ۇلكەن سىناق: ورتا دەرجاۆالار الەمدە بەيبىتشىلىك ورناتا الا ما
استانا. قازاقپارات - 16-17-قازان كۇنى استانادا ءبىرىنشى Astana Think Tank Forum 2024 ءوتتى. ورتا دەرجاۆالار تۇرعىسىنان جاھاندىق جۇيەنىڭ ماسەلەلەرىن قوزعاعان ەكى كۇندىك جيىنعا الەمنىڭ 22 ەلىنەن 45 ساراپشى كەلىپ، ويلارىن ورتاعا سالىپ، قاجەت جەرىندە پىكىرتالاس جۇرگىزدى.
«وزگەرمەلى الەمدىك تارتىپتەگى ورتا دەرجاۆالار: قاۋىپسىزدىك، تۇراقتىلىق جانە ورنىقتى دامۋدى نىعايتۋ» تاقىرىبىن نەگىزگە العان باسقوسۋدا نە ايتىلدى؟ فورۋمنىڭ ماڭىزدى تۇستارىن Kazinform ءتىلشىسىنىڭ شولۋىنان وقىڭىز.
جاھانداعى ورتا دەرجاۆالار ءرولى
فورۋم الدىمەن ورتا دەرجاۆالار ديپلوماتياسىنىڭ نەگىزدەرىنە ارنالعان سەسسيادان باستالدى. ا ق ش- تاعى Borderless Consulting Group كومپانياسىنىڭ باسقارۋشى ديرەكتورى چارلز ماكلين مودەراتور بولعان جيىنعا قاتىسۋشىلار جاھاندىق لاندشافتتاعى ورتا دەرجاۆالاردىڭ ستراتەگيالىق جانە ديپلوماتيالىق ءرولىن تالقىلادى.
قازاقستان سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى اقان راحمەتۋللين ءسوز سويلەپ، ەلىمىزدىڭ ۇستانىمدارى وزگەرمەيتىنىن مالىمدەدى.
- الەمدەگى گەوساياسي تۋربۋلەنتتىلىككە قاراماستان، ءبىزدىڭ سىرتقى ساياسي ۇستانىمدارىمىز وزگەرىسسىز قالادى. ءبىز كوپۆەكتورلى ساياسات، تەپە- تەڭدىك، پراگماتيزم جانە ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋدىڭ نەگىزگى قاعيداتتارىن ۇستانامىز»، - دەدى ول.
ءوز كەزەگىندە يندونەزيانىڭ سىرتقى ساياسات قوعامداستىعىنىڭ ءتوراعاسى دينو پاتتي دجالال «ورتا دەرجاۆا» ۇعىمى ەكى ولشەمدى قامتيتىنىن بايان ەتتى.
- ءبىرىنشىسى، الەۋەتى. بۇل ولشەم اۋماقتىق جانە دەموگرافيالىق، ساياسي- ديپلوماتيالىق، ەكونوميكالىق، ايماقتىق جانە جاھاندىق فاكتورلارعا بايلانىستى. ەكىنشى ولشەم - تەڭگەرىمدى، قالىپتى پوزيتسيا. ماسەلەن، قازاقستان بۇگىندە بۇرىنعى كەزبەن سالىستىرعاندا بارىنشا ورتا دەرجاۆاعا اينالدى، وعان الەۋەتىنىڭ ارتۋى مەن الەمدىك ءتارتىپتىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن ستراتەگيالىق تەڭگەرىمدى ۇستانىمى ىقپال ەتتى، - دەپ اتاپ ءوتتى سپيكەر.
ال ا ق ش- تاعى فلەتچەر مەكتەبىنىڭ حالىقارالىق قۇقىق جانە باسقارۋ ورتالىعىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى دجوشۋا لينكولننىڭ ايتۋىنشا، قازىر ورتا دەرجاۆالار ءۇشىن حالىقارالىق ارەناداعى ءرولىن نىعايتۋعا ناقتى مۇمكىندىك بار. بۇل تيپتەگى ەلدەر قاۋىپسىزدىك جۇيەسىن قولداۋعا بىردەي مۇددەلى، ويتكەنى تۇراقتىلىق ماسەلەسى وسى ەلدەردىڭ د ن ق- سىندا بارىن جەتكىزدى.
فرانسياداعى مونتەن ينستيتۋتىنىڭ گەوساياسات بويىنشا ارنايى كەڭەسشىسى ميشەل ديۋكلو ءوز سوزىندە ورتا دەرجاۆالاردىڭ ماڭىزدىلىعى ارتىپ كەلە جاتقانىن ايتتى.
- بولاشاقتا بەيبىتشىلىك ورناتۋ جانە جاعدايدى تۇراقتاندىرۋ مۇمكىندىگى ورتا دەرجاۆالار ءۇشىن ۇلكەن سىناق. بۇگىندە ولار ءۇشىن ءبىرىڭعاي پلاتفورما جوق. مىسالى، قاۋىپسىزدىك كەڭەسىن رەفورمالاۋ ماسەلەلەرى مەنىڭ ەلىمدى دە، باسقا مەملەكەتتەردى دە ەرەكشە قىزىقتىرادى. ءبىراق ورتا دەرجاۆالار ءۇشىن ءبىرىڭعاي پلاتفورما بولماسا، جۇمىس ىستەۋ قيىنعا سوعادى، - دەدى ساراپشى.
الەم ەلدەرى بەيبىت قارىم-قاتىناسقا بەيىمدى مە؟
كەزەكتى ماڭىزدى سەسسيا «اتلانت مۇحيتىنان تىنىق مۇحيتىنا دەيىنگى كەڭىستىكتى قامتيتىن جاڭا ءداۋىردى پايىمداۋ» دەپ اتالدى. Bloomberg- ءتىڭ بۇرىنعى ءجۋرناليسى شارلوتتا كان ەڭ الدىمەن سپيكەرلەرگە «جاھان مۋلتيپوليارلىق الەمگە جىلجىپ بارا ما؟» دەگەن ساۋال قويدى.
قىتاي مەملەكەتتىك كەڭەسىنىڭ ەۋروپا جانە ازيا الەۋمەتتىك دامۋ ينستيتۋتىنا قاراستى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى لي يۋنتسيۋان پىكىرىنشە، الەمگە بەيبىتشىلىك كوزقاراسى ءالى دە جەتىسپەيدى.
- باستى سۇراق - ءبىز تاۋەلسىز سىرتقى ساياساتپەن اينالىسىپ جاتىرمىز با؟ مەنىڭ بايقايتىنىم، ەۋروپا ەلدەرى تاۋەلسىز سىرتقى ساياساتتا ءالسىز كورىنۋدە. قازاقستاندا سىرتقى ساياساتتىڭ تاۋەلسىزدىگى بار دەپ ايتا الامىن. قازىر الەم ەلدەرى ءبىر عانا ماقسات - بەيبىت قارىم-قاتىناسقا بەت العانى ءجون، - دەدى ول.
ارىپتەسىنىڭ ءسوزىن ءۇندىستانداعى مانوحارا قورعانىس زەرتتەۋلەرى جانە تالداۋ ينستيتۋتىنىڭ باس ديرەكتورى سۋدجان چينوي دا قولدادى.
- راسىندا كوپپوليارلى الەمدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. ا ق ش - ءىرى دەرجاۆا، قىتاي - وڭىرگە ىقپالدى دەرجاۆا. ال ورتا دەرجاۆالار بەيتاراپ پوزيتسيا ۇستانىپ كەلەدى. كەيىنگى جىلدارى ب ۇ ۇ ۇيىمى كوپ ماسەلەگە بايلانىستى ناقتى شەشىم قابىلداماي وتىر. ماسەلەن، يادرولىق قارۋ جايى ءالى وزەكتى. «ۇلكەن جيىرمالىق»، «ۇلكەن جەتىلىك» سەكىلدى بىرلەستىكتەر قۇرىلدى. قانداي دا ۇيىم بولماسىن، ءبىز ەرىكتى تۇردە بولاشاق ماسەلەسىنە ورالۋىمىز كەرەك، - دەيدى ساراپشى.
جيىندا كۇتپەگەن پىكىر ايتۋشىلار دا كەزدەستى. مىسالى، دجوردج ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى زولتان فەحەردىڭ پىكىرىنشە، سۋپەر ءىرى دەرجاۆالار كوبەيگەن سايىن، ورتا دەرجاۆالارعا كەڭىستىك ازايادى.
- ورتا دەرجاۆالاردى باعىت تاڭداۋ تۋرالى ساۋال مازالايدى. سوندىقتان جاھاندىق باسقارۋ ماسەلەسى بار. ياعني، ا ق ش پەن قىتاي سەكىلدى الپاۋىتتاردىڭ باسەكەلەستىگى جانجالعا قۇرىلماۋى قاجەت. سۋپەر ءىرى دەرجاۆا اتانۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتىڭ ساياساتى، اسكەري قۋاتى جانە ەكونوميكاسى سەكىلدى ماڭىزدى ءۇش سالاسى جاقسى دامىعانى ءجون. كورىپ وتىرعانىمىزداي، كوپتەگەن ەلدەر بۇل ءۇش باعىتتى بىردەي قامتي الماي جاتىر، - دەدى سپيكەر.
ەرەكشە تاپسىرمالار جونىندەگى قازاقستاندىق ەلشى اسقار تاجيەۆتىڭ ويىنشا، ەلدەر پىكىر الماسۋعا داعدىلانعانى ماڭىزدى، سوندىقتان كوزقاراستار كەلىسپەي جاتسا - تاڭعالارلىق دۇنيە ەمەس.
- الەم ەلدەرىندە ازىق- تۇلىك، سۋ، ەنەرگيا قاۋىپسىزدىگىنە بايلانىستى پروبلەما بار. ادام قۇندىلىقتارى ساياسي شەشىمدەرگە بايلانىستى ەكەنىن ەسكە سالعىم كەلەدى. ارينە، مەنىڭ پىكىرىم توسىن كورىنۋى مۇمكىن. الايدا كەلەشەكتە جاساندى ينتەللەكت تە وزىنشە ءبىر ءىرى دەرجاۆاعا اينالىپ، ماڭىزدى سالالاردىڭ بارىنە دەندەن ەنەدى، - دەدى ول.
ەنەرگەتيكالىق پروتسەستەر قالاي ءجۇرىپ جاتىر؟
فورۋمدا ەنەرگەتيكا جايى ايتىلماي قالمادى. «تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ: ەنەرگەتيكالىق تەپە- تەڭدىك» تاقىرىبىنداعى سەسسيانى ا ق ش- تاعى SP Global Commodity Insights ۆيتسە-پرەزيدەنتى مەتتيۋ دج. سادجەرس جۇرگىزىپ، سپيكەرلەردى بارىنشا اشۋعا تىرىسقانىن بايقادىق.
وسى تۇستا مودەراتور ەنەرگيا جونىندە ءسوز قوزعالعانىن ەسكەرە وتىرىپ، «جاسىل ەنەرگيادان نە تاڭعاجايىپ كۇتە الامىز؟» دەگەن ساۋال قويعان بولاتىن. امەريكالىق كاسپي ساياسات ورتالىعىنىڭ باس ديرەكتورى ەفگان نيفتي تاقىرىپقا قاتىستى بىرنەشە الاڭداۋشىلىق بارىن جاسىرمادى.
- بارىنەن بۇرىن «ەنەرگەتيكالىق پروتسەستەر تەجەلە مە؟» دەپ سۇراق قويعىم كەلەدى. ويتكەنى الەمدە قازبا وتىن قورى ازايۋدا. ەندى ادامزاتقا ماڭىزدىسى - جاسىل ەنەرگيا. ونى دامىتۋ ادامزاتقا ورتاق جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى. ەنەرگەتيكالىق پروتسەستەردىڭ كەشەۋىلدەپ دامىپ جاتقانىنا گەوساياسي جاعدايلاردىڭ اسەرى بار. افريكا قۇرىلىعىندا 6 ميلليون ادام ەنەرگياعا قول جەتكىزە الماي وتىر. ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىككە ورتالىق ازيا مەن كاۆكاز ەلدەرى كوپ ۇلەس قوسا الادى. ەلەستەتىپ كورىڭىزدەر، الەمدە ءبىر كۇن وتىن تاسىمالداۋ كەشىكسە، كۇردەلى ماسەلە تۋىندايدى. كاسپي گازى ەرەكشە ءرول اتقارىپ تۇر، ورتالىق ازيا ينۆەستيتسيالىق تۇرعىدا تارتىمدى ەكەنى داۋسىز، - دەدى.
الەمدە ەلەكتروموبيلدەر كوبەيگەن سايىن، مىسقا قاجەتتىلىك تە توقتاۋسىز ارتادى. ەندىگى ماسەلە مىس وندىرىسىنە بايلانىستى بولماق. ەنەرگەتيكالىق پروتسەستەردە مەتالل ءرولى تۋرالى «قازاقمىس» كورپاراتسياسى سىرتقى بايلانىستار جانە ESG دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى تەلمان شۋرييەۆ ايتتى.
- نەگىزىنەن «قازاقمىس» مىستان بولەك، التىن، كۇمىس، ءداستۇرلى كومىر وندىرىسىمەن اينالىسادى. ارينە، ەنەرگيا سالاسىنىڭ دامۋى مىس وندىرىسىنە بايلانىستى ەكەنىن بىلەمىز. ءبىراق ءوندىرىستى ارتتىرۋدا ماسەلەلەر بار. ونىمدىلىكتىڭ ارتۋىنا قوسىمشا سالىقتار كوزدەلەدى، بۇعان قوسا مىس ءوندىرىسى ەكولوگياعا كەرى اسەر ەتەنىنىن ەسكە سالامىن. ايتپەسە ءبىز ملرد- تاعان دوللارعا تاتيتىن ءوندىرىستى كوزدەگىمىز كەلەدى، - دەدى ول.
ا ق ش- تاعى حالىقارالىق سالىق جانە ينۆەستيتسيالار ورتالىعى، «ەنەرگەتيكا، ءوسۋ جانە قاۋىپسىزدىك» باعدارلاماسىنىڭ باسقارۋشى ديرەكتورى اريەل كوەن بۇل ماسەلەدە قازاقستاننىڭ باستامالارىن قولدايتىنىن جەتكىزدى.
- قازاقستاننىڭ شيكىزاتقا كەلگەندە جولى بولدى دەي الامىز. ءىرى مۇناي قورلارى بار، وندىرىسكە بايلانىستى ساياسي كوزقاراس قالىپتاسقان. گەولوگتار قازاقستانداعى ەسكى تاۋلاردا باعالى مەتالداردىڭ قورى بار ەكەنىن ايتۋدا. باتىس ەۋروپا مەن ا ق ش ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىر. الايدا قازاقستان جاعىمدى ينۆەستيتسيالىق ورتا قالىپتاستىرىپ، جەتكىزۋشى ەل رەتىندە ساقتىقپەن جۇمىس ىستەگەنى ابزال.
تاياۋدا قازاقستان بيلىگى اەس سالۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. بۇل - وتە ۇلكەن تاۋەكەل. قاسىم-جومارت توقايەۆ ارناۋلى كونسورتسيۋم قۇرىلاتىنىن بايان ەتىپتى. كوزقاراسى ماعان ۇنادى. ەندى ەل تاپقان تابىسىن نەعۇرلىم ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋعا جۇمساعانى ءجون، - دەپ تولىقتىردى ساراپشى.
KAZENERGY قاۋىمداستىعىنىڭ ءتوراعاسى ماعزۇم مىرزاعاليەۆتىڭ ايتۋىنشا، مۇناي مەن گاز الداعى ۋاقىتتا دا وزەكتىلىگىن جويمايدى. ءارى مەتال ونىمدەرىن وسى قاتارعا جاتقىزا الامىز.
- 2060-جىلعا مەتالل ءوندىرىسىنىڭ تابىسى تريلليون دوللارعا جەتۋى مۇمكىن. ءبىراق تەحنولوگيا جىلدام دامۋدا. مىسالى، وسىدان 25 جىل بۇرىن قازىرگىدەي ءومىر سۇرەمىز دەپ ويلادىق پا؟ سوندىقتان الدا ناقتى نە بولارىن بولجاۋ قيىن، - دەپ تۇيىندەدى.
قازاقستان پرەزيدەنتى ب ۇ ۇ- نى قولداۋعا شاقىردى
فورۋمنىڭ ەكىنشى كۇنى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ قاتىسۋىمەن پلەنارلىق سەسسيادان باستالدى. پرەزيدەنت استانا حالىقارالىق فورۋمىنىڭ اياسىندا قۇرىلعان بۇل ديالوگ الاڭى نەعۇرلىم وزەكتى جاھاندىق جانە وڭىرلىك ماسەلەلەر بويىنشا يدەيالارمەن الماسۋ ءۇشىن قىزمەت ەتەتىنىن اتاپ ءوتتى.
مەملەكەت باسشىسى بەيبىتشىلىكتىڭ پولياريزاتسياسى كۇشەيىپ، كوپجاقتى حالىقارالىق ينستيتۋتتاردىڭ بەدەلى السىرەگەن سايىن ورتا دەرجاۆالاردىڭ ءرولى ارتىپ كەلەدى دەپ سانايدى.
- ءىرى دەرجاۆالار باقتالاستىققا بوي الدىرىپ، ءبىر مامىلەگە كەلە الماي جاتقان كەزدە، داۋ-دامايدى رەتتەۋگە ورتا دەرجاۆالار ءجيى دانەكەر بولادى. وسىلايشا ولار جاھاندىق ىنتىماقتاستىقتىڭ ىرگەسى شايقالماۋىنا ىقپال ەتەدى، - دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
بۇعان قوسا قازاقستان كوپ جىلدار بويى حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ بەدەلدى مۇشەسى رەتىندە ءوز ميسسياسىن جۇزەگە اسىرىپ كەلە جاتقانى ايتىلدى. بۇل رەتتە مەملەكەت باسشىسى فورۋمعا قاتىسۋشىلاردىڭ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەردى. پلەنارلىق وتىرىستىڭ مودەراتورى، Berlin Global Dialogue ءتوراعاسى لارس-حەندريك رەللەر مەملەكەت باسشىسىنان قازاقستاننىڭ وڭىردە قانداي ءرول اتقاراتىنىن، ايماقتىق ىنتىماقتاستىق ارقىلى ورتا دەرجاۆالاردىڭ ۇستانىمدارىن تيىمدىرەك پايدالانۋ تۇرعىسىنان قانداي پروبلەمالار بار ەكەنىن سۇرادى.
- ءبىز ىنتىماقتاستىقتى تەرەڭدەتكەن سايىن، قازاقستان مەن ورتالىق ازيانىڭ باسقا دا ەلدەرىنىڭ مۇددەلەرى ءۇشىن جاقسى بولماق. قازىرگى جاعدايدى ون جىل بۇرىنعى احۋالمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى، مۇلدە وزگەشە. بۇگىندە ءبىز بەلسەندى ىنتىماقتاستىقتى دامىتىپ كەلەمىز، اۋقىمى كەڭ ماسەلەلەر بويىنشا سانقىرلى بايلانىس ورناتىلدى. ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ باسشىلارى ءجيى كەزدەسەدى، ماسەلەلەردى بىرلەسە پىسىقتايدى. بۇل باسقوسۋلاردىڭ ناتيجەسى مول. سوندىقتان مەنىڭ جاۋابىم ايقىن. ءبىزدىڭ ساياسي ۇستانىمدارىمىز ستراتەگيالىق تەپە-تەڭدىكتى نىعايتۋعا باعىتتالعان. مەنىڭشە، ورتالىق ازيانىڭ الەم كارتاسىنداعى ورنى ەرەكشەلەنىپ كەلەدى. ءبىز وسى وتە ماڭىزدى ءوڭىردىڭ الەۋەتىن نىعايتۋ ءۇشىن قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاسايمىز.
بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا كەلەتىن بولساق، مەن ونى نىعايتۋ كەرەك دەگەن سەنىمدەمىن. ويتكەنى ونىڭ ورنىن باساتىن ۇيىم جوق. بۇۇ- دا كوپتەگەن كەمشىلىك بولعانىمەن، بىزدە باسقا بالاما جوق. سوندىقتان قازاقستان ب ۇ ۇ ءرولىن نىعايتۋ بويىنشا وسىنداي ۇستانىمداعى بارلىق ەلمەن ىنتىماقتاسا بەرۋگە نيەتتى. ايماقتىق دەرجاۆالار مەن ورتا دەرجاۆالاردىڭ ءۇنى، ەڭ الدىمەن، قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندە ەستىلۋگە ءتيىس. قاۋىپسىزدىك كەڭەسى دە رەفورماعا مۇقتاج. كەلەسى جىلى 80 جىلدىعىن اتاپ وتەتىن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا قولداۋ كورسەتۋىمىز قاجەت، - دەپ جاۋاپ بەردى قاسىم-جومارت توقايەۆ ساراپشىنىڭ سۇراعىنا.
ساۋدا سالاسىنداعى تۇيتكىلدەر
جالپى، فورۋم ساياسات تاقىرىبىمەن شەكتەلگەن جوق. ماسەلەن، كۇن تارتىبىندە ساۋدا جانە كولىك دالىزدەرى تاقىرىبى دا اڭگىمە بولدى. كوپشىلىك كەيىنگى كەزدە قارقىن العان ترانسكاسپيي دالىزىنە عانا ەمەس، ءار ەلدىڭ وزىندىك لوگيستيكاسىنا توقتالىپ، تالداۋ جۇرگىزىپ، تاجىريبەلەرىن ءبولىستى. سونىڭ ءبىرى - گرۋزياداعى ساۋدا-ونەركاسىپ پالاتاسىنىڭ ديرەكتورى داۆيد اپتسياۋري.
- بۇگىنگى داعدارىس اياسىندا ءبىز پاندەميانىڭ سالدارىن ەڭسەرە الماعانىمىزدى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. قازىر ۋكراينادا، تاياۋ شىعىستا داعدارىس بار. ول - الەمدىك ساياسات پەن ەكونوميكانىڭ ىرگەلى قاعيداتتارىن تۇبەگەيلى وزگەرتكەن «پوليكريزيس» دەپ اتالاتىن داعدارىستار كومبيناتسياسى. اسىرەسە كوممۋنيكاتسيا تۇرعىسىنان سوققى بەردى، بۇل دوستىق قارىم-قاتىناستارعا، كولىك پەن قىزمەتتىڭ بارلىق تۇرلەرىنە قاتتى اسەر ەتەدى. سوندىقتان ءبىز قازىر ەڭ جاقسى شەشىمدەردى ىزدەيمىز. ەكى نۇسقا بار: جاڭا كۇن ءتارتىبىن قۇرۋ، جاڭا مودەلدەر جاساۋ نەمەسە بۇرىنعىسىن جاڭعىرتۋ، - دەيدى ساراپشى.
گرۋزيالىق سپيكەردىڭ ويىنشا، ءقازىر تازا كوممەرتسيالىق جوبالارعا نازار اۋدارعان ءجون. وسى تۇرعىدان العاندا، ورتا ءدالىز - جاھاندىق جانە وڭىرلىك، ۇساق ويىنشىلار - وندىرۋشىلەردىڭ، ساتۋشىلاردىڭ جانە جەتكىزۋشىلەردىڭ مۇددەلەرىن بىرىكتىرە الادى. وڭتۇستىك جانە ورتالىق ازيا ەلدەرى قازىر گەوساياسي جانە گەوەكونوميكالىق تۇرعىدان ماڭىزدى بولىپ وتىر. ورتا ءدالىز بارعان سايىن ماڭىزدى ءارى ءتيىمدى بولا تۇسۋدە. ياعني، كەلەشەكتە ترانسكاسپي باعىتى ماڭىزىن ارتتىرا بەرمەك.
