لاستانعان اۋا - ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنىڭ باستى جاۋى

استانا. KAZINFORM - الداعى وتىز جىلدا دۇنيەجۇزىندە دەمەنتسياعا شالدىققاندار سانى ءۇش ەسەگە ارتىپ، 150 ميلليوننان اسا ادامدى قامتۋى مۇمكىن، دەپ جازدى ءازارتادج.

ۇلى بريتانيالىق عالىمداردىڭ جاڭا زەرتتەۋى كورسەتكەندەي، ەكولوگيالىق فاكتورلار، اسىرەسە لاستانعان اۋا، التسگەيمەر اۋرۋىنىڭ دامۋ قاۋپىن ايتارلىقتاي ارتتىرادى - بۇل اسىرەسە دامىعان ەلدەردە بايقالادى.

ءازارتادج شەتەلدىك ب ا ق-قا سىلتەمە جاساپ حابارلاعانداي، اۋا لاستانۋى مەن نەيرودەگەنەراتيۆتى اۋرۋلار اراسىنداعى بايلانىس بۇرىن دا بىرنەشە زەرتتەۋلەردە قاراستىرىلعان، الايدا ناقتى سەبەپ-سالدارلىق بايلانىس دالەلدەنبەي كەلگەن. ەندى زەرتتەۋشىلەر 29 ميلليوننان استام ادامدى قامتىعان ءىرى مالىمەتتەر جيىنتىعىن تالداپ، ەكولوگيا مەن دەمەنتسيا اراسىنداعى بايلانىستى راستاپ وتىر.

مەتا- اناليزگە سولتۇستىك امەريكا، ەۋروپا، ازيا جانە اۆستراليا ەلدەرىنەن 51 زەرتتەۋ ەندى. عالىمدار دەمەنتسيا ءقاۋپىن ارتتىراتىن اۋا لاستانۋىنىڭ ءۇش ءتۇرىن انىقتادى، دەپ جازادى Science Daily.

ءبىرىنشى ءتۇرى - PM2.5 (2,5 ميكرون نەمەسە ودان دا كىشى قاتتى بولشەكتەر). بۇل بولشەكتەر اۆتوكولىك شىعارىندىلارىنان، ەلەكتر ستانتسيالارىنان، ونەركاسىپتىك وندىرىستەردەن، اعاش جاعاتىن پەشتەر مەن كاميندەردەن، سونداي-اق قۇرىلىس شاڭىنان پايدا بولادى.

ەكىنشى ءتۇرى - ازوت ديوكسيدى (NO2)، ول قازبا وتىنىن جاعۋ كەزىندە تۇزىلەدى. ول ديزەل اۆتوكولىكتەرى مەن وندىرىستىك شىعارىندىلاردا، گاز پليتالار مەن جىلىتقىشتاردا بولادى. جوعارى كونسەنتراتسياداعى ازوت ديوكسيدى تىنىس الۋ جۇيەسىن تىتىركەندىرىپ، وكپە فۋنكسياسىن السىرەتەدى جانە دەمىكپە سياقتى اۋرۋلاردى اسقىندىرادى.

ءۇشىنشى ءتۇرى - كۇيە. ول دا اۆتوكولىك گازدارى مەن اعاش جاعۋ كەزىندە پايدا بولادى. كۇيەنى جۇتقاندا ول تەرەڭ وكپەگە ەنىپ، تىنىس الۋ اۋرۋلارىن قيىنداتىپ، جۇرەك اۋرۋلارىنىڭ قاۋپىن ارتتىرادى.

عالىمدار مىناداي ۋاجگە كەلگەن:

PM2.5 كونسەنتراتسياسى ءاربىر 10 مكگ/م³ ارتقاندا دەمەنسيا قاۋپى %17 عا جوعارىلايدى. مىسالى، 2023 -جىلى لوندون ورتالىعىنداعى جولداردا PM2.5 دەڭگەيى ورتا ەسەپپەن 10 مكگ/م³ بولعان.

NO2 (ازوت ديوكسيدى) ءاربىر 10 مكگ/م³ ارتقاندا قاۋىپ %3 عا وسەدى. 2023 -جىلى لوندون ورتالىعىندا بۇل كورسەتكىش 33 مكگ/م³ بولعان.

كۇيە بولشەكتەرى (PM2.5 قۇرامىندا) ءاربىر 1 مكگ/م³ ارتقاندا قاۋىپ %13 عا جوعارىلايدى. ۇلى بريتانيا قالالارىندا بۇل دەڭگەي 1- 1,5 مكگ/م³ ارالىعىندا.

زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، اۋاداعى لاستانعان بولشەكتەر ميدىڭ توتىعۋ سترەسسىنە جانە قابىنۋعا ۇشىراۋىنا سەبەپ بولادى. سونىمەن قاتار، وكپە ارقىلى قان جۇيەسىنە ەنىپ، جەرگىلىكتى قابىنۋ تۋدىرادى.

ايتا كەتسەك، بۇعان دەيىنگى ءبىر زەرتتەۋدە لاستانعان اۋانىڭ ەرلەردە بەلسىزدىك قاۋپىن ارتتىراتىنى دالەلدەنگەن. ايەلدەردە بۇل قاۋىپ قالا شۋىنىڭ اسەرىنەن پايدا بولعان.

ال بۇعان دەيىن قىتاي عالىمدارى Nature Sustainability جۋرنالىندا ماقالا جاريالاپ، اۋانىڭ لاستانۋى جۇكتىلىكتىڭ العاشقى ءۇش ايىندا تۇسىك تاستاۋ قاۋپىن ارتتىراتىنىن جازعان ەدى.