ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلى. قاعايدىڭ «قوناق قوڭىرى» - اڭگىمە
ورمان-توعايىن اق سۇڭگى قىلىپ، ءار جەردەن مالعا سۋات ويعان مۇزدان كۇن شىعار الدىندا تۇمانداي بۋ كوتەرەتىن قاڭتاردىڭ قاقاعان ايازى بۇلعىن وزەنىنىڭ ەكى جاعالاۋىنداعى شوكىمدەي-شوكىمدەي اۋىلداردى ءبىر-ءبىر ۋىس قىپ ءبۇرىپ تۇرعان بۇرسەڭجۇرىس شاق ەدى.
اسىرەسە شىتىناعان اعاش، شاتىناعان مۇزدىڭ داۋىسى تاڭعى تازا اۋادا تۋرا تابانىڭنىڭ استىنان شىققانداي ەستىلەدى. التايدىڭ قاھارلى قىسىنىڭ تۇنىق تا سۋىق سول ءۇنى الاقانىڭدى توستىكتەي قاقتاپ پەش تۇبىندە وتىرساڭ دا تۇلا بويىڭدى ءبىر قالتىراتىپ، سىلكىنتىپ وتەتىن.
بۇلعىننىڭ وسىنداي، تاعى ءبىر شىڭىلتىر تاڭى اتىپ كەلە جاتقاندا قۇمانىن الا سىرتقا شىققان ءانيپا كەمپىر ەسىك الدىندا تۇتاس تۇرقى اق قىراۋ، تۇمسىعىنا قارىس سۇڭگى قاتقان بوتەن جىلقىعا تاڭىرقاي قاراپ، ىركىلىپ تۇرىپ قالدى. قوڭىر ات باسىن شۇلعي وقىرانىپ وزىنە قاراي جۇرگەندە اڭتارىلىپ تۇرعان كەمپىردىڭ قولىنان قۇمانى سۋسىپ ءتۇسىپ جىلى سۋ قار بەتىن ويىپ جايىلا بەردى. ءانيپا اتقا جاقىنداي كەلىپ، جالىنا قول سوزا بەرگەندە وقىرانىپ كەپ جىبەرگەن جانۋاردىڭ موينىنا اسىلا كەتىپ جىلاپ جىبەردى. ءتىپتى قاتتى شىعىپ كەتكەن ونىڭ داۋىسىنان ۇيدەگىلەر دە سىرتقا جۇگىردى.
بۇل - ءانيپا كەمپىردىڭ بىلتىر قىستا قايتىس بولعان جالعىز اعاسى قاعايدىڭ قوڭىر اتى ەدى. قاعايدىڭ اۋىلى مەن بۇل جەردىڭ اراسى جازدىڭ قۇلانيەك تاڭىندا اتقا قونعان ادام جەلە-جورتىپ، شوقىتىپ وتىرعاندا ىمىت ۇيىرىلە زورعا جەتەتىن جەر-تۇعىن. جانۋار بۇل جەرگە قايدان، قالاي كەلىپ تۇر؟ اينالا جۇرت اڭ-تاڭ.
سوناۋ 1980 جىلدارى بارىنە ورتاق دەيتىن تايقازان شاعىلىپ، ۇكىمەت مالدى جەكەگە ءبولىپ بەرگەن كەزدە قاعايدىڭ تاقىمىنا تيگەن قوڭىر تايدىڭ ارقاسىنان جيىرما جىل جولداس بولعان يەسىنىڭ قايىڭقاپتال تەمىر ەرى بىلتىر عانا الىنعان ەدى. الدىنا قارا تۇسپەگەن جۇيرىك، سۋ توگىلمەس جورعا بولماسا دا ەل ىشىنە «قاعايدىڭ قاربۇزعىشى» دەگەن اتاعى شىعىپ، تالايلار تاڭداي قاعىپ سۇيىنە ءسوز ەتىسەتىن.
شىلىڭگىر دەيتىن شىلدەدە باسىندا قار جاتاتاتىن التاي تاۋلارىنىڭ كەي جىلعى قىسى تۇتاس ەل «امان شىقساق ەكەن» دەپ ارمان قىلارداي الاپات اپات بولادى. اسىرەسە كۇز اياعى شىعار-شىقپاستا باسىپ سالعان قالىڭ قاردا تاۋدان جىلقى تۇسە الماي، ەتەكتەگى ەل ءۇيىرلى قىلقۇيرىققا جەتە الماي اۋرە-سارساڭعا تۇسەتىن جىلدار دا از بولمايتىن. ءبىر جىلى قىلاۋ قىستىڭ باسىندا اتتىڭ تاڭبالىعىنان اساتىن قالىڭ قار جاۋىپ، ءۇش اۋىلدىڭ جىلقىسى جونتاۋدا قالىپ قويادى. ءيىر-قيىر تاۋ جولى مەن جازدىكۇنى تۇيەلى كوش ەكى جاققا كەزەك كولبەپ قابىرعالاي ارەڭ اساتىن ايگىلى سىنتاستىڭ اسۋى تەحنيكا اتاۋلىنى باس تۇگىلى ەتەگىنە جاقىنداتپاي ەل داعدارىپ قالادى. قار بۇزۋعا اپارعان نە ءبىر ساۋىرى توڭكەرىلگەن، جۇنتتاي جۋان جىلىكتى اتتار الدىعا اتتاپ باسپاي كەرى اينالا بەرىپتى. «جىلقىنىڭ دا ادام سەكىلدى قورقاعى، باتىرى بولادى ەكەن» دەيدى سول ساپاردا بولعان جىگىتتەر. قالىڭ قارعا ەكى-ءۇش شومبىپ شىققاندا كۇش-قۋاتى جەتە تۇرا وزىنەن ءوزى قالشىلداپ، تەر باسىپ تۇرىپ قالاتىن اتتار بولادى ەكەن.
جيىرما-وتىز ات سالىپ، ءجۇز قادام جىلجي الماي سالدارى سۋعا كەتىپ تۇرعان توپقا سونشا كۇيلى، سەمىز دە ەمەس، قوڭ ەتى عانا تولىق قوڭىر اتىمەن قاعاي كەلىپ قوسىلىپتى. اتىنىڭ سىرىنا ابدەن قانىق ازامات «اۋەلى سەندەر كورسىن دەپ ەدىم، مىنا كەزەڭگە ءجۇز جىلقى اكەپ سالساڭ دا قوڭىر اتتان وزگە قىلقۇيرىق اسا المايتىنىنا ءباس تىگەم...» دەيدى. جينالعان توپ شۋ ەتىپ، «تاۋدان جىلقىنى امان تۇسىرسەڭ ءبىر ۇيىردەن ءبىر-ءبىر تاي شىعارىپ قوڭىر اتتىڭ الدىنا سالىپ بەريىك، ايداپ جۇرە بەر» دەگەن ەكەن.
سوندا جانۋار قوڭىر ات اق تەڭىزدە جۇزگەن قايىقتاي اپپاق دالانى ءتىلىپ بارا جاتتى، دەيدى. ساۋىرىنان ايقاسا سۋسىعان كۇمىس قار كۇن كوزىنە جالت-جۇلت شاعىلىپ قايىق ىزىندەگى شيراتىلعان تولقىنداي ورىلە، قۇندىزدىعىنا قۇيىلا كەپ تۇيدەك-تۇيدەك توگىلىپ بارا جاتتى، دەيدى. قارى قاساتتانا قالعان كەي تۇستا ەكى جاعىنا ىرعالا، ەكى جانىن كەڭەيتە الدىن بارلاپ، قاسات قاردىڭ جۇقالاۋ كورىنگەن ۇشىعىنا قاراي كەۋدەلەپ ۇمسىنا بەرىپ جۇزە جونەلەدى. قار استىنداعى قارا جەردىڭ ءتۇزىلىسىن قارا تۇياعىمەن تۇيسىنگەن جانۋار كەيدە ۇيىسقان قاساتتىڭ ەتەگىن كەنەرەلەي كەلە كەرى اينالىپ باسقا جول تاۋىپ، تۋرا ءبىر وكپەكتىڭ وزەگىنە ءتۇسىپ العانداي ورگە تارتا ورشەلەنە، لوقىتا تارتقاندا ەردىڭ الدىڭعى قاسى شوقتىعىنان سىنىق سۇيەم كەيىن شەگىنىپ كەتەتىن كورىنەدى. ەندى بىردە كەۋدەلەگەن كەۋسەن قاردى بۇزۋعا شاماسى جەتپەسىن بىلسە كەرەك، مويىنىن قايىرا ۇزەڭگىنى يسكەپتى، وندايدا قاعىلەز قاعاي تىزگىندى جۇگەننىڭ جاقتاۋىنا وراي سالىپ، اتتان سەكىرىپ ءتۇسىپ قۇيرىعىنان ۇستاپ الادى ەكەن. مەجەلى جەرىنە جەتىپ العان سوڭ مويىنىن قايىرا ۇزەڭگىنى قايتا يسكەيتىن كورىنەدى. قاعايىڭىز قارعىپ ءمىنىپ، قوڭىرىڭىز قايقايا تارتا بەرەدى...
تالاي جۇرگىنشىگە سىن بولعان سىنتاستىڭ اسۋىنا شىققاندا «ءيا، ءسات!» دەپ تىلەۋىن تىلەپ تۇرعان توپقا قاعاي مەن قوڭىر اتتىڭ توپانى تورعايداي بولىپ كورىنىپتى. جان-جاقتان جينالا كەزەڭگە كەلىپ قامالىپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ قۇيرىعىن جەپ تۇرعان قالىڭ جىلقى اتتى ادامدى كورگەندە شۇرقىراي كىسىنەپتى. يەن دالادا قامالىپ تۇرعان ەستى مال ادامدى ەس كورەدى عوي، ءۇيىر-ۇيىرىمەن توپتالا بەرگەن. ات ارقاسىن سۋىتىپ، ءوزى جۋانبەلدەنىپ العان قاعاي كەلگەن ىزىمەن قايىرىلا بۇرىلعاندا نەشە ءجۇز جىلقى قوڭىر اتتىڭ سوڭىنان تىزگەن مارجانداي شۇبىرعان.
سول جىلعى قالىڭ قاردا سىنتاستىڭ كەزەڭىنەن ءۇش اۋىلدىڭ جىلقىسىن امان الىپ كەلگەن قوڭىر اتتىڭ اتاعى ەل ىشىندە ءدۇر ەتە قالعان. قوڭىر اتتىڭ ودان كەيىن دە تالاي قاساتتى بۇزىپ ات تۇگىلى ادام قۇتقارعان حيكايالارى اۋىزدان-اۋىزعا شاشاقتالا جەتىپ، اڭىز بوپ تارالىپ جۇرە بەرگەن. «قاعايدىڭ قوڭىر اتى» دەگەندە «ءاي جانۋار، ادامنان زيات حايوان عوي» دەپ تامساناتىن اۋىل ادامدارى. سولار ايتسا ايتقانداي قوڭىر اتتىڭ ەندىگى ءبىر وقيعاسىن دا جۇرت جىر عىپ ايتادى.
قار جامىلىپ، مۇز توسەنگەن شىڭگىل دەگەن تاۋلى ايماقا قوڭىر اتىنا قونجيىپ ءجۇرىپ ەل جايلاۋدان ەتەككە تۇسكەن قوڭىرقاي ءبىر كۇزدە جىلجارىم ۋاقىت اۋرۋ مەڭدەپ توسەك تارتىپ قالعان قاعاي شال دا دۇنيەدەن وزادى. الىس-جۋىقتاعى اعايىن اتپەن عانا قاتىنايتىن ول زاماندا تىم قاشىقتاعى تۋىستارى جانازاسىنا جەتە قويماعاننان كەيىن، كۇزگى قاربالاستىقتى وتكەرىپ، قوسىن قامداپ، مالىن وتارلاتىپ بارىپ جان-جاعىنا قاراپ جىراقتاعى ءولى-ءتىرىنى تۇگەندەيتىن. قاعاي شالدىڭ سونداي ءبىر تۋىستارى قوسار الىپ، قورجىن سالىپ نەشە كۇندىك جول ءجۇرىپ قايتىس بولعان كىسىنىڭ قىرقىنا كەلىپتى. نەشە كۇن ەرۋلەپ، ەندى قايتقالى جاتقاندا قالىڭ قار باسىپ سالىپتى. سوندا دا ارت جاعىندا مال-جانى بار ادام جاتا ما؟ كەرى قايتپاققا بەكىنىپتى. جەردىڭ سىرىن جاقسى بىلەتىن اۋىل ادامدارى ءۇش جولاۋشىعا قوڭىر اتتى جەتەلەتىپ «داباتىنىڭ كەزەڭىن قار الىپ قالدى، سول جەرگە بارعاندا قوڭىر اتقا ەر سالىپ تىزگىنىن ءوز ەركىنە جىبەرسەڭدەر قاردى بۇزىپ سول كەزەڭگە شىعارادى، ارى قاراي جەلقاقتى جالتاڭ جەرگە ءىلىنىپ كەتەسىڭدەر. كەزەڭنەن وتكەن سوڭ قوڭىر اتتىڭ جۇگەنىن سىپىرىپ جىبەرە سالساڭدار ۇيگە ءوزى كەلەدى» دەيدى. ءسويتىپ جولاۋشىلار قوڭىر اتتى جەتەككە الىپ، «قوش، قوش» ايتىپ اتتانىپ كەتە بارادى.
«كەشكە تامان وقىرانىپ جەتىپ كەلەر» دەپ وتىرعان قوڭىر ات ۇشتى-كۇيدى جوعالىپتى. اپتالاپ كۇتىپ، نەشە كۇن ىزدەپ داباتىنىڭ كەزەڭىنە دە نەشە سوعىپ قايتىپتى. كەرى قايتقان ءىزى مال ورىسىنە ىلىنە بەرە شيىرعا سوعىپ قايدا، قالاي جۇرگەنى بەلگىسىز تاپتىرماي كەتكەن. جاقىن-جۋىقتان «كوردىك» دەگەن پەندە جوق، اقىرى نە بولسا دا «كىسى قولىندا كەتتى» دەپ كۇدەرىن ۇزگەن بالالارى ات اياعىن تالدىرىپ ىزدەۋدى دە قويادى.
شىڭگىل -قىتاي جەرىنىڭ موڭعوليامەن ىرگەلەس جاتقان ەڭ شەتكى اۋدانى. وتكەن عاسىردىڭ 40-جىلدارى ەكى ەلدەگى قازاقتار ەمىن-ەركىن بولماسا دا بىرگە تۋعان اعايىندار شەكارانىڭ كەتىك تاسىنان ءتۇن جامىلا ءوتىپ كەتىپ قونا-تۇنەپ كەتەتىن جاعدايلار ۇنەمى بولىپ تۇرادى ەكەن. قاعايدىڭ اكەسى رايىس دەگەن اقساقال موڭعوليادا تۇرادى ەكەن دە، تۋعان ءىنىسى اكامي قىتاي شەكاراسىنىڭ ءىشى شىڭگىلدى مەكەن ەتىپ قالىپتى.
موڭعوليانى قازاقستاندا جۇرىلگەن 37-جىلعى قان قاساپتىڭ كەسىرى شارپىپ، قازاقتىڭ باي-باعلان، باس كوتەرەرلەرىن قىناداي قىرىپ بارا جاتقاندا رايىس «مىنا ۇكىمەت تۇقىم قالدىرمايتىن ءتۇرى بار، ءبىر بالام قىتايدا ءجۇرسىن، توقىم قالار» دەپ وسى قاعايدى ون جاسىندا ارتىنا مىنكەستىرىپ تۋعان ءىنىسىنىڭ ۇيىنە اكەلىپ تاستايدى ەكەن. ونىڭ ۇستىنە اكاميدىڭ ايەلى 8 قۇرساق كوتەرگەن ەكەن، سەگىزى دە قىز بولىپتى. سول ءجاي كوپتەن ويىندا جۇرسە كەرەك «ءتىرى بولسا وسى اپەكە-قارىنداستارىنا قورعان بولا ءجۇرسىن» دەپتى، جارىقتىق. كەيىن سول رايىستى موڭعوليا ۇكىمەتى اتىپ تاستاپتى.
سول تىلەكتەن بە، قاعاي قاتتى باۋىرمال بولىپ ءوسىپتى. ءوزى ءۇيلى-باراندى بولعاننان باستاپ ءبىر ادەت قالىپتاستىرىپتى. سوعىم سويىلىپ، ەل جايلانعان ۋاقىتتا اتىنا ءمىنىپ الادى ەكەن دە، تۋىستارىن ارالايدى. اسىرەسە ۇزاتىلعان قىزداردىڭ ءار قايسىسىنىڭ ۇيىنە 3-4 كۇننەن قونىپ اتتانادى. سول ادەتى قىرىق جىلعا جالعاسىپتى. قورجىنىن سالەمدەمەگە تولتىرىپ الىپ جىلدا قىستا ءبىر اي 8 قىزدىڭ ۇيىنە بارىپ نەشە كۇندەپ جاتىپ اڭگىمەلەسىپ قايتادى. جىلدا قىستا قاعاي كەلەتىن ۋاقىتتا ءبىرى اعاسىن، ءبىرى ءىنىسىن، بالالارى ناعاشىن اسىعا كۇتىپ وتىرادى. جيىرما جىل جولداس بولعان، ەلگە ايگىلى قوڭىر اتىمەن قوناقتاپ جۇرەتىن قاعايدىڭ بۇل ادەتى دە اۋىل ادامدارىن قىزىقتىرىپ، سۇيىنتكەن.
مىنە، قاعاي دۇنيەدەن وتكەلى جىلدا قىستا كەلەتىن قوناعى كەلمەي قوڭىلتاقسىپ وتىرعان ءانيپا كەمپىردىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا مارقۇمنىڭ سول قوڭىر اتى كەلىپ تۇرعانى! قاقاعان قىستا كۇنشىلىك جەردەن قالاي كەلگەن؟ قۇمانى قولىنان ءتۇسىپ، جالىن قۇشىپ جىلاماي قايتسىن!؟ قوراعا كىرگىزىپ جەم-ءشوبىن سالىپ، كورشى-قولاڭدى شاقىرىپ جىلدا اعاسىنا ساقتاپ قوياتىن سىباعانى اسىپ، شىنىمەن سەگىز قىزعا قورعان بولعان اعاسىن ەسكە الىپ ەبىل-دەبىلى شىعىپتى. سول قورادا ءۇش كۇن تۇرعان قوڭىر ات ءۇش كۇننەن سوڭ قاشادان سەكىرىپ شىعىپ ءىزىم-عايىم جوق بولىپتى. «قوڭىر ات ەكەنى راس بولسا ۇيىنە بارماي قايدا بارادى» دەپ ءانيپا كەمپىردىڭ بالالارى ىزدەمەپتى دە. ءسويتىپ، جولاۋشىلاردىڭ كەزەڭنەن اسىرۋعا كەتكەن قوڭىر ات ءبىر اي دەگەندە ءوزىنىڭ قوراسىنا كەلىپتى.
كۇز اينالعاندا قاعايدىڭ جىلدىق اسىنا كەلگەن تۋىستار قوڭىر اتتى اڭگىمە قىلادى. سويتسە، قوناقتاردى كەزەڭ اسىرا كەرى قايتقان جانۋار قاعاي شالدىڭ قىستا باراتىن ۇيلەرىنىڭ بارىنە بارىپ شىققان ەكەن. كەيبىر جاس بالالار قورا ماڭىندا تۇرعان اتتى تانىماي بوتەن مال دەپ تاس اتىپ قۋىپ تا جىبەرىپتى. ءتىپتى قازاقستانعا كوشىپ كەتكەن قارىنداسى كۇليپانىڭ يەن تۇرعان ءۇيىنىڭ دە قوراسىنىڭ ماڭىنان كورگەندەر بولىپتى.
سول وقيعادان سوڭ قاربۇزعىش قوڭىر ات «قاعايدىڭ قوناق قوڭىرى» اتانىپ كەتكەن. ارعى دۇنيەگە اتتانىپ كەتكەن يەسىنىڭ قارىنداستارىنا دەگەن قامقورلىعىن ۇزگىسى كەلمەدى مە ەكەن، نە ويلاپ، قالاي ءبارىن ءدال تاۋىپ ارالاپ قايتتى ەكەن؟! اۋىل ادامدارى «ادامنان زيات» دەپ ايتسا ايتاتىنداي-اق ەدى-اۋ، جانۋار!..
«كەيدە بىزگە ارعى بەتتەگى اپايلارىمىز «ءاي قوڭىر ات قۇرلى بولمادىڭدار عوي، تىم بولماسا ءجيى قابارلاسىپ تۇرساڭدارشى» دەيدى» دەپ كۇرسىنىپ قويادى، وسى اڭگىمەنى ايتىپ وتىرعان قاعاي بالاسى نۇردان اعامىز. ءوزى شىعىس قازاقستاننىڭ قالباتاۋ اۋدانىنا كوشىپ كەلىپ، ۇلكەن اۋلەت بولىپ وتىر. وتكەن قىستىڭ شىڭلدەگىدەي قاقاعان ءبىر ايازىندا مالدى قورالاپ، قازاندى قايناتىپ قويىپ، ارعى بەتتەگى وتكەن كۇندەردى ايتىپ وتىرعاندا قوزعالىپ قالعان قوڭىر اتتىڭ اڭگىمەسى ەدى عوي.
سول داستارحاندا نۇردان اعامىزدىڭ: «اينالا اۋىلىڭ تۇتاس وتىرعاندا، ەلدىڭ ءبارى ءبىرىن-ءبىرى تانيتىن سول باياعى كوشىپ-قونىپ جۇرگەن شاقتا استىنداعى ءبىر اتاقتى اتىنىڭ ءوزى ءبىر جىگىتتىڭ ابىرويىن اسقاقتاتىپ، الاپاسىن اسىرىپ تۇراتىن ەدى عوي» دەگەن ءسوزى اۋىق-اۋىق ويىما ورالادى دا جۇرەدى.
ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلى
28.12.2023
