گۇلشات باقىتجان قىزى: 1930 -جىلدارى قازاق اۋدارماسى قاتتى مانيپۋلياتسياعا ۇشىرادى
ءماتىن قازىرگى زاماندا اقپاراتتىق سوعىستىڭ نەگىزگى قۇرالىنا اينالدى. سوندىقتان كوپ جاعدايدا ماتىنگە ساياسي تۇرعىدان وزگەرتۋ ەنگىزىلىپ، قيانات جاسالاتىنى جاسىرىن ەمەس. بۇل ۇدەرىس وسى عاسىرعا دەيىن جالعاسىپ كەلدى، جالعاسىپ تا جاتىر.
«اسىرەسە ك س ر و-نىڭ 1930 -جىلدارداعى اۋدارما ساياساتىندا وسى قۇبىلىس قاتتى بەلەڭ الدى. ال الاش قايراتكەرلەرى سول ارالىققا دەيىن شەتەلدىك جازۋشىلاردان اۋدارعان شىعارمالاردى ۇلتتىق ۇلگىگە بەيىمدەدى»، - دەيدى بۇگىنگى سپيكەرىمىز. وسى جانە وزگە دە تاقىرىپتى تالقىلاۋ ءۇشىن جاقىندا عانا انگلياداعى ابەردين ۋنيۆەرسيتەتىندە اۋدارما سالاسى بويىنشا دوكتور اتانعان گۇلشات باقىتجان قىزىمەن سۇحباتتاستىق. ەندەشە سول اڭگىمەمىزدى قادىرلى وقىرمان قاۋىمنىڭ نازارىنا ۇسىنامىز!
- گۇلشات حانىم، ەڭ الدىمەن، ءسىزدى جاقىندا عانا ۇلى بريتانيانىڭ ابەردين ۋنيۆەرسيتەتىندەگى وقۋىڭىزدى ءتامامداپ، اۋدارما سالاسى بويىنشا دوكتور اتانۋىڭىزبەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن! ەندى اڭگىمەمىزدىڭ ءالقيسساسىن وسىدان باستايىقشى. شەتەلدەگى جيعان-تەرگەن تاجىريبەڭىز بەن قورعاعان عىلىمي تاقىرىبىڭىز جايلى ايتساڭىز...
- كوپ راقمەت! شەتەلدە ءبىلىم الۋ بارىسىندا 3 باعىت بويىنشا تەرەڭ جۇمىس ىستەدىم دەپ ايتا الامىن. 1) اۋدارما سالاسىنداعى تەوريالار مەن مەتودولوگيالاردى زەرتتەدىم؛ 2) اۋدارما ماتىندەرگە ىقپال ەتەتىن يدەولوگيالىق، ساياسي، الەۋمەتتىك فاكتورلاردى انىقتادىم؛ 3) وسى اتالعان فاكتورلاردىڭ ماتىنگە ىقپالىن 1920-1930 -جىلدار ارالىعىندا قازاق تىلىنە اۋدارىلعان ماتىندەر نەگىزىندە كورسەتىپ، جۇمىس جازدىم.
زەرتتەۋ بيلىك اۋىسىپ جاتقان كەزەڭ، ياعني الاش قوزعالىسى مەن كوممۋنيستىك بيلىكتىڭ قازاق قوعامىنا كىرىگۋ كەزەڭىن قامتىعاندىقتان، ەكى بيلىك ورتالىقتارىنىڭ (رەسمي جانە بەيرەسمي) قوعامدى ءوز ىقپالىنا الۋ ءۇشىن كۇرەسۋى قالاي جۇرگەنىن اۋدارما ماتىندەر مىسالىندا كورسەتتى. ىقپالعا الۋ، قوعام ساناسىن بيلەۋ ءۇشىن قانداي يدەولوگيا كومپونەنتتەرىن قولدانعانى جانە ول ەلەمەنتتەردىڭ ادەبي اۋدارما سالاسىنا قالاي كىرىگىپ كەتەتىنىنىڭ مەحانيزمى كورسەتىلدى. بۇل ءبىر جاعىنان، توتاليتارلىق رەجيمنىڭ تابيعاتىن اشادى. ونىڭ قازاقستان جاعدايىندا قانداي امال-تاسىلدەرگە سۇيەنگەنى، جۇمىس ستيلىنىڭ قانداي بولعانىن اۋدارما ماتىندەر نەگىزىندە دالەلدەپ بەرەدى.
وسى ماقساتتا ەكى بيلىك ورتالىقتارىنىڭ (رەسمي جانە بەيرەسمي) الاش قوزعالىسى مەن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ يدەولوگياسى، ونىڭ كومپونەنتتەرى انىقتالدى. سودان سوڭ بارىپ، ولاردى قوعام سالالارىنا (ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا اۋدارما، ادەبيەت سالالارى) كىرىكتىرۋ ءۇشىن قانداي ءىس- ارەكەتتەر جۇزەگە اسقانى انىقتالدى. مىسالى، ەكى ءتۇرلى يدەولوگيانىڭ (الاش جانە كوممۋنيستىك) ادەبيەت پەن اۋدارما سالالارىندا ورنىقتىرعان نورمالارى ناقتىلاندى. سودان سوڭ، ولار ادەبي اۋدارما ماتىندەردەگى وزگەرىسكە تۇسكەن تۇستارمەن سالىستىرىلدى. يدەولوگيالىق اسەرلەر ناقتى كورىندى. تەوريا بويىنشا، اۋدارمادا يدەولوگيالىق اسەرلەر شەتەل اۆتورىنىڭ يميدجىنە قاتتى ىقپال ەتەدى.
- ال الاش قوزعالىسىنىڭ اۋدارما سالاسىندا ەسكەرگەن تالاپتارى بولدى ما؟
- ارينە، الاش قوزعالىسىنىڭ اۋدارما سالاسىندا تالاپ ەتكەن نورمالارى بولدى. ول مىنالار: ءبىرىنشى تالاپ - قازاق ءتىلىنىڭ تازالىعىن ساقتاۋ (ا. بايتۇرسىن ۇلى جاساعان گرامماتيكالىق نورمالاردى ساقتاۋ جانە قازاق ءتىلىنىڭ مۇمكىندىگىن بارىنشا پايدالانۋ). بۇل نورما - ا. بايتۇرسىن ۇلى ەڭبەگىنىڭ كانون بولۋىنا ىقپال ەتۋشى فاكتورلاردىڭ ءبىرى. ەكىنشىسى - ءماتىندى قازاق وقىرمانىنىڭ كونتەكستىنە بەيىمدەۋ. ءۇشىنشىسى - اۋدارمالاردىڭ ءتىلى كوركەم بولۋى (ەپوس، جىر ءتىلىنىڭ ورنەكتەرى مەن بايلىعى جوعالماي، پروزاعا كىرىكتىرۋ ماقساتى كوزدەلدى). ەڭ سوڭىندا ءماتىننىڭ وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋى تالاپ ەتىلدى (بۇل تالاپ اۋدارما ماتىندەرگە ەنگىزىلگەن يدەولوگيالىق اقپاراتتى قازاق وقىرمانىنا جىلدام تاراتۋ قاجەتىنەن تۋىندادى).
- اتالعان نورمالار قايدان شىقتى؟
- الاش كەزەڭىندە اۋدارما تۋرالى جازىلعان 16 ماقالانىڭ نەگىزىندە شىعارىلدى. ولاردىڭ ون ەكىسى ءا. بوكەيحانعا، ەكەۋى ج. ايماۋىت ۇلىنا جانە ەكەۋى م. اۋەزوۆكە تيەسىلى. ول كەزدە ساياسي اقپارات كوزى - پۋبليتسيستيكا، ادەبيەت جانە اۋدارما ماتىندەر بولاتىن. الاش قوزعالىسى يدەولوگياسىنىڭ ءبىر كومپونەنتى - قازاق ءتىلىن ورىس، تاتار تىلدەرىنىڭ ىقپالىنان ارىلتىپ، سالالىق ءتىلى رەتىندە قالىپتاستىرۋ جانە دامىتۋ باعىتىنا وراي تۋدى. ويتكەنى ولاردىڭ تۇسىنىگىنشە، تىلمەن بىرگە بارلىق مادەني قاباتتار جوعالادى. دەمەك مادەني كاپيتال جوعالاتىن ەدى. ال ورىس پەن تاتار تىلدەرى ارقىلى ءبىز يمپەرياعا باعىنىشتى ەتەتىن ءبىلىم الىپ، ۇلتتىق كىمدىگىمىزدەن ايىرىلاتىن ەدىك.
«قازاق» جانە «ايقاپ» مەرزىمدى باسىلىمدارى رەداكتسياسىنىڭ پىكىرىنشە، قازاق ءتىلىن ساقتاۋ، قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن دامىتۋ ۇلتتىق كىمدىكتىڭ نەگىزىن قۇراۋى كەرەك ەدى. ا. بايتۇرسىن ۇلى («ورىنبور، 10-اقپان» ماقالاسى، قازاق گازەتى، N2) حالىقتىڭ ساقتالۋىنىڭ، جويىلىپ كەتپەۋىنىڭ نەگىزگى شارتى - ونىڭ ءتىلى دەي وتىرىپ، قازاق حالقى ۇلت رەتىندە ساقتالسىن دەسەك، كۇندەلىكتى نانىمىزبەن بىرگە ءتىلىمىزدى دە ساقتاۋدى ويلاۋىمىز كەرەك ەكەنىن وسى ماقالادا تۇسىندىرەدى. ونىڭ پىكىرىنشە، ءتىلىمىزدىڭ قازىرگى كۇيى وزگەرمەسە، جويىلاتىنىن اتاپ ايتادى. ا. بايتۇرسىن ۇلى ءتىلدىڭ قازىرگى كۇيى دەپ قازاق ءتىلىنىڭ الەۋمەتتىك ومىردەن شەتتەتىلە باستاعانىن ايتقان. وعان كەلەسى پىكىردى كەلتىرسەك، ماعىناسى تۇسىنىكتى بولادى.
الاش قوزعالىسى وكىلدەرى مۇسىلمان جانە ورىس ۋنيۆەرسيتەتتەرىن بىتىرگەن ستۋدەنتتەر ەكى تىلدە سويلەيتىن ەكى ءتۇرلى حالىقتىڭ وكىلدەرىنە ۇقسايتىنىن ايتقان (1913 -جىلى ترويسك، سەمەي، قارقارالى، ورسك، قىزىلجار مەدرەسەلەرىندە 10 مىڭنان استام قازاق ستۋدەنتى وقىدى) (ا. جانتالين، «مەدرەسەدەن وقىپ شىققان شاكىرتتەرىمىزدە نە بولاشاق»، قازاق گازەتى، 1، 2-اقپان). مۇسىلمان مەدرەسەلەرىندە وقيتىن قازاقتار ادەبي ءتىل دەپ تاتار، اراب، پارسى تىلدەرىن ارالاستىرعان. ياعني سول كەزدەگى جاعدايدا نەعۇرلىم بوتەن سوزدەر قولدانىلسا، ءتىل سوعۇرلىم ساۋاتتى دەگەن پىكىر ءسىڭدى. ولار تازا قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىن پايدالانبادى دا، كيريلليتسادا جازدى. كەيىن ولار قازاق باستاۋىش مەكتەپتەرىندە مولدا، مۇعالىم بولدى.
- تاعى قانداي ماسەلە ايتىلدى؟
- ا. بايتۇرسىن ۇلى («ورىنبور، 10-اقپان» ماقالاسى، قازاق گازەتى، N2) قازاق وقىعاندارىنىڭ العاشىندا قازاقشا جازۋدى ۇيات سانايتىنىن، بۇلاي جالعاسسا قازاقشا سويلەۋ ۇيات دەگەن تۇسىنىك قالىپتاساتىنىن، ال بۇل جالعاسا بەرسە ءتىل شەتتەتىلىپ قالاتىنىن ايتتى. گازەتىمىزدىڭ اتاۋى وسىعان بايلانىستى «قازاق» دەپ اتالادى جانە ول قازاقىلىقتى (ۇلتتىق كىمدىكتى) ساقتاۋعا باعىتتالعان، ال ونى ساقتاپ قالۋ قازاق اتى مەن ءتىلى ءومىرىمىزدىڭ ءبىر بولشەگى بولىپ قالا بەرسە عانا مۇمكىن دەپ جازدى (سوندا).
ءوز كەزەگىندە «قازاق» تازا قازاق ءتىلىن قولداناتىن بىردەن-ءبىر گازەت بولدى. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءوزى رەفورمالاعان اراب گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن الىپبيمەن جارىق كوردى. گازەتتىڭ العاشقى ساندارىنىڭ بىرىندە ول («ورىنبور، 10-اقپان» ماقالاسى، قازاق گازەتى، N2) گازەتتىڭ تازا، قاراپايىم قازاقشاسى ونىڭ حالىققا تۇسىنىكتى جانە جاقىن بولۋىن كوزدەۋدەن دەيدى. وسىعان وراي ول قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق جانە گرامماتيكالىق جۇيەلەرىن زەرتتەپ، قازاق ءالىپبيىن جۇيەلەۋ، جەڭىلدەتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. ونىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ ماڭىزدى قىرى - جازبا قازاق ءتىلىن قاجەتسىز جانە جات سوزدەردەن، سونداي-اق باسقا تىلدەردىڭ سينتاكسيستىك اسەرىنەن ارىلتۋ ارەكەتى.
- الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى كەزىندە دجەك لوندوننىڭ دا ءبىراز شىعارماسىن اۋداردى. ال دج. لوندوننىڭ سول كەزدەگى ساياسي كوزقاراسىنا قاتىستى ك س ر و- دا ونى سوتسياليست، كوممۋنيست رەتىندە قابىلداۋ باسىم بولعان سياقتى. سوندىقتان زەرتتەۋشىلەر ونىڭ ەڭبەكتەرى ورىس تىلىنە كوبىرەك اۋدارىلعانىن ايتادى. سىزدىڭشە، ءدال وسى دجەك لوندوننىڭ سول كەزەڭدەردەگى ساياسي كوزقاراسى شىعارمالارىندادا كورىنىس تاپتى ما؟ ەگەر كورىنىس تاپسا، ول قازاق وقىرمانىن قالاي جەتتى؟
- جالپى يدەولوگيا كومپونەنتتەرى ماتىنگە ديسكۋرس رەتىندە قاتتى ىقپال ەتەدى. جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى - دجەك لوندوندى العاش رەت قازاقشاعا اۋدارعان ادام. ول ونىڭ ەكى اڭگىمەسىن 1925 جانە 1927 -جىلدارى اۋدارىپ جاريالاعان.
وسىعان بايلانىستى، دجەك لوندوننان اۋدارىلعان ماتىندەر الاش يدەولوگياسىنىڭ كومپونەنتتەرىنە بەيىمدەلىپ، وزگەرتىلگەن. سول سياقتى وزىندىك يدەولوگيا كومپونەنتتەرى كوممۋنيستەردە دە دامىدى ءارى ءماتىن قۇرىلىمىنا ەنگىزىلدى. كوممۋنيستىك پارتيانىڭ اۋدارمالارعا ەنگىزگەن نورمالارى ونىڭ قازاق قوعامىنا، سونىڭ ىشىندە ادەبيەت، اۋدارما سۋبسيستەمالارىنا كىرىككەن 1927 -جىلدان باستاپ جۇزەگە استى. وسى ەكى سحەما (الاش يدەولوگياسى مەن اۋدارمالار جانە كوممۋنيستىك پارتيا يدەولوگياسى مەن اۋدارمالار) بويىنشا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ ناتيجەسىندە قازاق ادەبيەتىنە، وقىرماندارعا دجەك لوندوننىڭ ەكى ءتۇرلى يميدجى تانىستىرىلدى. بىرىنشىسىندە (الاش قوزعالىسى كەزەڭىندە) الاششىل وبرازدى جازۋشى بولىپ كەلسە؛ ەكىنشىسىندە كوممۋنيست جازۋشى وبرازىندا كەلگەن.
ءبىرىنشى سحەما بويىنشا، دج. لوندون قازاقشا تازا جانە جاتىق سويلەيدى، قازاق وقىرمانىنا تانىس باتىرلىق جىرى تاقىرىپتارىندا، بىلىمگە ۇمتىلۋ، جەر ماسەلەسى، «ويانۋ» ماسەلەسى تۋرالى ءسوز قوزعاعان (جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى، تۇراعۇل اباي ۇلى اۋدارمالارىندا) جانە وقىرمانعا جانر، ءتىل قاراپايىمدىعى، تۇسىنىكتەر بەرىلىپ جاتىق اۋدارىلعانى سەبەپتى تەز سىڭسە، كوممۋنيستىك كەزەڭدە ول اۆتور رەتىندە بايلاردىڭ مەسەلىن قايتارۋشى كوممۋنيست تاقىرىبىن كوتەرگەن، قازاقشاسى ورىس ءتىلىنىڭ گرامماتيكالىق ەرەجەلەرىنە باعىندىرىلعان، اراسىندا ورىسشا سوزدەر كىرىكتىرىلگەن اۋدارما بولىپ شىققان.
- دەمەك ونى سوتسياليست جازۋشى دەي المايمىز عوي؟
- جالپى دج. لوندون تەك سوتسياليستىك كوزقاراستاعى جازۋشى بولماعان. ونىڭ سوتسياليزم تۋرالى كوزقاراسىن ءبىر تۇيىنمەن ايتساق: ول ءسوتسياليزمدى ادامداردىڭ بارلىعىنا تەڭ قۇقىقتار اكەلەتىن جۇيە دەپ ۇقتى. شىعارماسىن دا سول يدەيامەن جازدى. ونىڭ سوتسياليزم تۋرالى كوزقاراسى ماركس پەن ەنگەلس ايتقان تازا سوتسياليزم ەدى. ءسوتسياليزمدى جاقتاعان وسى كوزقاراسىنا بايلانىستى ونى كەڭەستىك كوممۋنيستەر وزىنە «مەنشىكتەپ» الدى.
«مەنشىكتەپ» الدى دەيتىنىمىز - اۋدارما ماتىندەردەگى وزگەرىستەر مەن لوندون شىعارمالارىنىڭ بارلىعىنا دەرلىك مونوپوليست سىنشىلاردىڭ تۇسىنىكتەمەلەر جازۋى وسىنى كورسەتەدى. ال تۇسىنىكتەمەلەردە لوندوننىڭ شىعارماشىلىعىندا ينديۆيدۋاليزمنىڭ (سوتسياليزمگە قاراما- قايشى كوزقاراس)، سونىمەن قاتار كاپيتاليستىك كوزقاراستاردىڭ دا بولعانى تۋرالى كەڭىنەن جازباعان.
جاي عانا، ولاردى كاپيتاليستىك قوعامدا كوپ ءومىر سۇرگەننەن جازۋشىنىڭ «جولدان تايعان كەي كەزدەرى» رەتىندە سيپاتتايدى. ال فاكتىلەرگە قاراساق، كەڭەستىك كەزەڭدە ەشبىر ۇلت ادام قۇقىعى، ءتىلى، مادەنيەتى جاعىنان ەشقاشان تەڭ بولمادى.
ورىس تىلىنە لاتەنتتى باسىمدىق بەرىلىپ، قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدارى زورلىققا ۇشىرادى... سوندىقتان كەڭەستىك كەزەڭدە شىن سوتسياليزم تەورياسىنىڭ نەگىزى بولاتىن تەڭدىك پرينسيپى ەشقاشان جۇزەگە اسقان جوق.
- جالپى الاش كەزەڭىندەگى اۋدارما سالاسى نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى، نەسىمەن قۇندى؟
- جوعارىداعى كونتەكسكە قاراساق، الاش كەزەڭىندە قالىپتاسقان اۋدارما نورمالارى - (تىلدەگى سوزدىك قوردىڭ بارىنشا قولدانىلۋى، ماتىندەر قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدارىنا سايكەس بولۋ نورماسىنىڭ ترەندكە اينالۋى) ءبىزدىڭ دامۋىمىزعا اتسالىساتىن نورمالار. ول جەردە مەملەكەتتىڭ نەگىزگى بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى جانە ونىڭ مادەني كاپيتالىن ۇستاپ تۇرعان ءتىلىنىڭ دامۋىنا جاعداي جاسايتىن نارسەلەر قامتىلعان. اتاپ ايتقاندا، ونىڭ ساقتالۋى مەن قولدانىس سالالارىنىڭ كەڭەيۋى، ياعني مودەرنيزاتسيالانۋى نەگىزگى ماقسات بولدى. ءوزىڭىز بىلەتىندەي، الاش قوزعالىسى باعدارلاماسىنىڭ باستى پۋنكتتەرىنىڭ ءبىرى - انا تىلىمىزدە ءبىلىم بەرۋ بولدى.
ول ءۇشىن قازاق ءتىلىن سول سالاعا كىرىكتىرۋ كەرەك ەدى. وسىعان وراي ونىڭ تازالىعى، ەرەجەلەرى، مول پوتەنسيالىن قولدانۋ ماقسات ەتىلدى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى وسى يدەولوگياعا سايكەس قازاق ءتىلىنىڭ ەرەجەلەرىن رەفورمالادى، رەسمي بەكىتىپ بەردى.
ونىڭ «وقۋ قۇرالى» (7 رەت قايتا باسىلعان) مەن «ءتىل قۇرالى» (6 رەت قايتا باسىلعان) قازاق مەكتەپتەرىنىڭ نەگىزگى وقۋلىعى بولىپ، تۇتاس ءبىر كەزەڭ بۋىنىن ەلگە پايدالى، ياعني مەملەكەتتى ءوزىڭنىڭ «كىمدىگىڭدى ساقتاۋ» يدەولوگياسىندا تاربيەلەپ بەردى. ول نورمالار بىزگە سونىسىمەن پايدالى. جالپى ءار مادەنيەت اۋدارمانى ءوزىنىڭ جۇيەسىنە، يدەولوگياسىنا سايكەس جاسايدى. ەشبىر تاۋەلسىز، دامىعان مەملەكەت ءوزىنىڭ ۇلتتىق كىمدىگىنە زيان كەلتىرەتىن نورمالار قالىپتاستىرمايدى. وكىنىشكە قاراي، وسى ءوز كىمدىگىمىزدى قولدايتىن نورمالار كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ورىس تىلىنە باسىمدىق بەرۋ ساياساتى كەسىرىنەن جويىلىپ كەتتى.
- ەندى ءسىزدىڭ زەرتتەۋىڭىزدىڭ نەگىزگى ءمانىن ءسوز قىلساق دەپ ەدىم. ك س ر و-نىڭ 30 -جىلدارداعى ادەبيەت پەن اۋدارما سالاسىنداعى ۇستانعان ساياساتى قالاي جۇرگىزىلدى؟ دالىرەك ايتساق، قازاق اۋدارماسى بۇدان قانداي زارداپ شەكتى؟
- كوممۋنيستىك يدەولوگيا بويىنشا، ارينە، بىرىنشىدەن، بارلىق وبرازدار تەك كوممۋنيستىڭ «مىقتى، مىزعىماس، سۋپەرمان» تۇلعاسىن قالىپتاستىرۋى كەرەك بولدى (لەنين «پارتينايا ورگانيزاتسيا ي پارتينايا ليتەراتۋرا» اتتى 1905 -جىلى شىققان ماقالاسىندا جاڭا كوممۋنيستىك ادەبيەتتە جاڭا وبراز جاسالۋى كەرەك جانە ول پارتيالىق ادەبيەت پەن وبراز بولۋعا ءتيىس دەسە، ستالين ادەبيەتتە قولدانىلاتىن مەتود تەك بىرەۋ - سوتسياليستىك رەاليزم بولۋعا ءتيىس دەدى)؛
ەكىنشىدەن، ورىس ءتىلىن نەگىزگى ەتۋ ارقىلى بارلىق «كىشى، باۋىرلاس» ۇلتتاردى ورىستاندىرۋ ءۇشىن ورتاق مادەني كاپيتال قالىپتاستىرۋ كەرەك بولدى (بۇل ءۇشىن كيريلليتساعا كوشىرتتى، توتە جازۋمەن شىققان ءبىلىم قورىنان ايىردى، قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق زاڭدارىنا كەرەعار ورىس ءتىلى دىبىستارى مەن جالعاۋلارى ەنگىزىلىپ، تەرميندەر تولىعىمەن ورىس ءتىلى ارقىلى كىرىكتىرىلدى، اۋدارمالاردا ورىس سوزدەرى ينتەنسيۆ قولدانىلدى، ماتىندەردىڭ بارلىعى ورىس ءتىلى ارقىلى عانا اۋدارىلۋعا ءتيىس بولدى، سويلەم قۇرىلىمى كالكالانا باستادى - وسىلاردىڭ بارلىعى الاش قوزعالىسى مۇشەلەرى قالىپتاستىرعان نورمالارعا قاراما-قايشى ەدى)؛
ۇشىنشىدەن، ۇلتتىق كولوريتى بار سوزدەردى قولدانباۋ قۇپتالدى، قولدانىلسا قاتتى سىنالدى (مىسالى، 1957 -جىلى شىققان «اۋدارما تەورياسىنىڭ كەيبىر ماسەلەلەرى» دەگەن جيناقتا سول كەزەڭدەگى قازاقستانداعى پارتيا تاراپىنان بەكىتىلگەن مونوپوليست اۋدارماشىلاردىڭ بارلىعى ۇلتتىق كولوريتتى سوزدەردى قولدانۋدى «ارتتا قالعاندىق» دەپ سىناعان).
وسى نورمالارعا سايكەس، 1930 -جىلدارداعى اۋدارىلعان دجەك لوندون ماتىندەرىنە كوز سالساق، بىرىنشىدەن، اۆتوردىڭ ءوزىنىڭ اۆتوبيوگرافيالىق دەرەكتى ەسسەلەرى اڭگىمەگە اينالدىرىلىپ، ونداعى وبرازى كوممۋنيست بولىپ كەتكەن. جولدا جۇرگەن قاڭعىباس كەزەڭىندە جازىلعاندىقتان، ونىڭ ءتۇپنۇسقاداعى جارگون، سلەنگتەرى قازاقشا سىپايى سوزدەرمەن بەرىلىپ، كەيىپكەردىڭ ءوزى قاڭعىباس ەمەس، باسىنا قيىندىق تۇسكەن سوڭ ەرىكسىز جولاۋشىلاپ جۇرگەن كەدەي جولاۋشى بولىپ وزگەرىپ كەتكەن.
بۇل وزگەرىستەر جوعارىدا كەلتىرىلگەن «مىقتى» كوممۋنيست- كەدەي وبرازىنىڭ كريتەريلەرىنە ساي جاسالىپ تۇر. وسى جىلداردا الاش قوزعالىسى ساياسي ارەنادان تىقسىرىلعان سوڭ، جاڭادان كەلگەن، كوممۋنيستىك رۋحتا ءبىلىم الىپ، تاربيەلەنگەن اۋدارماشىلار قاتارى بوي تۇزەيدى.
ولاردىڭ اۋدارمالارىنا ورىس ءتىلىنىڭ زاڭدارىن قازاق تىلىنە ەنگىزۋ، تەرميندەردەن بولەك قاراپايىم، بالاماسى بار قازاق سوزدەرىنىڭ ورنىنا ورىس سوزدەرىن قولدانۋ ءتان. مىسالى، سول كەزەڭدەگى اۋدارمالارعا ءتان دۇنيە مىنالار:
- قازاق تىلىندە بالاماسى قالىپتاسقان سوزدەردى ورىسشا بەرۋ؛
- تەرميندەردى تولىعىمەن تەك ورىسشا بەرۋ؛
- كوپتەگەن ءسوزدىڭ ورىسشاسىن بەرىپ، بۇرىننان بار قازاقشاسىن جاقشا ىشىندە بەرۋ نەمەسە كەرىسىنشە؛
- كەيبىر رەماركالاردى (مىسالى «چەرت پوبەري!» (م. داۋلەتبايەۆ، 1935 «ماركستىڭ جاس شاعى»، 7-ب. ) ) ورىسشا قالدىرۋ؛
- سويلەم قۇرىلىمىن ورىس ءتىلىنىڭ قۇرىلىمىمەن بىردەي ەتۋ نورمالارى قالىپتاسقان. بۇلاي ورىس ءتىلىن اگرەسسيۆتى ەنگىزۋ - پارتيانىڭ ورىستاندىرۋ يدەولوگياسىنىڭ جەمىسى بولدى. سوندىقتان 1930 -جىلدارى شىققان اۋدارمالاردى وقىپ-ءتۇسىنۋ قيىن. ءتىلى قازاقشا جاتىق ەمەس بولىپ شىققان.
- عىلىمي زەرتتەۋىڭىز وبەكتيۆتى بولۋى ءۇشىن قانداي ادىستەردى پايدالاندىڭىز؟
- بۇل زەرتتەۋدە قولدانىلعان ادىستەمەلىك قۇرالدار قايتا جازۋ تەورياسىنان الىنعان. تەوريا اۋدارمانى بەلگىلى ءبىر قوعامداعى ادەبي جۇيەلەردىڭ ءبىرى رەتىندە قاراستىرادى. قايتا جازۋ تەورياسىنىڭ نەگىزگى سۇراقتارىنىڭ ءبىرى - پاتروناج، يدەولوگيا، پوەتيكا، ءتۇپنۇسقا ءماتىن مەن اۋدارما ءماتىننىڭ شەكتەۋلەرى سياقتى كونتەكست فاكتورلاردىڭ ىقپالىن سيپاتتاۋ. سوعان قاتىستى مالىمەتتەردى قالاي جيناۋ جانە قالاي جۇيەلەۋ كەرەك ەكەنىن كورسەتەدى. اۋدارما ماتىندەردەگى مانيپۋلياتسيالاردى تۇسىندىرەدى جانە ولارعا الەۋمەتتىك، ساياسي، جانە مادەني لاندشافتتاردىڭ ىقپالىن انىقتايدى.
- ءبىر پىكىرىڭىزدە كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىنداعى اۋدارما جايلى: «ول كەزدەگى اۋدارىلعان ون كىتاپتىڭ التاۋىندا كوكپ تاريحى نەمەسە لەنيننىڭ يدەيالارى ناسيحاتتالاتىن» دەپسىز. بۇعان قانداي ناقتى دالەلدەر ۇسىناسىز؟
- مىسالى، 1980 -جىلى ماقساتتى تۇردە اۋدارىلعان كىتاپتاردىڭ ستاتيستيكاسىنا قاراساق، 616 شىعارما وداقتىڭ ورىس تىلىنەن باسقا 63 تىلىنە اۋدارىلعان. تيراجى 14999,9 عانا. 63 تىلگە تەك 15 مىڭداي عانا تيراج ادەبي اۋدارما كىتاپ. ماركسيزم-لەنينيزمدى ناسيحاتتايتىن 263 كىتاپ- بروشيۋرالار شىققان.
ال تەك ورىس تىلىنە 841 شىعارما 1433193 تيراجبەن اۋدارىلعان (مالىمەتتەر 1980 -جىلى شىققان «پەچات ۆ س س س ر زا 1980 گود» جانە 1957 -جىلى شىققان «پەچات س س س ر زا سوروك لەت 1917-1957» دەگەن كىتاپ پالاتاسى شىعارعان كىتاپتان الىندى). ارينە، بۇل ساندار وتە از. وداقتاعى ۇساق ۇلت تىلىندە شەتەل ادەبيەتى دەفيتسيتى بولدى. ال ادەبيەتتى بىلگىڭ كەلسە، «ورىسشا وقى» دەگەن لاتەنتتى ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ مەڭزەۋى بولدى.
- الاش قايراتكەرلەرى جاساعان اۋدارما ۇلگىسى بۇگىنگى كۇنى وزەكتى مە؟ ماسەلەن، قازىر قازاق اۋدارماسى سول كەزدەگى بالكىم ۇستانىمداردان، بالكىم ءماتىندى وقىرمانعا بەيىمدەۋدەگى ءداستۇرلى جولدان وزىنە قاجەتىن السا، ارتىق ەتپەس پە ەدى؟
- ارينە، الاش قوزعالىسى مۇشەلەرى ورنىقتىرىپ بەرگەن اۋدارما نورمالارى ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىك يدەولوگيامىزعا سايكەس كەلەدى. سوندىقتان ءبىز ولاردى قايتا جانداندىرۋىمىز كەرەك.
- ال ەندىگى ماسەلە - شەت تىلدەن ورىس تىلىنە ءتارجىمالانعان اۋدارمالار حاقىندا. ورىس اۋدارماسى ءھام سوۆەتتىك اۋدارما سالاسى، اسىرەسە اعىلشىن تىلىنەن ادەبي شىعارمالاردى اۋدارعاندا، قانداي پرينتسيپتەردى قاتاڭ ۇستاندى؟
- كوركەم اۋدارمانىڭ ساياسي باعىتى مەن سەنزۋرانىڭ وسى كەزەڭدەگى اۋدارماشىلاردىڭ ستراتەگياسى مەن ادىستەرىنە ىقپالى اسىرەسە ج. د. سەلينجەردىڭ «The Catcher in the Rye» رومانىنا قاتىستى انىق بايقالادى. امەريكادا ءبىراز ۋاقىت تىيىم سالىنعان رومان ك س ر و-دا رۇقسات ەتىلگەندەر تىزىمىنە ەندى جانە «انتيامەريكان ءومىر سالتىنىڭ» كورسەتكىشى بولدى: بۋرجۋازيالىق ەلدە ومىردەن شارشاعان جاس ءوسپىرىم قالىپتاسقان كاپيتاليستىك تارتىپكە قارسى تۇرادى.
گلاۆليت (گلاۆنوە ۋپراۆلەنيە پو دەلام ليتەراتۋرى ي يزداتەلستۆ) قۇرىلعان كەزدەن باستاپ ونىڭ قىزمەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان نەگىزگى قۇجاتتاردىڭ ءبىرى 1922 -جىلى العاش قولدانىسقا ەنگىزىلگەن، كەيىن حالىق كوميسسارلار كەڭەسى تۇزەتۋلەر ەنگىزگەن «ادەبيەت جانە باسپالار جونىندەگى باس باسقارماسى تۋرالى ەرەجە» بولدى. 1931 -جىلى 6-شىلدەدەگى وسى قۇجاتتا ۇيىمنىڭ نەگىزگى مىندەتتەرى تومەندەگىدەي بولدى.
«2. گلاۆليت جانە ونىڭ جەرگىلىكتى ورگاندارى: ا) جاريالاۋعا ارنالعان بارلىق جۇمىستاردى - مەرزىمدى باسىلىمداردى، جازبالاردى، كارتالاردى جانە ت. ب. الدىن الا تەكسەرەدى؛ ب) اينالىمىنا تىيىم سالىنعان باسپا تۋىندىلارىنىڭ ءتىزىمىن جاسايدى؛ 3. گلاۆليت باسپا تۋىندىلارىن باسىپ شىعارۋعا جانە تاراتۋعا تىيىم سالادى: ا) كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ۇگىت- ناسيحات بولسا؛ ب) اسكەري قۇپياسىن جاريا ەتسە؛ ۆ) قوعامدىق پىكىردى قوزعاسا؛ گ) ۇلتتىق جانە ءدىني ءفاناتيزمدى قوزدىرسا؛ د) پورنوگرافيالىق سيپاتتا بولسا» (پولوجەنيە و گلاۆليت، 2004, 32-33 ب. ).
ج. د. سەليندجەردىڭ رومانىندا «دۇرىس» يدەولوگيالىق باعىت بولدى. «گلاۆليت تۋرالى ەرەجەنىڭ» 3 تارماعىنىڭ ا - گ تارماقشالارىنا ساي، ياعني رومان كەڭەستىك بيلىككە قارسى ۇگىتتەمەگەن، كەرىسىنشە ا ق ش-تى «جامانداعان». الايدا رومان ەرەجەنىڭ 3-تارماعىنىڭ ە تارماقشاسىنا سايكەس كەلمەدى (پورنوگرافيا).
اۆتور ماتىنىندە بالاعات سوزدەر، ادەپسىز يديومالار بار، ءارى ولار وتە كوپ، ءجيى. رومان ءتىلى سەنزۋراعا ساي بولۋى ءۇشىن اۋدارماداعى بارلىق بالاعات سوزدەر نورماتيۆ ادەبي لەكسيكامەن اۋىستىرىلدى. كەيىپكەر ءسوزىنىڭ اۋدارماسىندا اۋىزەكى ءتىلدىڭ بارلىعى دەرلىك جويىلادى. ءسويتىپ، رومان ءماتىنىنىڭ تىلدىك قۇرىلىمى ك س ر و-دا بيلىك ەتكەن سەنزۋرانىڭ اسەرىنەن تۇرلەندى. سونىمەن حولدەن كولفيلد بەينەسى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە وزگەرتىلدى. مىسالى، اكسەنوۆ، شەفنەر جانە بالتەردىڭ ەڭ جاقسى كەڭەستىك روماندارىنىڭ كەيىپكەرلەرىنە جاقىن ستاندارت وبرازعا اينالدىرىلدى.
- ءبىز بۇل سەكىلدى مىسالداردان نە تۇيەمىز؟
- شىنىن ايتقاندا، بىزگە كەڭەس كەزەڭىندە ەشبىر شەتەلدىك جازۋشىنىڭ يدەياسى، بولمىسى جەتكەن جوق. ولاردىڭ بارلىعى قارا ءدۇرسىن كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ جونۋىنان ءوتىپ، جەتتى. سوندىقتان ءبىز الەم ادەبيەتى مەن ونداعى ادەبي ۇدەرىستەر، جاڭالىقتاردان قانشالىقتى الىس قالعانىمىزدى ءوزىڭىز ەلەستەتىپ كورىڭىز.
- سونىمەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىزدىڭ اۋدارما سالاسىنا قوسقان ۇلەسىن قالاي باعالايسىز؟ ەگەر بۇگىنگى ۋاقىتتىڭ تەزىنە سالساق، ولار قازىرگى قوعام ءۇشىن قانداي مۇرا قالدىردى دەپ ايتا الامىز؟ جالپى اتقارىلعان ەڭبەكتىڭ پارقىنا جەتە الىپ ءجۇرمىز بە؟
- الاش كەزەڭىندەگى بولسىن، جالپى ءار كەزەڭدەگى اۋدارما ماتىندەر جەتكىلىكتى زەرتتەلە قويعان جوق. ءبىزدىڭ اۋدارما سالاسىنداعى عىلىمدا كەڭەستىك جۇيە ورنىقتىرعان پرينسيپتەر ءالى وزەكتى. مىسالى، اۋدارما ماتىندەردىڭ تاريحي كونتەكستىن زەرتتەۋ تەوريالارىن، مەتودتارىن قولدانۋ وتە از. تالپىنىس بار، ءبىراق جۇيەلى ەمەس.
مىسالى، دج. لوندون ماتىندەرىنىڭ اۋدارمالارىن زەرتتەگەن ەڭبەكتەر بار، ءبىراق ولار جۇيەسىز. ونىڭ ىشىندە ەرتەرەكتە جۇرگىزگەن مەنىڭ دە زەرتتەۋلەرىم بار. ول كەزدە وتاندىق اۋدارما سالاسىندا قولدانىلىپ جۇرگەن تەوريالار جيىنتىعىنا سۇيەنگەن ەدىم. ونىڭ باستى ماقساتى - اۋدارماداعى بالاما دەگەن ماسەلە.
بۇل - نورماتيۆ تەوريالار. ءماتىندى تەك فورمال قاسيەتتەرى ارقىلى عانا تانۋ. ءبىراق مۇنداي زەرتتەۋلەر اۋدارما جاقسى نەمەسە جامان، دۇرىس نەمەسە بۇرىس، بالاما نەمەسە سىرەسپە دەگەن سياقتى بىتپەيتىن تەڭەۋلەر، باعالاۋلار بەرۋمەن اياقتالادى. بۇلاي اۋدارما تۋرالى زەرتتەۋلەردى دۋبليكاتتاي بەرۋدىڭ عىلىمعا پايداسى جوق دەپ تۇسىنەمىن.
عىلىمي زەرتتەۋ «نەگە، نە ءۇشىن وسى ءماتىن اۋدارىلدى؟»، «ولاردىڭ ىشىندەگى وزگەرىستەرگە نە نارسەلەر اسەر ەتتى؟» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرسە، قوعامعا، وقىرمانعا پايدالىراق بولادى جانە ءبىلىم بەرەدى. ويتكەنى وقىرمان رەتىندە ساياسات پەن يدەولوگيانىڭ ءبىز تۇتىناتىن ماتىندەرگە قالاي ىقپال ەتەتىنىن، ولاردىڭ مەحانيزمى قالاي جۇمىس ىستەيتىنىن تۇسىندىرە الادى.
سول ارقىلى ءماتىن وقىعاندا سىني پايىممەن وقۋ قاسيەتىن قالىپتاستىرادى وقىرمان بويىندا. جالپى ماتىنگە جاسالاتىن مانيپۋلياتسيالاردى زەرتتەۋ جانە ونى وقىرمانعا كورسەتۋ - سانانىڭ دەكولونيزاتسيالانۋىنا دا ۇلەس قوساتىن نارسە. بۇل - اسىرەسە، ءبىز سياقتى، توتاليتار رەجيمنىڭ قامىتىنان شىققان وقىرماندارعا پايدالى دەپ ويلايمىن. اۋدارما تۋرالى الەم تەوريالارى وسىنداي باعىتتارعا بەت بۇرعالى كوپ بولدى. ال بىزگە وسى تەوريالار مەن مەتودولوگيالار ءالى تولىققاندى كەلگەن جوق.
- ساۋالدارىما دەن قويىپ، جاۋاپ بەرگەنىڭىزگە كوپ راقمەت!
- سىزگە دە كوپ راقمەت!
«ايقىن» گازەتى
