ەلتاڭبانى وزگەرتۋ، رۋشىلدىق، ۇلتتىق قۇرىلتاي جۇمىسى، سۋ تاسقىنى - ەرلان قارينمەن سۇحبات
استانا. KAZINFORM - مەملەكەتتىك كەڭەسشى ەرلان قارين Jibek Joly تەلەارناسىنداعى «ۋادە» باعدارلاماسىندا سۇحبات بەردى. سۇحبات بارىسىندا ول ورتاق يدەولوگياعا، رۋشىلدىق كەسەلىنە، ۇلتتىق قۇرىلتاي جۇمىسىنا، ەلتاڭبانى اۋىستىرۋ باستاماسىنا قاتىستى ساۋالدارعا تۇشىمدى جاۋاپ بەردى.
KAZINFORM وقىرمان نازارىنا اتالعان سۇحباتتىڭ ىقشامدالعان جازباشا نۇسقاسىن ۇسىنادى.
ورتاق يدەولوگيا قانداي بولۋى قاجەت
مەملەكەتتىك كەڭەسشىنىڭ اتاپ وتۋىنشە، يدەولوگيا اركىمنىڭ قابىلداۋىندا ءارتۇرلى تۇسىنىك بەرەدى. مىسالى، قوعامنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىندە كەڭەستىك زاماننان قالعان يدەولوگيانىڭ ءرولى مەن قىزمەتىنە قاتىستى تۇسىنىك ءالى دە قالىپ وتىر.
«سول تۇسىنىككە ساي كەيبىر ازاماتتار «مەملەكەت بەلگىلى ءبىر يدەولوگيالىق تۇجىرىمدامانى قابىلداۋى، بەكىتۋى، جۇرگىزۋى كەرەك» دەپ ەسەپتەيدى. ياعني، بارلىعى ءبىر يدەولوگيالىق تۇجىرىمدامانىڭ اينالىسىندا ءجۇرۋى ءتيىس. تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، بۇل كەڭەستىك زاماننان قالىپتاسىپ قالعان تۇسىنىك. شىعارماشىلىق قۇرىلىمدار، قانداي دا ءبىر ساياسي- قوعامدىق بىرلەستىك قابىلدانعان ورتاق يدەولوگيالىق تۇجىرىمدانىڭ توڭىرەگىندە جۇمىس جۇرگىزۋى قاجەت دەپ سانايدى. وسى تۇسىنىككە وراي جۇمىس ۇيىمداستىراتىن بولساق، وندا ەكىنشى تاراپ ايتىپ جۇرگەن دەموكراتيا، پيۋراليزم مۇمكىن ەمەس. سەبەبى ساياسي پيۋراليزمنىڭ، دەموكراتيانىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى العىشارتى - اركىمنىڭ جەكە ۇستانىمى، كوزقاراسى، پىكىرى بولۋ مۇمكىندىگى جانە سول پىكىرگە جۇگىنۋى. ەكىنشى تۇسىنىك قوعامدا ورنىققان بەلگىلى ءبىر قۇندىلىقتار توڭىرەگىندەگى - «امەريكالىق ارمان». ءاربىر مەملەكەتتىڭ ءوز دامۋ جولى بار. ءبىز ەڭ الدىمەن ءوزىمىزدىڭ مۇددەمىز، ەرەكشەلىگىمىز بەن قوعامىمىزدىڭ قۇرىلىمى، قالىپتاسقان بەلگىلى ءبىر سالت-ءداستۇرىمىز تۇرعىسىنان جوسپار، تۇجىرىمداما، شەشىمدەردى قابىلداۋىمىز قاجەت»، - دەدى ەرلان قارين.
ونىڭ پايىمىنشا، كەڭەستىك زامانداعىداي بارلىعىن ءبىر يدەولوگيالىق تۇجىرىمداماعا مويىنسۇنۋعا مىندەتتەۋ قاجەت ەمەس. دەگەنمەن، ءبىز - مەملەكەت جالپى ازاماتتاردى بىرىكتىرەتىن ورتاق قۇندىلىقتار جۇيەسىن ورنىقتىرۋمەن اينالىسۋىمىز قاجەت.
«ول جايىندا ۇلتتىق قۇرىلتايدا پرەزيدەنت تە اڭگىمە ايتتى. پرەزيدەنتتىڭ ايتۋىنشا، بىرنەشە قۇندىلىقتى انىقتاۋ الۋىمىز قاجەت. ماسەلەن، تاۋەلسىزدىك بارىمىزگە ورتاق قۇندىلىق پا؟ نەمەسە جاۋاپكەرشىلىك... ءارقايسىمىز قانداي جۇمىسپەن، قانداي كاسىپپەن، قانداي ىسپەن اينالىسساق تا، ىسىمىزگە جاۋاپكەرشىلىكپەن، تياناقتىلىقپەن قاراۋىمىز كەرەك. نەمەسە قايىرىمدىلىق، مەيىرىمدىلىك. ياعني، بۇل قۇندىلىقتار قانداي دا ءبىر ساياسي مازمۇنعا يە ەمەس. بەلگىلى ءبىر پارتيانىڭ، قوعامدىق قوزعالىستىڭ كوتەرىپ جۇرگەنى ەمەس، بارىنە بىردەي قۇندىلىقتار»، - دەدى ول.
قازاقتىڭ رۋعا ءبولىنۋ پروبلەماسى بار
مەملەكەتتىك كەڭەسىنىڭ اتاپ وتۋىنشە، وكىنىشكە وراي، رۋعا ءبولىنۋ تەك مادەني فاكتور ەمەس، سونىمەن قاتار قوعامدىق كەسەلگە اينالعان. بۇل جايت كەيبىر وڭىرلەردە قاتتى بايقالادى.
«ونى ايتقىمىز كەلمەيدى. قازاقى ورتاعا شىعىپ ايتساڭ، اشىعىندا كوپ ادام جاقتىرمايدى. ءبىراق، ونى ايتۋىمىز كەرەك. مەنىڭ قابىلداۋىمشا، ءبىر كەزدەرى باسىلعانداي كورىنىپ ەدى، ءبىراق، وكىنىشكە وراي بۇل الەۋمەتتىك قۇبىلىس ءالى دە بار. كەي كەزدەرى قاتتى بايقالىپ ءجۇر. ماسەلەن، ساياسي رەفورمالاردىڭ ۇلكەن ءبىر جەتىستىگى پارتيالىق تىزىممەن قاتار ءبىرمانداتتىق وكرۋگتىك سايلاۋ ەنگىزۋ ۇسىنىلعان بولاتىن. سوعان سايكەس، ارالاس سايلاۋ جۇيەسى ەنگىزىلدى. ياعني، پارلامەنت پەن ءماسليحاتتاردىڭ ءبىرقاتار دەپۋتاتى پارتيالىق تىزىمنەن بولەك ءبىرمانداتتىق وكرۋگتەن سايلاناتىن بولادى. ساراپشىلار دا دەپۋتاتتاردى حالىق تىكەلەي ءوزى سايلاسا ەكەن دەپ ايتىپ جۇرگەن. ءبىراق، ساياسي تاجىريبەدە بارلىعىندا دەپ ايتا المايمىن، كەيبىر وڭىردە ساياسي پارتيالار اراسىنداعى باسەكەلەستىك ەمەس، رۋلار اراسىنداعى باسەكەلەستىك بەلەڭ الىپ كەتتى. ءتىپتى، ءماسليحاتتاردا دا كەي جاعدايدا كورىنىس تاۋىپ وتىردى. بۇل پروبلەما بار»، - دەدى ەرلان قارين.
ونىڭ ايتۋىنشا، رۋعا ءبولىنۋ سىندى الەۋمەتتىك قۇبىلىس كەڭەس زامانىندا ءبىر رەت كوتەرىلگەن. كەيىن ساياسي-قوعامدىق فاكتوردان مادەني فاكتورعا اۋىسقانداي اسەر بەردى. قازىر قايتا بايقالىپ وتىر. بۇل ءبىر جاعىنان وبەكتيۆتى قۇبىلىس. قوعام ءوزىنىڭ بىرەگەيلىگىن انىقتاۋ پروتسەسى ۇستىندە. ءبىراق، وعان وبەكتيۆتى پروتسەس دەپ قاراپ وتىرۋعا بولمايدى. سەبەبى، بۇل ارى قاراي جالعاسا بەرسە، وندا ەرتەڭ قاراما-قايشىلىقتار تۋدىرىپ، ءتىپتى جەكەلەگەن ازاماتتاردىڭ اراسىندا قاقتىستار ورىن الۋى ىقتيمال.
مۇنان بولەك، وناماستيكا سالاسىندا دا رۋشىلدىق بەلگىلەرى بايقالىپ وتىر. سوندىقتان دا اتالعان جەرگىلىكتى كوميسسيالاردىڭ كەيبىر وكىلەتتىكتەرى ورتالىققا بەرىلىپ جاتىر. سەبەبى جەرگىلىكتى جەردەگى كوشە، ەلدى مەكەنگە اتاۋ بەرگەن كەزدە ازاماتتار اتا- بابالارىنىڭ ەسىمىن بەرۋگە ۇمتىلادى.
«ماسەلەن، كەيدە ءبىر ءوڭىردىڭ ونوماستيكا سالاسىن تالقىلاعان كەزدە ايتالىق، 50 كوشە اتاۋى وزگەرەتىن بولىپ جاتسا، ۇسىنىلعاننىڭ ءبارى دە جەكە تۇلعالاردىڭ اتى بولىپ شىعادى... كوبىنە تاريحقا قاتىسى جوق، ءتىپتى اشىعىن ايتار بولساق جەرگىلىكتى جەرگە دە ەڭبەگى سىڭبەگەن ادامدار ۇسىنىلادى. بۇل ءبىرىنشى جاعداي. ەكىنشىسى - ەسكەرتكىش سالۋ. ول دا پروبلەما. بارلىعى اتا-بابالارىنىڭ قۇرمەتىنە ەسكەرتكىش ورناتۋعا تىرىسادى. سول عوي ءبىزدىڭ ەسكەرتكىشتەر ەلىنە اينالىپ بارا جاتقانىمىز»، - دەدى مەملەكەتتىك حاتشى.
ۇلتتىق قۇرىلتاي اۆتورى كىم؟
سۇحبات بارىسىندا ەرلان قارين 2022-جىلدىڭ ناۋرىزىندا كونستيتۋتسيالىق رەفورما اياسىندا ساياسي رەفورمالار باعدارلاماسى جاريالانعانىن اتاپ وتەدى. سول كەزدە مەملەكەت باسشىسى كوپتەگەن باستامانىڭ قاتارىندا ۇلتتىق قۇرىلتايعا قاتىستى ويىمەن، يدەياسىمەن بولىسكەن.
«شىندىعىندا دا بۇل يدەيا اۆتورى - مەملەكەت باسشىسى. 2022-جىلدىڭ قاڭتار، اقپان ايلارىندا ساياسي رەفورمالاردىڭ باعىتى، مازمۇنى ءجونىندى جيىندار، تالقىلاۋلار بولعان كەزدە پرەزيدەنت كوپتەگەن ۇسىنىستى ەنگىزگەن. ونىڭ ءبىرى - ۇلتتىق قۇرىلتاي قۇرۋ يدەياسى. قۇرىلتايدىڭ وسى سياقتى باسقا قۇرىلىمداردان ايىرماشىلىعى نەدە؟ ونىڭ الدىندا ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى، باسقا دا ديالوگ الاڭدارى بولدى. بىرىنشىدەن، ۇلتتىق قۇرىلتايدى پارلامەنتپەن قاتار قويۋعا بولمايدى. سەبەبى، پارلامەنت زاڭ شىعارۋشى ورگان، زاڭ قابىلدايدى. ال ۇلتتىق قۇرىلتاي كونسۋلتاتيۆتى-كەڭەس ورتالىعى»، - دەدى ول.
ونىڭ اتاپ وتۋىنشە، پارلامەنتتە دەپۋتاتتار تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن زاڭ شىعارۋمەن اينالىسادى. ۇسىنىستار دايىنداپ، قۇجاتتاردى ساراپتاپ، تالدايدى. سول جۇمىسى ءۇشىن جالاقى الادى. ال ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ مۇشەلەرى ايلىق المايدى. ولار ءوز ەركىمەن قۇرىلتاي جۇمىسىنا قاتىسىپ، ۇسىنىستارىمەن بولىسەدى.
«كەيبىرەۋلەر ۇلتتىق قۇرىلتايعا مۇشە بولىپ سايلانۋ مارتەبەلى جۇمىس ەكەن دەپ ويلايدى. جوق، ول قوعامدىق جۇمىس. ۇسىنىستارىن، ويلارىن جۇزەگە اسىرامىن دەگەن ازاماتتار ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ قۇرامىنا كىرىپ، يدەيالارىن ورتاعا سالادى. ونى جۇزەگە اسىرۋمەن اينالىسادى. ەكىنشى ايىرماشىلىعى - مينيسترلىكتەردىڭ جانە اكىمدىكتەردىڭ جانىنان قۇرىلعان قوعامدىق كەڭەستەر بار. ءار قوعامدىق كەڭەستىڭ ءبىر وكىلى وسى قۇرىلتايعا كىرەدى. ياعني، ۇلتتىق قۇرىلتاي وسىنداي قوعامدىق كەڭەستەردىڭ ءبارىن ءبىر جۇيەگە كەلتىرەتىن ورتا. سول ارقىلى بەلگىلى ءبىر ايماقتىڭ دا ماسەلەسى قارالىپ وتىرادى. مىسالى، كوتەرىلگەن ۇلكەن ماسەلەنىڭ ءبىرى جانە قۇرىلتاي اياسىندا تالقىلانىپ، پرەزيدەنت باستاما رەتىندە جاريالاعان جايت اباي جانە شىعىس قازاقستان وبلىستارىندا بىرنەشە اۋداندى قايتا قۇرۋ. دەمەك، ۇلتتىق قۇرىلتاي - بۇل بيلىك پەن قوعامنىڭ تىكەلەي ديالوگ الاڭى»، - دەدى ەرلان قارين.
ەلتاڭبانى وزگەرتۋ ماسەلەسىن كىم كوتەردى؟
مەملەكەت كەڭەسشىنىڭ باسا ايتۋىنشا، ەلتاڭبانى وزگەرتۋ پرەزيدەنتتىڭ ۇسىنىسى ەمەس. مەملەكەت باسشىسى ءوز سوزىندە «ەلتاڭبانى اۋىستىرۋعا قاتىستى ءارتۇرلى پىكىردىڭ ايتىلاتىندىعىن، ەگەر قاجەت بولسا، كوميسسيا قۇرىپ تالقىلاۋ قاجەتتىگىن، وڭ شەشىم قابىلدانسا بايقاۋ جاريالاۋ كەرەكتىگىن» عانا ايتقان.
«ياعني، مەملەكەت باسشىسى ەلتاڭبانى مىندەتتى تۇردە اۋىستىرۋ كەرەك دەگەن پىكىر ايتقان جوق. وكىنىشكە وراي، كوپشىلىگى مالىمدەمەنى دۇرىس قارامايدى، وقىمايدى، تىڭدامايدى. شىن مانىسىندە، پرەزيدەنت ول جەردە قوعامدا كەيبىر ازاماتتىڭ ەلتاڭباعا قاتىستى ءارتۇرلى پىكىر ايتىپ جۇرگەنىن، ماسەلەگە قاتىستى ۇستانىم قالىپتاسسا، وندا اشىق تۇردە تالقىلاۋ» كەرەكتىگى تۋرالى پىكىر ايتتى»، - دەدى ول.
ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، ەلتاڭبانى اۋىستىرۋ ماسەلەسىن قوعام بەلسەندىلەرى، قوعامدىق ۇيىمدار كوتەرگەن. زەرتتەۋلەر دە جاسالعان. مۇنان بولەك، ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ءبىرقاتار مۇشەسى دە وسى ماسەلەگە ءۇن قوسىپ، ەلتاڭبادان بولەك ايماقتىق نىشانداردى بىرىزدەندىرۋ ماسەلەسىن قوزعاعان.
«الەۋمەتتىك جەلىدەن كورىپ ءجۇرمىن. «بارلىق شارۋا قالعانداي، ەندى مەملەكەتتىك ەلتاڭبانى اۋىستىرۋ ماسەلەسىمەن اينالىسىپ جاتىر» دەگەن سىندى پىكىرلەر بار. مۇنىڭ ءبارى جاي ءسوز. بارلىق ماسەلەنى ىسىرىپ قويىپ، ەلتاڭبانى اۋىستىرۋ ماسەلەسىمەن اينالىسىپ جاتقان ەشكىم جوق. اتىراۋداعى قۇرىلتاي وتكەننەن بەرى ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. ەشقانداي تالقىلاۋ، جيىن وتپەدى، ارنايى شەشىم، قۇجات قابىلدانعان جوق. پىكىرتالاس قالاي ءجۇرىپ جاتىر، سولاي ءجۇرىپ جاتىر. ول - تەك قانا پىكىر. بولدى. سوندىقتان دا بۇل بيلىك تاراپىنان جاسالىپ جاتقان ارنايى جۇمىس ەمەس. بۇل قوعامداعى پىكىرتالاستىڭ ءبىر كورىنىسى عانا. ماسەلەن، مەملەكەتتىك كەڭەسشىنىڭ قىزمەتىن قارايتىن بولساڭىز، كوپتەگەن كوميسسيانىڭ جۇمىسىن ۇيلەستىرۋمەن اينالىسامىن. ونىڭ ءبىرى - گەرالديكا ماسەلەسى. ەگەر، مەملەكەت، بيلىك كەيبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي ءبارىن ىسىرىپ قويىپ، ەلتاڭبانى اۋىستىرۋ ماسەلەسىمەن اينالىساتىن بولسا، وندا مەن مىندەتتى تۇردە گەرالديكا بويىنشا كوميسسيا وتىرىسىن وتكىزىپ، وسى ماسەلەنى ورتاعا سالار ەدىم. جوق، ونىمەن اينالىسىپ جاتقانىمىز جوق»، - دەدى ەرلان قارين.
سۋ تاسقىنى قوردالاعان ماسەلەلەردىڭ بەتىن اشتى
ونىڭ پايىمىنشا، تابيعي اپاتتار ونداعان جىلدار بويى قوردالانىپ قالعان ماسەلەلەردىڭ بەتىن اشىپ جاتىر. ماسەلەن، پرەزيدەنت تە وسىنداي تابيعي اپاتتاردىڭ تولىق الدىن الۋ مۇمكىن ەمەس بولعانىمەن بولجاۋعا بولاتىندىعىن ايتقان. ال بولجاۋ ءۇشىن عىلىمي جۇمىستى ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ كەرەك. الايدا، كەزىندە عىلىمي ينستيتۋتتار مەملەكەت نازارىنان تىس قالدى، قارجى بولىنبەدى. سونىڭ سالدارىنان جابىلدى. جابىلماعانداردى ءىلىنىپ-سالىنىپ جۇمىس ىستەدى.
«جالپى، 1990-2000-جىلدارى عىلىم جۇيەسىنە قالىپتاسقان جاعداي سالدارىنان قازاقستاندا عىلىم سالاسىنان 40 مىڭ عالىم ساۋداعا، كاسىپكە، باسقا دا جۇمىسقا كەتتى. 40 مىڭ عالىمنان ايىرىلىپ قالدىق. ساباقتاستىق ءۇزىلدى، عىلىمي بازا، جۇيە جوعالدى. ياعني، ۇلكەن بازادان ايىرىلىپ قالدىق. قازىر مەملەكەت وسى ماسەلەمەن شۇعىلدانىپ، سول جۇيەنى قالىپتاستىرىپ جاتىر. عىلىم اكادەمياسى، پرەزيدەنت جانىنان عىلىمدى دامىتۋ جونىندەگى ارناۋلى كەڭەس قۇرىلدى. مەملەكەت باسشىسى قابىلداعان شەشىمدەردىڭ ارقاسىندا سوڭعى 2 جىلدا عالىمدار سانى 2 ەسەگە ارتتى، ايلىقتارى دا ءوستى. ماسەلەن، پرەزيدەنت باستاماسىمەن «بولاشاق» باعدارلاماسىنا قوسىمشا عىلىم تاعلىمدامادان وتۋگە 500 گرانت ءبولىندى. سەبەبى عالىمدار شەتەلدىك ورتالىقتارعا بارىپ، جاڭا تاجىربيە جيناۋى كەرەك. كەز كەلگەن مەملەكەتتە مۇنداي باعدارلاما جوق. العاشقى جىلى كونكۋرس وتكىزگەن كەزدە 500 گرانت بەرىلىپ، 100 دەن اسا ادام عانا قاتىسقان. قاتىساتىن عالىمدار جوق. ەندى قازىر جاستار قوسىلىپ جاتىر... تابيعي اپاتتار ونداعان جىلدار بويى ءارتۇرلى سالادا قالىپتاسقان، قوردالانعان ماسەلەلەردىڭ، جالپى قالىپتاسقان جاعدايدىڭ بەتىن اشىپ جاتىر»، - دەدى ول.
مەملەكەتتىك كەڭەسشىنىڭ ايتۋىنشا، كوپتەگەن ەلدە تابيعي اپاتتان كەلگەن بارلىق شىعىندى وتەمەيدى. ولاردا ساقتاندىرۋ جۇيەسى جولعا قويىلعان. ال ەلىمىزدە بارلىق ازاماتقا ءتيىستى قولداۋ كورسەتىلەدى. جالپى، عالىمداردىڭ دەرەگىنشە، 1942-جىلدان بەرى قازاقستان اۋماعىندا مۇنداي اۋقىمداعى سۋ تاسقىنى بولماعان.
«ەڭ باستى ماسەلە - مەملەكەت ادام شىعىنىنا جول بەرمەدى. 100 مىڭنان استام ادام، ونىڭ ىشىندە 40 مىڭ بالا ەۆاكۋاتسيالاندى. قۇتقارۋشىلاردىڭ، مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ ەكى ايداعى كۇن-ءتۇن دەمەي جۇمىس ىستەگەندەگى ماقساتى - ادام شىعىنىنا جول بەرمەۋ. ءۇي سالىنار، وتەماقىسى بەرىلەر. ەڭ باستىسى - ادام شىعىنىنا جول بەرمەۋ»، - دەدى ەرلان قارين.
