۇلتتىق سانا ارقىلى بەرىلەدى. قوعامدا ۇلتتىق سانا ارقىلى ساقتالادى. ۇلتتىق سانا قاشاندا ەل ومىرىندە تاريحي سانا نەگىزىندە قالىپتاسىپ، نىعايىپ وتىرعان. تاريحي سانا ادامنىڭ ءوز تاريحىن تولىق ءبىلۋى، ءداستۇردى يەلەنۋ، مادەنيەتىنىڭ قۇندىلىقتارىن يگەرۋ جانە ادەت- عۇرىپتاردىڭ ساقتالۋىمەن ادام بويىندا قالىپتاسادى. ساۋالناما ناتيجەسىندە ماجارستان، يندونەزيا، مەكسيكا، پولشا مەملەكەتتەرى سالت-ءداستۇردىڭ ساقتالۋىن نەگىزگى قۇندىلىق دەپ ەسەپتەسە، داستۇرلەرىنە ەرەكشە قۇرمەتپەن قارايتىن جاپونيا مەن يزرايلدە ساۋالناماعا قاتىسقانداردىڭ كوبى ءداستۇردى قۇندىلىق رەتىندە سانامايدى.
ءار ادام بالاسىنىڭ كىندىك قانى تامعان مەكەنى - ونىڭ تۋعان جەرى. تۋعان جەر، وسكەن ورتا سول سەبەپتەن دە ادامنىڭ ءتۇپ قازىعىنا بالانادى. ساۋالناماعا قاتىسقان ارگەنتينا، برازيليا، يندونەزيا، كەنيا، مەكسيكا، نيگەريا، وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبليكاسى حالىقتارى ءۇشىن ادامنىڭ تۋعان جەرى ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى قالىپتاستىراتىن قۇندىلىق رەتىندە تانىلعان. اۋستراليا جانە باتىس ەۋروپا مەملەكەتتەرىندە دۇنيەگە كەلگەندەردىڭ كوبى تۋعان جەرلەرىن ۇلتتىڭ تۇتاستىعىن ايقىندايتىن قۇندىلىق رەتىندە ەسەپتەمەيتىنىن كورسەتتى.
زەرتتەۋ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، ساۋالناماعا قاتىسقان 23 مەملەكەتتەگى حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى ءدىندى ۇلتتىق بىرەگەيلىك رەتىندە تانىمايدى. الايدا نيگەريا حالقىنىڭ %78 ى ءدىندى ۇلتتىڭ قۇندىلىق رەتىندە قاراستىرعان. نيگەريا ازاماتتارىنىڭ %92 ىن مۇسىلمان ءدىنىن ۇستانۋشىلار قۇرايدى. سونىمەن قاتار حالقىنىڭ %85 ىن حريستياندار قۇرايتىن كەنيالىق ازاماتتار ءدىندى بىرەگەيلىكتى ساقتايتىن ۇلتتىق قۇندىلىق رەتىندە كورسەتكەن.
زەرتتەۋدە اۋستراليا تۇرعىندارىنىڭ كوپشىلىگى ميگرانتتاردان تۇراتىندىقتان تۋعان جەر، ءتىل مەن دىنگە بايلانىستى قۇندىلىقتاردى ۇلتتىق بىرەگەيلىك رەتىندە كورمەيتىنى انىقتالعان. ماسەلەن، ساياسي كوزقاراس يندەكسى بويىنشا ا ق ش حالقى وزدەرىن قاي مەملەكەتكە جاتقىزارىن بىلمەيدى. سوندىقتان قۇندىلىقتى تۋعان جەر مەن انا تىلگە بايلانىستى ساۋالنامادا قاراما-قارسى جاۋاپ بەرگەن. ال جاپونيا مەن يزرايلدەن ساۋالناماعا 60 جاستان جوعارى ەرەسەكتەر قاتىسپاعاندىقتان، كوپشىلىك داۋىس جاستاردىڭ تۇجىرىمىمەن بەكىتىلگەن.
ۇلتتىق قۇندىلىقتار تۋرالى ادام تانىمىندا قالىپتاساتىن ۇعىم ونىڭ بولمىسىنىڭ نەگىزىندە جاتاتىن رۋحاني يممۋنيتەت رەتىندە سانالادى. مەيلى ول ءتىل، ءدىن، تۋعان جەر نەمەسە ءداستۇر بولسىن ۇلتتىق تاجىريبەلەر تاربيە نەگىزىندە ۇرپاقتىڭ بويىنداعى قاسيەتتەردى وياتىپ، نىعايتىپ وتىرادى. قوعامدا رۋحاني تەرەڭدىك، مادەنيەتتىلىك، ءداستۇر قۇندىلىقتارى بولماي تۇراقتىلىق ساقتالمايدى. ۇلتتىڭ بىرەگەيلىگى ءۇشىن دە جالپىحالىقتىق مۇددەدەن تۋىنداعان قۇندىلىقتار اسا قاجەت ەكەندىگى انىق.
ايدانا قۇلمانوۆا، قازاقستان قوعامدىق دامۋ ينستيتۋتىنىڭ ساراپشىسى
