ۇلت مۇددەسى بىرىكتىرگەن كۇرەسكەرلەر
استانا. KAZINFORM - تۇركىستان ولكەسىنىڭ قوس تۋماسى سۇلتانبەك قوجانوۆ پەن تۇرار رىسقۇلوۆ ءبىر جىلدا تۋىپ (سۇلتانبەك - 1894 -جىلدىڭ كۇزىندە، 10-قىركۇيەكتە، قاراتاۋ باۋرايىنداعى اقسۇمبەدە، ال تۇرار سول جىل اياعىندا، 26-جەلتوقساندا، الاتاۋ باۋرايىنداعى بەساعاشتا تۋعان ەدى)، دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن وزگەرىستەر زامانىندا ۇلت بولاشاعىن كۇيتتەگەن كۇرەسكە تولى بەلسەندى عۇمىر كەشتى دە، ەكەۋى ءبىر جىلدا، ءبىر كۇندە - 1938 -جىلعى 10-اقپاندا ماسكەۋدە اتىلدى.
تۇركىستاندىق قوس وعلان تۇيىسكەن جول
تۇراردىڭ اكەسى رىسقۇل جىلقىايدار ۇلى 1904 -جىلى حالىققا تىزەسى باتقان بولىستى ولتىرگەنى ءۇشىن اباقتىعا قامالدى دا، كەك قايتارۋعا تىرىساتىنداردىڭ قاستاندىعىنان ساقتانىپ، بالاسىن تۇرمەگە الدىرتتى. تۇرار «تۇرمە بالاسى» اتانىپ، سوندا ءتۇرلى جۇمىس ىستەدى، ورىسشا ۇيرەندى.
اكەسى سوت ۇكىمىمەن ون جىلعا ساحالينگە ايدالعان سوڭ، ونى مەركىدەگى اعايىندارى الىپ كەتتى. وندا تۇرار ورىس- تۋزەم مەكتەبىندە وقىدى. 1914 -جىلى پىشپەك (بىشكەك) اۋىلشارۋاشىلىق مەكتەبىن ءبىتىرىپ، سامارا اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنا تۇسپەككە تالپىندى. الايدا شىققان تەگىنە بايلانىستى قابىلدانبادى. 1915 -جىلى تاشكەنتكە اتتانىپ، مۇعالىمدەر ينستيتۋتىنا ءتۇستى. كۇنكورىس ءۇشىن سونداعى باۋ- باقشا شارۋاشىلىعىندا جۇمىس ىستەدى.
سول شاقتا، 1916 -جىلى، پاتشانىڭ 25 ماۋسىم پارمەنى سەبەپ بولىپ، دالا جانە تۇركىستان ءۋالاياتتارىن وت- جالىنعا وراعان ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىس بۇرق ەتە تۇسكەن-دى. بۇل جيىرمادان ەندى اسقان جاس تۇراردىڭ عۇمىرىنا كۇرت وزگەرىس ەنگىزگەن، بۇدان بىلاي ونى رەۆوليۋتسيالىق كۇرەس جولىنا ءبىرجولاتا سالىپ جىبەرگەن وقيعا بولاتىن. ول وقۋىن تاستاپ، اۋليەاتا ۇيەزىندە قارسىلىق قوزعالىسىن ۇيىمداستىرۋشىلار قاتارىندا تۇردى، كوتەرىلىسشىلەرگە ساياسي باعدار بەردى. تۇتقىنعا ءتۇستى. 1917 -جىلعى اقپان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن مەركىگە كەلىپ، «قازاق جاستارىنىڭ رەۆوليۋتسيالىق وداعىن» قۇردى.
جول-جوباسى، ايقىن ماقساتى بەلگىلەنگەن، كوپتەگەن ازاماتتىڭ شىڭدالۋ مەكتەبى بولعان وسى ۇيىمدى باسقارىپ ءجۇرىپ، اۋليەاتا ۇيەزدىك كەڭەسىندە قىزمەت اتقاردى. 1917 -جىلى قىركۇيەكتە بولشەۆيكتەر پارتياسىنا قابىلداندى. قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن تۇرار اۋليەاتا ۇيەزدىك دەپۋتاتتار كەڭەسى (سوۆدەپ) اتقارۋ كوميتەتىنىڭ اۋەلى ءتوراعا ورىنباسارى، كەيىن ءتوراعاسى بولدى.
ال سۇلتانبەك ەڭبەك جولىن تۇركىستان قالاسىندا ورىس-تۋزەم مەكتەبىندە وقي ءجۇرىپ، ەتىكشىنىڭ كومەكشىلىگىنەن، ال ساياسي قىزمەتىن تاشكەنتتەگى تۇركىستان مۇعالىمدەر سەمينارياسىندا وقىپ جۇرگەنىندە، ولكەدەگى وزىق ويلى ازاماتتاردىڭ «كەڭەس» اتتى استىرتىن ۇيىمى جۇمىسىنا بەلسەنە قاتىسۋدان باستاعان. سەميناريانى بىتىرگەن سوڭ، وزىنە ۇستاز تۇتقان قوڭىرقوجا قوجىقوۆپەن بىرگە ءاندىجان ورىس- تۋزەم مەكتەبىندە ساباق بەردى. پاتشا تاقتان قۇلاعاننان كەيىن وتارلاۋشى وياۋ جۇرت تۇگىلى، ۇيقىداعى جەرگىلىكتى حالىق اراسىندا دا ايرىقشا سەرپىنمەن جاندانا، تەز ءورىس العان ساياسي ومىرگە بەلسەنە ارالاستى. تاشكەنتتەگى ءتۇرلى باعدارداعى ۇيىمداردىڭ جينالىستارىنا قاتىسىپ، ءوز باعىتىن ايقىنداۋعا تىرىستى.
قالاداعى جاستار بىرلەستىگى اتىنان ءىس جۇزىندە جابىلىپ تۇرعان «الاش» گازەتى باسشىلىعىمەن كەلىسسوز جۇرگىزىپ، جاڭا تۇرپاتتى «بىرلىك تۋى» گازەتىن اشۋدىڭ ناقتى ىستەرىمەن شۇعىلداندى. 1917 -جىلدىڭ جازىندا ءتيىستى وكىلەتتىلىكپەن، ورىنبورداعى قازاق مۇعالىمدەرىنىڭ جينالىسىنا، ودان ءى جالپىقازاق قۇرىلتايىنا قاتىسىپ قايتتى. كۇزگە قاراي تاشكەنتتە ولكەلىك قازاق جانە ورىس كوميتەتتەرى بىرلەسىپ، ورتاق ۇيىم قۇردى. دەپۋتاتتار كەڭەسى دەپ اتالدى. ونىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى - تاشكەنتتەگى ولكە مۇسىلماندارى ورتالىعىنىڭ باسشىسى مۇستافا شوقايەۆ، مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى - اۋليەاتادان كەلگەن كۇرەسكەر تۇرار رىسقۇلوۆ، حاتشىسى - «بىرلىك تۋى» گازەتىنىڭ قىزمەتكەرى سۇلتانبەك قوجانوۆ بولدى.
تۇرار مەن سۇلتانبەكتىڭ ساياسي كۇرەس جولىنداعى العاشقى كەزدەسۋى وسى ۇيىمدى قۇرعان جينالىس بولۋعا كەرەك. قىم-قۋىت، قاربالاستى ساياسي وقيعالار مۇستافانىڭ «بىرلىك تۋى» رەداكتسياسىنىڭ جۇمىسىن قوسا جۇرگىزۋىنە ۋاقىت قالدىرماعاندىقتان، گازەتتى سەرىكتەرىمەن سۇلتانبەك باسقاردى. ول گازەت شىعارا ءجۇرىپ، قوعام ىسىنەن قول ۇزبەي، قوقاندا 1917 -جىلعى 28-قاراشادا تۇركىستان اۆتونومياسىن جاريالاعان ايگىلى توتەنشە IV مۇسىلمان سەزىن دايىنداۋعا اتسالىستى.
تۇركىستان قالاسىندا 1918 -جىلدىڭ باسىندا وتكەن سىرداريا وبلىسى قازاقتارىنىڭ سەزىندە سۇلتانبەك ولكەدەگى قازاق اۋماعىنىڭ الاش اۆتونومياسىنا قوسىلۋى قاجەتتىگىن قولداپ سويلەدى. ولكە اۆتونومياسىنىڭ قوقانداعى ۇكىمەتى تاشكەنتتىك كەڭەس بيلىگىنىڭ ورتالىقتان الدىرتقان جانە جەرگىلىكتى ارميان- داشناكتاردى جۇمىلدىرعان قارۋلى كۇشىمەن قۇلاتىلىپ، قالا قانعا بوكتىرىلگەن سوڭ، ەلگە قىزمەت ەتۋدىڭ جالعىز جولى كەڭەس بيلىگىن مويىنداۋ بولماعىن ۇقتى.
تۇركىستان سوۆەتتىك اۆتونومياسىندا
كەڭەس وكىمەتى تاشكەنتتە بيلىكتى قولعا العان كەزدەن تۇركىستان ولكەسىندە اشارشىلىق بەلەڭ العان. قۇرعاقشىلىق سالدارىنان بولعان جۇتقا تاشكەنتتىك بولشەۆيكتەر قولدان جاساعان جۇت قوسارلاندى. تاشكەنتتەگى جۇمىسشى جانە سولدات دەپۋتاتتارى كەڭەسىنىڭ كوسەمدەرى كوشپەلىلەردىڭ جىلقىسىن، ۇساق تۇياعىن تارتىپ الىپ، ولاردى ماركسيزم تۇرعىسىنان بولاشاعى جوق دەگەن جەلەۋمەن تىرشىلىك كوزىنسىز قالدىرعان دا، اس-سۋمەن تەك قىزىل اسكەرلەردى جابدىقتاۋ ۇرانىن كوتەرگەن-دى.
سوندا، الەۋمەتتىك سىلكىنىس تۋعىزۋشى بيلىكتىڭ تاراپىنان كومەك كورمەي ازىق-تۇلىكتەن تارىققان حالىق ولكەدەگى باس قالاعا جەتىپ جىعىلىپ، تاشكەنت كوشەلەرىندە سۇلاپ جاتقاندا، سۇلتانبەك اۋەلى گازەت رەداكتسياسى اتىنان تاماقتاندىرۋ بەكەتىن قۇردى، ودان ەلگە شىعىپ، جەر-جەردەگى اشىققاندارعا جاردەم بەرۋدى ۇيىمداستىرۋمەن تۇبەگەيلى شۇعىلداندى. تۇركىستان، سوزاق، جاڭاقورعان، قىزىلقۇم، شيەلى وڭىرلەرىندە اشىققان ادامداردى تاماقتاندىراتىن ارنايى ورىندار اشۋدى ۇيىمداستىردى. سونداي-اق تۇركىستان ۇيەزىندە وقۋ ىسىمەن اينالىستى. 1918 -جىلدىڭ كۇزىندە تاشكەنتتە اۋەلى مۇعالىمدىك كۋرس رەتىندە اشىلعان قازاق پەداگوگيكا ۋچيليشەسىنە وقىتۋشىلىققا شاقىرىلدى. تۇرار باسقارىپ تۇرعان ولكەلىك مۇسىلماندار بيۋروسى جۇمىسىنا قاتىستى. مۇعالىمدەردى قايتا دايارلاۋ كۋرسىندا، ودان سول كۋرستار نەگىزىندە اشىلعان قازاق پەداگوگيكا ۋچيليشەسىندە وقىتۋشى، پەداگوگيكالىق كەڭەستىڭ حاتشىسى بولدى.
ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى زور، ءبىلىمدى، جالىندى جاس تۇرار رىسقۇلوۆ اۋليەاتاداعى قىزمەتتەرىمەن كوزگە ءتۇسىپ، وسى شاقتا تۇركرەسپۋبليكانىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرىنىڭ بىرىنە اينالعان. تۇركىستان سوۆەتتەرى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەلىگىنە سايلانىپ، دەنساۋلىق ساقتاۋ جونىندەگى حالىق كوميسسارى قىزمەتىنە تاعايىندالدى.
سوسىن اشتىقپەن كۇرەسۋ ءۇشىن قۇرىلعان توتەنشە ورتالىق كوميسسيانىڭ ءتوراعاسى، ودان كەيىن فەرعانا وبلىسىنداعى باسماشىلىقپەن كۇرەسۋ جونىندەگى توتەنشە كوميسسيانىڭ ءتوراعاسى قىزمەتتەرىن اتقاردى. ولكەلىك پارتيا كوميتەتى پرەزيديۋمىنىڭ مۇشەسى بولدى ءارى ر ك(ب) پ- نىڭ ولكەدەگى مۇسىلمان بيۋروسىن باسقاردى. 1919 -جىلدىڭ كۇزىندە تۇركاتكوم ءتوراعاسىنىڭ اۋەلى ورىنباسارى، ودان ءتوراعاسى لاۋازىمىنا سايلاندى.
بەدەلدى ساياسي كۇرەسكەر رەتىندە تانىلعان ت. رىسقۇلوۆ 1920 -جىل باسىندا عالامات شەشىمگە قول جەتكىزدى. ولكەدە تۇركى رەسپۋبليكاسىن جاريا ەتىپ، تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبىرىڭعاي كومپارتياسىن قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىسى مۇسىلمان پارتيا ۇيىمدارىنىڭ Ⅲكونفەرەنتسياسىندا دا، تۇركىستان كومپارتياسىنىڭ ولكەلىك V كونفەرەنتسياسىندا دا قولداۋ تاپتى.
ورتالىقتىڭ جاريا ۇستانىمدارىنا ساي بولعاندىقتان اۋەلدە قارسىلىق بىلدىرە الماسا دا، ارتىنشا ماسكەۋمەن اقىلداسا وتىرىپ، بۇكىل رەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ تۇركىستان ىستەرى جونىندەگى كوميسسياسى (تۇرك كوميسسيا) ونى تۇزەتتى. سوندا تۇرار ولكەدە ءىس جۇزىندە ۇلتتىق قۇرىلىمدى تاپاپ دارا بيلىك جۇرگىزىپ وتىرعان تۇركىستان كوميسسياسىن ولكەدەن اكەتۋ تۋرالى تالاپ قويدى، 1920 -جىلعى مايدا ماسكەۋگە تۇرك رەسپۋبليكا دەلەگاتسياسىن باستاپ بارىپ، حال كوم كەڭەس ءتوراعاسى ۆ. لەنيننىڭ قابىلداۋىندا بولدى.
تۇرك كوميسسيانىڭ «1920 -جىلعى شىلدەنىڭ 15 نەن 31 نە دەيىنگى ينفورماتسيالىق اقپارى» دەلىنگەن قۇجاتتا رىسقۇلوۆتىڭ ماسكەۋ ساپارى جايىنداعى بايانداماسى ولكەلىك كوميتەتتە تىڭدالعانى، تۇرك كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋعا ءتيىس ءوز شارتتارىن ايتقانى، سوندا تۇركاتكوم ءتوراعاسى رىسقۇلوۆ، سوۆناركوم (حالكوم كەڭەس) ءتوراعاسى ليۋبيموۆ، كرايكوم (ولكەكوم) ءتوراعاسى تۇرسىنحودجايەۆ باستاعان سەگىز جاۋاپتى قىزمەتكەردىڭ ءوز لاۋازىمدارىنان باس تارتاتىنىن مالىمدەگەنى تۋرالى حابار بار.
تۇرك كوميسسيا تۇركىستان كومپارتياسىنىڭ ۋاقىتشا ورتالىق كوميتەتىن قۇرعان. «ولكەلىك كوميتەتتى اۋىستىرۋ ءبىز ويلاعاننان ەداۋىر وڭاي ءوتتى، شاماسى بۇدان بىلاي دا ەلەۋلى قيىندىق تۋعىزا قويماس، دەلىنگەن اتالعان اقپاردا.
- كەتىپ بارا جاتقان جولداستار (رىسقۇلوۆ، تۇرسىنحودجايەۆ جانە باسقالار) بىزبەن جولداستىق قارىم-قاتىناستارىن ساقتاپ قالدى، راس، بىزگە ەپتەپ قىر كورسەتىپ، ءبىزدىڭ قىزمەتىمىزدەن وزدەرىنە ىڭعايلى جەلەۋ بولارلىقتاي وتارشىلدىق ساتتەردى تاۋىپ الۋعا تىرىسقانمەن، ولاردىڭ ابدەن شاتىسقانى سەزىلەدى، وپ-وڭاي كەتە سالۋلارى دا قاتەلەسكەندىكتەرىن تۇسىنگەنىن كۋالاندىرىپ تۇر».
وسى شاقتا، 1920 -جىلعى شىلدەدە، دوعارىسقا كەتكەندەردىڭ ورنىنا تۇرك كوميسسيا ءبىرقاتار قىزمەتكەر قاتارىندا جەرگىلىكتى رەۆوليۋتسياشىل ازاماتتاردىڭ جاڭا تولقىنىن، جاڭاشىل كوممۋنيستەر رەتىندە سۇلتانبەك قوجانوۆ پەن ءنازىر تورەقۇلوۆتى رەسپۋبليكالىق دارەجەدەگى باسشىلىق قىزمەتكە كوتەردى. سۇلتانبەك 1920 -جىلى سىرداريا وبلىستىق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت ءتوراعاسى لاۋازىمىمەن كەڭەس جۇمىسىنا جىبەرىلگەن-ءتىن.
سول جىلدىڭ كوكتەمىندە ولكەگە «قىزىل كۇنشىعىس» ۇگىت پويىزىن باستاپ كەلگەن، ۇزاماي ورتالىق كوميتەتتىڭ تۇركىستان بيۋروسىن باسقارعان، تۇركىستانداعى وتارلىق رەۆوليۋتسيا جايىنان شىنشىل پۋبليتسيستيكالىق زەرتتەۋ جازعان بولشەۆيك گەورگي سافاروۆپەن پىكىرى جاراسىپ، سول كوكتەمدە كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قاتارىنا وتكەن-دى.
تۇرك كوميسسيا مۇشەلەرى م. فرۋنزە، ۆ. كۋيبىشيەۆ، ش. ەلياۆا جانە باسقا دا قايراتكەرلەر تۇرار رىسقۇلوۆتى «اسا ءىرى تۇلعا، قاجىماس كوممۋنيست» دەپ اتاپ، ورتالىق كوميتەتكە ونى وتە جوعارى باعالاعان مىنەزدەمە حاتتار جازدى.
1920 -جىلعى قىركۇيەكتە رىسقۇلوۆ كومينتەرن اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن شىعىس حالىقتارىنىڭ باكۋدە وتكىزىلگەن I سەزىنە قاتىستى. ول سەزدە ۇلت ماسەلەسى جانە سوۆەتتىك تۇركىستانعا كورشى جاتقان ەلدەردەگى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس ماسەلەلەرى جونىندە ۇلكەن بايانداما جاسادى.
سەزدە ارنايى قۇرىلعان شىعىستاعى ءىس- ارەكەت جانە ناسيحات جۇرگىزۋ كەڭەسىنىڭ مۇشەلىگىنە سايلاندى. سول جىلى كۇزدە ول ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىنا قىزمەتكە شاقىرىلىپ، العاشقى بىرنەشە اي بويى ناركومناتستىڭ (ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىنىڭ) ازەربايجان رەسپۋبليكاسىنداعى وكىلى بولىپ ىستەدى. ر ك(ب) پ X سەزىنە ازەربايجان پارتيا ۇيىمىنان دەلەگات بولىپ قاتىستى. 1921 -جىلى ناركومناتس القاسىنىڭ مۇشەسى، ودان ناركومنىڭ (حالىق كوميسسارىنىڭ) ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالدى. سوسىن 1922 -جىلدىڭ كۇزىندە قايتادان تۇركرەسپۋبليكاعا ورالدى.
بۇل كەزدە تاشكەنتتە سۇلتانبەك قوجانوۆ تۇركىستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولاتىن. رەسپۋبليكا حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىنە تۇرار رىسقۇلوۆ بەكىپ كەلگەن بەتتە ەكەۋى بىردەن ۇلت مۇددەسى جولىندا ءتىل تابىسىپ، قىزمەت اتقاراتىنىن تانىتتى.
سول شاقتا قازاق رەسپۋبليكاسىندا قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ جۇرت مويىنداعان كوسەمى ءاليحان بوكەيحاندى سەنىمسىز ادام ساناتىندا تۇرمەگە جاۋىپ تاستاعان. وسى وقيعاعا وراي تاشكەنتتەن ماسكەۋگە ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارى ستالينگە تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ايتۋلى قوس قايراتكەرى مىنانداي جەدەلحات سالدى: «كيررەسپۋبليكا (قازرەسپۋبليكا) وكىمەتىنىڭ جارلىعىمەن 14-قازاندا قارقارالىدا ءاليحان بوكەيحان تۇتقىنعا الىندى. الاشورداشىلارعا امنيستيا جاريالاعان دەكرەتتى ەسكە الا وتىرىپ، سوۆەتتىڭ جەرگىلىكتى قازاق حالقى بۇقاراسىمەن بايلانىسىنىڭ السىزدىگىن جانە كيرگيزيا (قازاقيا) سوۆەتتەرىنىڭ سوڭعى سەزى جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە ورناعان احۋالدى، سونداي-اق بۇل وقيعانىڭ قازاق حالقى بۇقاراسىنا قولايسىز اسەر ەتۋى ىقتيمالدىعىن ەسكەرە كەلە، سىزدەن وسى ىسكە ارالاسۋىڭىزدى ءوتىنۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز، نەگىزى جوق بولعان جاعدايدا بوكەيحانوۆ اباقتىدان شاپشاڭ بوساتىلسىن.
تۇرك و ا ك ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى قوجانوۆ، تۇرك ح ك ك ءتوراعاسى رىسقۇلوۆ».
سۇلتانبەك پەن تۇراردىڭ وسى ءوتىنىش-مالىمدەمەسىنىڭ وڭ ناتيجەسى سول، ۇزاماي ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى تۇرمەدەن شىعارىلىپ، ماسكەۋگە جىبەرىلدى، وندا ستاليننىڭ قامقورلىعىمەن وعان پاتەر بەرىلىپ، ءنازىر تورەقۇلوۆ باسقاراتىن شىعىس حالىقتارى باسپاسىنا قىزمەتكە ورنالاستىرىلدى...
سۇلتانبەك پەن تۇرار تۇرك رەسپۋبليكا باسشىلىعىندا ءوزارا تۇسىنىستىكپەن قىزمەت اتقاردى. تۇرار باسقاراتىن حال كوم كەڭەس ۇسىنعان باعدارلامالىق سيپاتتاعى ۇسىنىستاردىڭ ءبارىن قۇرامىندا سۇلتانبەك بار، تۇرك اتكوم ءتورالقاسى ءاردايىم قولداپ، قابىلداپ وتىردى.
ءبىراق 1924 -جىلعى قاڭتاردا بولعان تۇركىستان سوۆەتتەرىنىڭ كەزەكتى سەزىندە تۇرار رىسقۇلوۆ ورتالىق اتكوم مۇشەلىگىنە سايلانباي، حال كوم كەڭەس ءتوراعالىعىنان ءتۇسىپ قالدى. بۇل وقيعانىڭ جاي-جاپسارىن تۇرار 1924 -جىلعى 16-قاڭتاردا ب ك(ب) پ ورتالىق كوميتەتى ورتا ازيا بيۋروسىنىڭ (سرەدازبيۋرو) حاتشىسى يا. رۋدزۋتاكقا بەرگەن حاتىندا جازعان.
ول «وزگەرىستەر ر ك(ب) پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ نۇسقاۋى بويىنشا جاسالىپ وتىر» دەگەن ويدى ءوزىنىڭ ارىپتەسى، «تۇركىستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى سۆەتلوۆ جولداستىڭ» ءوزارا اڭگىمەدە سىر ەتىپ اشقانىنا قاراماستان، ءوزىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكە سايلانباي قالۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبىن جەرگىلىكتى قايراتكەرلەر اراسىنداعى مانساپتىق تايتالاس سالدارىنان كورەتىنىن بايان قىلادى.
وسى جايتتى تەرەڭدەتە تۇسىندىرگەن، ءوزىنىڭ قۇرداسى، ۇزەڭگىلەسى سۇلتانبەك قوجانوۆتى ساياسي قارسى توپ ادامى ەتىپ كورسەتكەن حاتتارىن 1924 -جىلعى ساۋىردە باس حاتشى ستالينگە ارنايى جولدادى.
قوس وعلان قىزمەتىنىڭ تامىرلاستىعى
الايدا تۇراردىڭ تۇركىستاننان اكەتىلۋىنىڭ شىن سەبەبى باسقادا بولاتىن. 1920 -جىلى لەنين تۇرار رىسقۇلوۆتى قابىلداپ، تۇرك رەسپۋبليكاسى مەن تۇركى حالىقتارى كوممۋنيستىك پارتياسىن قۇرۋدىڭ قاتە باستاما ەكەنىن، ءبىرىنشى كەزەككە تاپ مۇددەسى قويىلۋى كەرەگىن مويىنداتتى.
سودان كەيىن رىسقۇلوۆتىڭ تۇركىستان ولكەسىنىڭ بىرلىگىن كۇيتتەۋى كۇدىكتەندىرگەندىكتەن، قۇپيا تۇردە سەرىكتەرىنە ولكەنى «وزبەكيا، تۇركمەنيا، كيرگيزيا (قازاقيا)» اۋماقتارىنا بولشەكتەۋدى تاپسىرعان. ولكە بىرلىگىن ساقتاۋ جاعىندا تۇراتىنى كۇمان تۋعىزبايتىن تۇراردىڭ 1924 -جىلدىڭ باسىندا تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنداعى باسشىلىق قىزمەتىنەن كەتىرىلۋى سول تاپسىرمانى ورىنداۋ رەتىمەن جاسالعان.
ر ك(ب) پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋ بيۋروسى 1924 -جىلعى 31-قاڭتاردا ورتا ازيانى، ونداعى كۇشتى مەملەكەتتىك بىرلىك تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن جەكەلەگەن ۇلتتىق- مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارعا جىكتەۋ جايىندا شەشىم قابىلداعان دا، سوعان بايلانىستى تاشكەنتتە ارنايى ءماجىلىس شاقىرۋدى ولكە كوممۋنيستەرىن جاقسى بىلەتىن يان رۋدزۋتاكقا تاپسىرعان.
ءماجىلىس 1924 -جىلعى 10-ناۋرىزدا ءوتتى. كۇن تارتىبىنە تۇركىستاندى ۇلتتىق- تەرريتوريالىق تۇرعىدا جىكتەپ- مەجەلەۋ ماسەلەسى شىعارىلدى. بايانداماشىلار كەڭەس وكىمەتىنىڭ بەكەم ورنىعۋىن ۇلكەن شاڭىراقتى جەكە-جەكە وتاۋلارعا بولۋمەن بايلانىستىردى. ءار ۇلت ءوز الدىنا وتاۋ تىگىپ ءبولىنىپ شىقسا - تۇركىستان حالىقتارى مادەنيەت تۇرعىسىنان داميدى...
ورتا ازيانى ۇلتتىق سيپاتپەن جىكتەپ، دەربەس وتاۋلار تىگۋ ارقىلى ىدىراتۋ - كەڭەس وكىمەتىن كۇشەيتۋگە اپارار جالعىز جول... وسىنداي جارقىن كەلەشەك ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ ۇلتشىلدىق سەزىمىن تەز قايرادى. ولار قاراشاڭىراق ىسپەتتى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى بولشەكتەپ، ۇلتتىق وتاۋ تىگۋ جولىنا ءتۇستى. ماسەلەنىڭ ر ك(ب) پ ۇراندارىنىڭ الدامشىلىعىندا، شىن پيعىلىنىڭ باسقالىعىندا جاتقانىن اڭدامادى.
جارىس ءسوز كەزىندە بايانداماداعى ۇسىنىسقا بالاما پىكىردى تۇركىستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى، ر ك(ب) پ وك ورتاازيالىق بيۋروسىنىڭ مۇشەسى سۇلتانبەك قوجانوۆ ۇسىندى. ول ولكەنى ۇلتتىق بەلگىسىنە قاراي بولشەكتەپ جىبەرمەي، ولاردى الدىمەن ەكونوميكالىق نەگىزدە، سودان سوڭ ورتا ازيا فەدەراتسياسىنا بىرىكتىرۋ، سوسىن، ەكونوميكالىق تا، ساياسي- اكىمشىلىك تە تۇرعىدا قالىپتاسقان قۋاتتى قۇرىلىم رەتىندە، رەسپۋبليكالار وداعىنا – ك س ر و-عا كىرۋ باعىتىن ۇستاندى. سودان سوڭ، ولكە حالىقتارىنىڭ دامۋ دەڭگەيىن تەڭەستىرىپ، دامىتقاننان كەيىن عانا، جەكە رەسپۋبليكالار رەتىندە وتاۋ تىگۋلەرىنە پۇرسات بەرگەندى ءجون كوردى.
ۇسىنىستىڭ قابىلدانباعانى بەلگىلى. ءبىراق ونىڭ ۇلتتىق مەجەلەۋ ناۋقانىنداعى وسى ارەكەتى تۇراردىڭ 1920 -جىلعى لەنين كەرى قاققان ماڭىزدى باستاماسىنىڭ جالعاسى ىسپەتتى شىققان ەدى. ال بۇل ەكى تۇركىستاندىق ءىرى كەڭەس قايراتكەرىنىڭ - تۇرار رىسقۇلوۆ پەن سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ - جاندارىن سالا قورعاعان جالپى ۇلتتىق بىرلىك يدەياسى قۇلاتىلعان تۇركىستان (قوقان) رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەمەرى، ەميگراتسياداعى مۇستافا شوقايدىڭ تۇركى حالىقتارى بىرلىگى ءۇشىن جۇرگىزىپ جاتقان كۇرەسىمەن ۇندەس ەدى. تۇرار دا، سۇلتانبەك تە مۇستافا سەكىلدى تۇركىستان حالىقتارىنىڭ ءبىرتۇتاستىقتا دامۋىن سانالى تۇردە كوكسەگەن باتىل دا ەرجۇرەك قايراتكەرلەر بولاتىن.
بەيبىت قويشىبايەۆ،
جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
Egemen Qazaqstan
