لاۋلاعان وتتى كەشىپ ءوشىرىپ، پىشاقتىڭ ۇستىمەن جۇرەمىن- جامالي ديحان ۇلى

استانا. قازاقپارات - جامالي ديحان ۇلىنىڭ ەسىمى اتالعاندا الدىمەن كوز الدىڭا «قارا جورعا» ءبيى كەلەدى. بۇل ءبيدىڭ ەلىمىزدە كەڭىنەن قانات جايۋىنا سەپتەسىپ جۇرگەندەردىڭ ءبىرى - وسى كىسى. ودان بۇرىن بۇل ادامنىڭ وزگەشە قىرى جانە بار.

ول ءوزى ايتقانداي «تاڭ-تاماشا ونەرى». جامالي جۋاندىعى جاس بالانىڭ بىلەگىندەي سوم تەمىردى شۇرقىلتايىنا (وندىرشەگىنە) تىرەپ تۇرىپ، ءيىپ بەرەدى. ءجۇزى لىپىپ تۇرعان قالىڭ پىشاقتى شارىققا جانىپ الادى دا، ءجۇزىن جوعارى قاراتىپ، سونىڭ ۇستىنەن تابانىمەن باسىپ جۇرەدى. پىشاقتىڭ ءجۇزىن باسىپ تۇرىپ، تىسىمەن سوم تەمىردى كوتەرەدى. ول از دەسەڭىز، لاۋلاعان وتتى قارا تابانىمەن باسىپ ءجۇرىپ ءوشىرىپ بەرەدى. ءبىر باسىنا بىرنەشە ونەردى قالاي توقايلاستىرعانىن ءجاماليدىڭ وزىنەن سۇراپ بىلگەن ەدىك.

- ءسىزدى قىتايدىڭ گۋڭفۋ ونەرىن شەبەر مەڭگەرگەن دەيدى بىلەتىندەر.

- قىتايلار بۇل ونەردى ۇلتتىق ونەر سايىسى دەپ اتايدى. بۇل ونەردىڭ ءتۇپ نەگىزى قازاقتىڭ اتقا ءمىنۋ شەبەرلىگىمەن بايلانىستى. كەزىندە الەمدى ارالاعان ساياحاتشىلار ات جالىن تارتىپ مىنگەن قازاقتىڭ ونەرىنە ءتانتى بولعان. قىتايدىڭ گۋڭفۋىنىڭ ءبىرىنشى ءتاسىلى «مابۋ» دەپ اتالادى. اتقا ءمىنۋ دەگەندى بىلدىرەدى. ەڭ الدىمەن تاقىمىڭنىڭ مىقتى بولۋىنا ماشىقتاندىرادى. سەن اتقا مىنە بىلسەڭ، ءوزىڭنىڭ كەۋدەڭدى تىك ۇستايسىڭ، دەنە تەپە-تەڭدىگىن ساقتايسىڭ دا، قاعىلەزدىگىڭنىڭ ارقاسىندا جەلكە تۇسىڭدا نە بولىپ جاتقانىن كورمەسەڭ دە سەزەسىڭ.

ەكىنشى ەتىڭدى تارامىس بولعانشا جاتتىقتىرادى. بۇلشىق ەتتى تارامىسقا اينالدىرساڭ، كۇشىڭدى تەز سارقىپ تاستامايسىڭ، قايراتىڭ ۇزاققا جەتەدى. ءۇشىنشىسى ەپتىلىككە باۋليدى. قىسقاشا ايتقاندا، گۋڭفۋ ونەرىنىڭ ەڭ باستى ارتىقشىلىعى وسى ءۇش تارماعىندا.

- ەندى وت كەشىپ، تەمىر ءيىپ، پىشاق ۇستىنەن جۇرەتىنىڭىز جايلى ايتىپ بەرسەڭىز. تاۋەكەلگە باراتىن ونەرگە كىم تاربيەلەدى؟

- ماعان اكەم بالا كۇنىمدە ءوزىنىڭ بويىنداعى بىرنەشە ونەردى ۇيرەتتى. 10 جاسىمدا اكەمنەن ۇيرەنگەن العاشقى ونەردى 12 جاسىمدا مەكتەپ ساحناسىندا كورسەتتىم. وقتاۋداي اعاشتىڭ ءبىر ۇشىن جەرگە تىرەپ قويىپ، قولىممەن ۇستاپ كەۋدەمدى كولدەنەڭدەتە شىر كوبەلەك اينالاتىنمىن. كەيىنىرەك تىسىممەن مالتا تاستان باستاپ، اۋىر كەسەكتەردى كوتەردىم. تاستى قايىس ارقانمەن وراپ، ارقاننىڭ تىستەيتىن جەرىن سۋعا سالساڭ، ءجىبيدى دە تىسىڭە باتپايدى. كەيىن وسى ونەردى ءوزىم ارى قاراي دامىتىپ، ەسەيگەن سوڭ قىتايدىڭ شاڭحاي قالاسىنان جانە شانشيگە بارىپ ساۋاتىمدى اشتىم.

- بۇگىندە تىسىڭىزبەن تىستەپ قانشا كەلى كوتەرەسىز؟

- 88 كەلىگە دەيىنگى اۋىر زاتتى كوتەرە الامىن.

- شۇرقىلتايعا تىرەپ قويىپ سوم تەمىردى يە الاتىنىڭىزدى دا بالا كۇنىڭىزدە مەڭگەردىڭىز بە؟ تەمىردىڭ كەۋدەڭىزگە تىرەلگەن ۇشى ءسۇيىر بولادى ەكەن، قالايشا تەسىپ كەتپەيدى؟

- تەمىردى بىردەن ءيىپ جىبەرۋ مۇمكىن ەمەس. ەڭ العاش قاتتى قامىستى سىندىرىپ باستادىم. بۇعان سىرتقى كۇشتى قولدانبايسىڭ، تەك ىشكى قۋاتىڭدى جيناپ سىندىراسىڭ. العاشىندا قامىس تەرىڭدى تەسىپ، ەتىڭدى جىرتىپ، جاراقات الاسىڭ. قازىر ابدەن ماشىقتانىپ العاندىقتان، تىسىممەن تارتىپ كەز كەلگەن جەڭىل كولىكتى، 20 ادام سىياتىن شاعىن اۆتوبۋستى بەس-ون مەتر جەرگە سۇيرەيمىن، ودان كەيىن ۇشى بار نايزانى شۇرقىلتايعا تىرەپ، ەكىنشى ۇشىن كولىككە تىرەي سالىپ، كەرى يتەرىپ بەرەمىن. ۇزاق جاتتىعۋدىڭ ناتيجەسىندە شۇرقىلتاي تەسىلمەيدى. ەگەر ماشىقتانباي بىردەن تەمىردى يەم دەپ ارەكەت ەتسەڭ، وڭەشىڭدى ويىپ جىبەرەدى عوي.

بۇل ونەردى كەزىندە قاجىمۇقان، بالۋان شولاق بابالارىمىز بىزگە دەيىن دە مەڭگەرىپ، ەلدى ارالاپ ونەرىن كورسەتكەن. مەنەن كەيبىر ادامدار سيرك ونەرىن ورىنداۋىمدى، تريۋكتەردى جاساۋىمدى وتىنەدى. مەنىڭ يگەرگەن ونەرىمدى قازاقشالاپ «تاڭ-تاماشا ونەر» دەپ اتاعان دۇرىس. نەگە؟ سەبەبى ەل تاڭعالا وتىرىپ تاماشالايدى.

- پىشاق ۇستىمەن جالاڭ اياق ءجۇرۋدى، اينەك سىندىرۋدى، وتتى ءوشىرۋدى دە ەرتەرەكتە ۇيرەندىڭىز بە؟

- ءيا، ءبارىن بالا كۇنىمنەن مەڭگەردىم. پىشاقتى باسپاس بۇرىن تاباننىڭ بابىن كەلتىرۋ قاجەت. ول ءۇشىن اياق كيىم كيمەي جالاڭاياق كوپ جۇرگەن دۇرىس. قۇم كەشىپ ماشىقتاناسىڭ. ودان كەيىن قارا تۇزبەن اياقتىڭ ەتىن پىسىرەسىڭ. سودان سوڭ عانا تاۋەكەلگە بارۋعا بولادى. ايتپەسە، پىشاق ەتىڭدى وسىپ تۇسپەي مە؟ بۇعان قوسا تاباندىلىق، ەپتىلىك، جىلدامدىقتى شەبەر مەڭگەرۋىڭ كەرەك. 18 پىشاقتى وتكىرلەپ ءجۇزىن باسىپ جۇرەمىن دە، لىپىپ تۇرعان ۇتكىردىڭ ۇستىندە تۇرىپ، تىسىممەن ادامدى كوتەرەمىن، ەكى قولىما گىر تاسىن قوسا ءىلىپ الامىن.

لاپىلداپ جانىپ جاتقان وتتى تابانىممەن باسىپ، كەشىپ ءجۇرىپ ءوشىرىپ تاستايمىن. شالا بۇلىنگەن اينەك شولمەكتەردى تابانمەن تاپتاپ ۇگىتىپ بەرە الامىن. مۇنىڭ بارى اششى تەردىڭ ءتاتتى جەمىسى.

- ءسىز بۇل ونەردى اتاجۇرتقا كەلگەنگە دەيىن مەڭگەردىڭىز. قىتايدا قالاي باعالادى؟

- 1995-جىلى شىنجاڭنىڭ قۇرىلعانىنا - 46، قىتاي مەملەكەتىنە 50 جىل تولۋىنا وراي اۋقىمدى شارا ءوتتى. وسى سالتاناتتى كەشتە مەن تاڭ-تاماشا ونەرىمدى كورسەتۋ ءۇشىن شولپان قالاسىنىڭ فيلارمونياسىنىنىڭ ۇجىمىمەن بىرگە بارماقشى بولدىم. قىلشىلداعان جىگىت كەزىم، فيلارمونيانىڭ باسشىسىنا «ساحناعا تۇيە ءمىنىپ شىعامىن» دەدىم. ولار ءار تاراپتان كەلەتىن سىيلى قوناقتار الدىندا تۇيەنى ساحناعا شىعارۋعا بولمايتىنىن ايتىپ اقتالدى. مەن شارتىمدى ورىنداماسا، ساحناعا شىقپايتىنىمدى ەسكەرتتىم.

اقىرى ۇيىمداستىرۋشىلار گيپستەلگەن تۇيەنىڭ ماكەتىن جاساپ بەردى، ەكى جىگىت ماڭ-ماڭ باسىپ كوتەرىپ جۇرەدى. ماتامەن قاپتالعان «قاعاز-تۇيە» الىستان ءتىرى تۇيە سەكىلدى كورىنەدى. وسىلايشا تۇيەگە ءمىنىپ شىعىپ، ساحنادا زىلدەي تەمىردەن سوعىلعان اتتىڭ ءمۇسىنىن تىسىممەن كوتەرىپ، اينەكتى ۇگىتىپ بەردىم. ەگەر قىتايلار ونەرىمە ءتانتى بولماسا، مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى كونسەرتكە قاتىستىرا ما؟

جەر بەتىندە جان سانى جاعىنان ءبىرىنشى ورىندا تۇرعان مەملەكەت - قىتاي. بۇل ەلدە بالاسىن ءبۇلدىرشىن كەزىنەن سپورتتىق مەكتەپكە بەرەتىندەر بار. مۇنداي مەكتەپكە بارعان بالا ەرتەڭ باسقا سالاعا كەتە المايدى، تەك سپورتتىڭ سوڭىنا تۇسەدى. ول بالا تەك سپورتتى عانا ويلايدى، تۇندە ۇيقىدان وياتىپ الىپ، جاتتىعۋعا سالادى. شىبىقتى قانشا يسەڭ دە، وڭايلىقپەن سىنبايدى عوي. ولار وسى ۇستانىممەن بالانىڭ سۇيەگى قاتايماي-اق سپورتقا جەگىپ قويادى. باستى ارتىقشىلىعى وسى.

سۇحباتتاسقان ق. پىشتاق، الماتى قالاسى.

دەرەككوز: «جاس الاش» گازەتى. 2013-جىل