لەۆ تولستويدىڭ قاتەسى نەمەسە اننا كارەنينانىڭ كۇناسى

استانا. KAZINFORM – ...ايتقانبىز: «قايبىر شىعارما دا - قۇداي جولىمەن تەكسەرىلگەندە، سوعان سايكەس كەلگەندە عانا بارىپ، جوعارى دارەجەلى شىنايى دا ءتۇبىرلى كوركەم ادەبيەت بولماق» دەپ. وسى سوزىمىزدە قالامىز. سەبەبى، مەن - قۇدايعا سەنەتىن اداممىن، - قۇدايدىڭ قۇلىمىن. كىم-كىمدەردىڭ دە سولاي بولماعىن قالار ەدىم. «قۇدايعا - قوساق قوسۋعا» بولمايدى، - كۇپىرلىك تە كاپىرلىك.

قۇداي جولى - سوڭعى ءىلىم - ءىسلام؛ سوڭعى كىتاپ - قۇران-كارىم.

لەۆ تولستويدىڭ «اننا كارەنينا» رومان-ەپوپەياسى - ءسوز جوق، شەبەرلىگى شىڭدالعان، كوركەمدىگى كەلىسكەن، سوم دا كەڭ پانورامالى شىعارما. بالكىم، جۇرت ايتىپ جۇرگەندەي، بۇكىل شىعارماشىلىق عۇمىرىنداعى شوقتىعى بيىگى دە شىعار. ءبىراق-تا، «سوڭعى جەتىلگەن ىلىممەن» تەكسەرە قاراعاندا - قالاي ەكەن، ءا- ا؟..

ءبىزدىڭ بۇگىنگى باستى ماقساتىمىز - ىزدەيتىنىمىز - شىعارمانىڭ ءتۇبىرلى-ءتۇيىندى كونسەپتسياسى ءھام پافوسى.

بىلەسىزدەر: اننا - گۋماندى جان. سايتان اينالدىرىپ، ارالارى سۋىپ بارا جاتقان اعاسى مەن جەڭگەسىنىڭ ورتاسىنا - اراشاعا، قايتا تابىستىرماق نيەتپەن پەتەربوردان ماسكەۋگە كەلەدى. پويىزدان تۇسكەن زامات، پويىزدىڭ استىنا قۇلاپ ولگەن ادامدى كورەدى. بۇل - «زلوي روك» دەپ (كەيىننەن اننانىڭ باسىنان سول جاعداي قايتالانبايتىن با ەدى) تۇسىندىرىلەتىندەي. (ءتۇپ يدەياسىندا، جوسىقسىز بيلىككە قارسىلىقتىڭ ءبىر نىشانى). جالپى، رومان-ەپوپەيانىڭ «ءالقيسساسى» قالاي باستالۋشى ەدى؟

«ءاربىر وتباسى وزىنشە باقىتتى، ءاربىر وتباسى وزىنشە باقىتسىز» دەگەندەي ءسوز-جولدارمەن ەمەس پە. بۇلايشا ءسوز ساپتاپ شىعۋشىلىق - «نەلىكتەن» ەكەندىگىن بىردەن بايقاي قويمايسىز. «قوعام (بيلىك) كىنالى» دەگەندى عانا بايقايسىز دا، سونى ۇعىنىپ قابىلدايسىز. يا، قايبىر دە تەرىس تىرلىككە قوعامنىڭ كىنالى ەكەندىگى راس.

ءبىراقتا، سول قوعامنىڭ كىنالى دە كۇنالى بولماعىنا - «نە» سەبەپشى؟ رومان-ەپوپەيادا - بۇل جاعدايات تا تاسادان سىعالاپ قانا تۇراتىنداي.

ەندىگى ماسەلە، اننا مەن ۇلكەن چينوۆنيك كارى كۇيەۋىنىڭ ارا-قاتىناستارىنىڭ سالقىندىعى. اعاسى مەن جەڭگەسىنىڭ ماسەلەسىن شەشىپ كەلگەن اننا - ءوز ماسەلەسىنىڭ شەشۋىن تابا المايدى. جوق، اقىرىندا تابادى - «وزىنە-ءوزى قول سالۋمەن، ءولتىرىپ تىنۋمەن»؛ ونىڭ ۇستىنە، كەزدەيسوق جولىعىپ، ءوزى ۇناتىپ ءسۇيىپ قالعان وفيتسەردى دە، ودان تۋعان ءوز بالاسىن دا بەلگىسىزدىك تۇڭعيىعىنا تاستاپ كەتۋىمەن. تاعى دا، بارىنە دە قوعام كىنالى سياقتى.

«نەگە؟ نەلىكتەن؟..»

ءيا، قوعام كىنالى؛ ءيا، بيلىك كىنالى؛ ءيا، كارى چينوۆنيك كۇيەۋى كىنالى؛ ءيا، سول كەزدەگى زاڭ كىنالى؛ ت. ت. ت. كىمدەر-نەلەر كىنالى دە كۇنالى. ال، بۇگىنگى ءسوزىمىزدىڭ نەگىزىنە كەلسەك - رومان-ەپوپەيانىڭ باستى گەرويى - اننانىڭ ءوزى شە؟..

بىرىنشىدەن، «زلوي روك» (ەگەر دە، سولاي دەپ قابىلداساق) - «كەزدەيسوق كەزىككەن جاس وفيتسەر، ونى اننانىڭ ءوزىنىڭ قۇلاي ءسۇيىپ قالۋى» ەمەس پە ەكەن؟ ولاي بولسا، «قۇلاي ءسۇيىپ قالۋعا» قانداي كۇش يتەرمەلەدى نەمەسە كىم- نە جەتەلەدى؟ اننا، نەكەلى - كۇيەۋى بار جان ەمەس پە ەدى؟ - ونى نەكەگە ەشكىم كۇشتەپ-زورلاماعان بولار؟..

«جۇرەككە ءامىر جۇرمەيدى» دەگەن دە بار. ءيا، مۇمكىن، اننۋشكامىز سول ءبىر وفيتسەرگە ولەردەي عاشىق بولىپ، جۇرەك-سەزىمدەرىن تۇگەلىنەن بەرىپ قويعان شىعار. مۇنداي جاعدايلار بولۋى مۇمكىن عوي. ءبىراق، ول دەگەنىڭىز، عاشىق بولعان - جۇرەگىڭدى بەرىپ قويعان اداممەن بىردەن «توسەكتەس بولا بەر» دەگەن ەمەس قوي. ءبارىمىز شەتىمىزدەن سولاي بولار بولساق، وندا… ايىرمامىز قايسى؟

«عاشىق بولۋ، ونىڭ ۇستىنە ولەردەي عاشىق بولىپ قالۋ، ءبىراق، جاعداياتقا بايلانىستى ەكى جۇرەكتىڭ قوسىلا الماۋى» دەگەنىڭىز - «سول ەرەكشە ءبىر نازىك سەزىمنىڭ جاعداياتقا بايلانىستى دۋشار بولعان بار اۋىرتپالىعىن باسىڭمەن كوتەرە ءبىلۋ» دەگەن دە ەمەس پە ەدى؟ ال، ەندى، ولاي ەتپەي، باس سالىپ «ايقالاسىپ- ايمالاسىپ» الساڭ - ول سەزىمنىڭ، ءھام اۋىرتپالىعىنىڭ قۇنى قانشالىقتى بولعانى؟ سول بولعانى - اننۋشكامىزدىڭ ءوزىن-ءوزى ءولتىرىپ تىنعانى، عاشىعىنىڭ قاڭعىپ كەتكەنى، ارالارىنداعى بالالارىنىڭ جەتىم اتانعانى، ءتاپ-ءتاۋىر مەملەكەتتىك قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن كارى كۇيەۋدىڭ جەرگە قاراپ قالعانى، ت. ت. ما؟ مۇنىڭ ءبارى «دۇرىس» دەپ قاي «كىتاپتا» جازىلعان ەكەن؟

سۇراق تا سۇراق. بىلاي قاراپ تۇرساڭىز، شەشۋى جوق سۇراقتار سياقتى. جوق، كەشىرىڭىزدەر، شەشۋسىز سۇراق بولمايدى. «قايدا، شەشۋى؟» سوندا - كىتاپتا. نەگىزگى ۇلكەن ءتورت كىتاپتىڭ ەشقايسىسىندا «الگىندەي ىستەڭدەر» دەگەن ءسوز جوق؛ ءجۇز جيىرما ءتورت مىڭ پايعامباردىڭ ەشقايسىسى «سويتىڭدەر» دەگەن ەمەس؛ ەڭ باستىسى، بارشا عالامنىڭ جالعىز يەسى «ونداي ەرىكتى» سىزگە بەرمەگەن، - «ويعا كەلگەندى جاساۋدى - ناپسىگە ەلىتۋدى» بۇيىرماعان.

بۇل جەردە، اننانىڭ «عاشىقتىعى» - تازا عاشىقتىق ەمەس، كارى كۇيەۋىنەن جەرىنگەننەن كەيىنگى، «قۇمارلىق ارالاس» (جىن ارالاس) عاشىقتىق بولسا كەرەك-تى. اننانىڭ كۇناسى دا، تولستويدىڭ قاتەسى دە وسىدان شىقسا جارار-دى. («عاشىقتىق، قۇمارلىقپەن - ول ەكى جول». اباي-ھاكىم اتا).

ادەبيەت تۋرالى ايتقان ەدىك - «قۇدايدىڭ ءبىر اتى» دەپ. «ونداي قاسيەت بويىنا بەرىلگەندەر - ءوز ىسىمەن شۇعىلدانىپ، ايتپەگەندەيلەر - اۋەسقويشىلىق قىلىپ جۇرەدى» دەپ تە ايتقانبىز. (بۇل ءسوزىمىز تولستوي- شالعا اسا تيەسىلى ەمەس…). سول سياقتى، وركەنيەت پەن ورەسكىلدىكتى، مادەنيەت پەن جابايىلىقتى، دەموكراتيا مەن انايىلىقتى بىزدەر شاتاستىرىپ العانبىز.

بىلمەستىكتەن ەمەس، قاساقانا، بىلە تۇرا. «باتىس» - «شىعىس» دەگەندەر ويلاستىرىلىپ تابىلعان. شىن ماعىناسىندا ەمەس، قاساقانا، قۇيتىرقىلىقپەن. مۇنى ويلاپ تاۋىپ جۇرگەندەر - «باتىستىقتار». ەڭ كوكەسى - امەريكاندار.

امەريكانىڭ - «يمپەريا زلا» دەپ اتالاتىندىعى سوندىقتان. بۇلاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ اۋەلگى باسى كىمدەر ەكەندىگىن جاقسى بىلەسىزدەر - ەۋروپادان قاشىپ-پىشىپ، تىنىش جاتقان جەرگە كەلىپ، جەرگىلىكتى ۇندىستەردى قىرىپ-جويعان بۇزاقى-قىلمىسكەرلەر.

ساقىرلاعان ۇندىستەردىڭ سۇيەگىنىڭ ۇستىندە وتىر… ابدەن زورايىپ الىپ، بۇكىل الەمگە ءزارىن شاشىپ باعۋدا. ەڭ ءبىرىنشى، وزدەرى شىققان «باتىس ەۋروپاسىن» بۇزىپ، ون توعىزىنشى عاسىردىڭ باسىنان باستاپ جىن-ويناققا اينالدىردى. ايتپەسە، باتىس ەۋروپا، مەيلى وتكەن دىندە- اق بولسىن، سول دىندەرىن ۇستانىپ، سالت-داستۇرلەرىن ساقتاپ، جاپ-جاقسى-اق كەلە جاتقان. قازىر نەسى بار؟ تەك، «اقشا» بار. قالعانىنىڭ ءبارى «كوك تيىن!» - تىرجالاڭاش جۇرە بەر! اقشادان «قۇداي» جاساپ العان.

بۇل «ءسان- سالتانات» - باسقانى بىلاي قويعاندا، بىزدەرگە دە جەتىپ قويعان. «كوسموستىق شاپشاڭدىقپەن!..» مىنە، «اننا كارەنينانىڭ» تۋىنداۋى - سول كەزەڭگە - «بۇلىنشىلىككە» تۋرا كەلگەن. ارىستان شال اننانى «مادەنيەتتى، گۋماندى، وزىق ويلى» ەتىپ كورسەتكىسى كەلگەن، - كورسەتكەن.

ول دەگەنىڭىز، «قوعامنىڭ، كارى كۇيەۋدىڭ، عاشىقتىقتىڭ» ماسەلەلەرىن الگىندەي جولمەن (باسقامەن ويناستىق قىلىپ، ودان، قايداعى جازىقسىز پويىزدىڭ استىنا ءتۇسىپ) شەشىپ تاستاۋعا بولاتىندىعى. سەبەبى، اننانىڭ «كوزى اشىق» قوي، ەشقانداي قارسىلىققا (قيىندىققا) توزۋگە بولمايدى ەمەس پە، «وركەنيەتتىلەرگە»؟..

ال، ەندى، «نەنىڭ - نەمەن» تەكسەرىلەتىندىگىن جوعارىدا ايتتىق. ولاي بولسا، تاعى دا سۇراق - اننانىڭ «كوزىنىڭ اشىقتىعىن» نەمەن تەكسەرىپ بىلەمىز؟ ۇلكەن كىتاپتارداعى ىلىمگە كەلمەسە، ونى ۋاعىزداعان ءجۇز جيىرما ءتورت مىڭ پايعامباردىڭ ىسىنە جاتپاسا؟.. كىمنىڭ، قاي عۇلامانىڭ - «نەسىمەن»؟..

لەۆ تولستوي - «اننا كارەنينانى» «باتىستىڭ» اسەرىمەن جازعان. (مىسالعا، قاراڭىز: گ. فلوبەر. «گوسپوجا بوۆاري»). سەبەبى، باتىس دۇرىلدەپ تۇرعان. دۇرىلدەپ تۇرعاندىكىنىڭ ءبارى دۇرىس. ولارعا «ويلاستىق» تا، «ويناستىق» تا، ءبارى دە جاراسا بەرەدى. ولاي بولسا، «جۋىلماعان رەسەيگە» (ورىستارعا) نەگە سويتپەسكە («مادەنيەتتى» بولماسقا)؟..

تۇپكىلىكتى تۇسىنىكتەمە شەگىنىس: بايقاساڭىز، ەكى شىعارما دا - «گ-جا بوۆاري» (بارىپ تۇرعان «جۇرگىش» ايەل)، «اننا كارەنينا» (ول دا وڭىپ تۇرماعان) - ەگىزدىڭ سىڭارىنداي، ۇقساس. ال، مەنىڭ تۇسىنىگىمشە دە قابىلداۋىمشا: دۇنيەنى تۇگەلدەيتىن - قارابايىر دا قۇيتىرقى «ايەل زاتى» ەمەس، قاسيەتتى دە كيەلى «انالار».

ەكەۋلەرى - ەكى بولەك نارسە دە ۇعىمدار. «ايەل» - «سيقىر، سايتان، بابا ياگا، مىستان كەمپىر، جەزتىرناق» - دۇنيەنى بۇزادى، جويادى. «انا» - قۇدايدان كەيىنگى مىزعىماس تا اينىماس قاسيەت-كيە - دۇنيەنى ۇستاپ تۇرادى، جاسايدى.

وسى تۇستا، ناقتى ءبىر مىسال: شىڭعىس ايتماتوۆ. «انا- جەر- انا». مىنە، بۇل - ناعىز اتىنا زاتى ساي دۇنيە. ەندى، ءوزىڭىز ويلاپ كورىڭىز: «اننا مەن گ-جا بوۆاري - «ايەل زاتىنا» ما، «اناعا» ما - قايسىسىنا جاتاتىندىعىن؟ «انادان ساداعا!» دەرسىز-اۋ…

«ءاربىر وتباسى وزىنشە باقىتتى، ءاربىر وتباسى وزىنشە باقىتسىز.» بۇل سوزبەن ارىستان شال نەنى ايتىپ بىلدىرگىسى كەلدى ەكەن؟ بايقاڭىز، ويى اۋقىمدى دا ارىدا. اننانىڭ اعاسى مەن جەڭگەسىنىڭ شاڭىراعى ءسال بولماعاندا «باقىتسىز» بولىپ بارا جاتىر ەدى - اننانىڭ ارقاسىندا (قۇدايدىڭ ەمەس…) امان قالدى دا، ءوز شارۋالارىن دوڭگەلەتىپ كەتە باردى. «ر» مەن «گ» - ەكەۋى دە، ايتەۋىر «اپەندىگە» ۇقساس بىرەۋلەر ەدى، اننانىڭ اعاسى مەن جەڭگەسىنىڭ شاراپاتى ءتيدى دە (تاعى دا، قۇدايدىڭ ەمەس…)، «وزدىكتەرىنشە باقىتتى» ءبىر وتباسىنا اينالىپ شىعا كەلدى. ال، اننانىڭ ءوزى مەن كارى كۇيەۋدىڭ وتباسى «ناعىز باقىتسىزدىققا» دۋشار بولدى.

ءيا، سونىمەن؟.. سونىمەنەن، بۇل جەردەگى تۇپكى دە ءتۇبىرلى ءپالساپا - «عاشىق جۇرەكتەر» قوسىلعاندا عانا، سوندا عانا بارىپ ۇلكەن وتباسى (رەسەي) «باقىتتى» بولادى! ول ءۇشىن: «رەسەيدىڭ ايەلدەرى نەكەدە مە، جوق پا، كۇيەۋلەرىن جاقتىرا ما، جوق پا، ماڭىزدى ەمەس، ماڭىزدىسى سول - اننا سياقتى «كوزدەرى اشىق تا وزىق ويلى» بولسىن!» سەبەبى، اننانىڭ اعاسى مەن جەڭگەسىنىڭ وتباسىنىكى - «ءجاي عانا قاتارداعى باقىتتىلىق»؛ «ر» مەن «گ» نىڭ وتباسىنىكى - «بالالىق تا شالالىق باقىتتىلىق».

مۇنداي «باقىتتىلىقتاردىڭ» پايداسى شامالى. بارلەرى ءۇشىن، ۇلكەن وتباسىنىڭ جارقىن دا ەركىن كەلەشەگى ءۇشىن، اننا - ءوزىن-ءوزى قۇربان ەتىپ، باقىتسىزدىق اكەلەتىن بۇعاۋلى ءوز وتباسىن ورتەپ، بارشاعا ونەگە كورسەتتى ەمەس پە؟.. (بۇل، ءبىرجاعىنان - «ايەل تەڭدىگى» عوي، قىزىل سابەتتىڭ كەزىندە ۇرانعا اينالاتىن؛ بۇگىندەرگى - «گەندەرلىك سايقالي- ساياسات»).

ال- ل- ل… بۇعان نە دەرسىزدەر؟ قاي ءپالساپاعا، كىمدەردىڭ «نەسىنە» جاتقىزساق ەكەن؟..

سۇراق تا سۇراق، سۇراق… «عاشىق جىگىت» قايدا كەتتى؟ باسى اۋعان جاققا ما؟ جوق، ول ونداي ادام ەمەس، انناعا پارا-پار - «گۋماندى، وزىق ويلى، كوزى اشىق» قوي. سوعىسقا كەتتى. «باسۋرماندار سەربياداعى حريستياندارعا قىسىم كورسەتىپ جاتىر ەكەن، اعايىندارىنا كومەككە بارۋى پارىز. مۇمكىن، سوعىسىپ ءجۇرىپ، تاعى ءبىر عاشىعىنا جولىعىپ قالار، ءسويتىپ، «باقىتتى» وتباسىن قۇرار، ۇلكەن وتباسىنىڭ «باقىتتىلىعىنا» سەپتىگىن تيگىزەر…»

ال- ل- ل… بۇعان دا نە دەي الار ەدىڭىزدەر؟ باسۋرمان بولسىن، حريستيان بولسىن، باسقا بولسىن، ءبارى ءبىر - «ادامنىڭ بالاسى» ەمەس پە ەدى؟ ماسەلەنى سوعىسپەن شەشكەن كىمدى كورىپ ەدىڭىز؟ - ەڭ باستىسى، سەنىڭ وزىڭە كەلىپ ازىرشە ەشكىم سوقتىعىسقان جوق ەدى عوي!؟. مۇنى «نەگە - قايدا» جاتقىزساق ەكەن؟..

جالپى، كىتاپتىڭ اتى - شىعارمانىڭ يدەياسى دا كونسەپتسياسى - «سايتاننىڭ سيقىري ساپالاعى» بولعانى دۇرىس-اق ەدى. مىسالى، «تۇزاققا شىرمالعاندار» دەپ اتالعاندا - ءسويتىپ، شىعارماعا ءسال- ءپال وزگەرىس ەنگىزىلىپ جىبەرگەنىندە - قاتىپ-اق كەتەر دە ەدى مە، شىركىن!.. ال، مىنا تۇرىندە - «اننۋشكامىز شىعارمانىڭ باستى گەرويى ەتىلىپ، ونەگەلىككە، ۇلگىلىلىككە ۇسىنىلىپ تۇرعانىندا» - «نونسەنس»… (فلوبەردىڭ دە الەمدىك كلاسسيكاسى - «گوسپوجا بوۆاري» دەپ ەمەس، مىسالعا، «كۇڭگىرت دۇنيە قۇشتارلىقتارى» دەپ تە اتالۋى ءتيىس پە ەدى؟..)

ەندى، ۇلكەن شىعارمانىڭ ءوز تۇعىرىن انىعىنان كورسەتەر بولساق، وندا: «اننا كارەنينا» - كەڭ فورماتتى ەتنوگرافيالىق رومان-ەپوپەيا. عاشىقتىق- جەڭىلتەكتىككە قۇرىلعان، - الدامشى- ىنتىزارلىقپەن كومكەرىلگەن. تۋراسىندا، «قۇمارلىققا» (ناپسىگە) دەسەك تە بولار-اۋ. بولدى، ءبىتتى…

«لەۆ تولستوي مۇسىلماندىقتى ىشتەي قابىلداعان، ءبىراق، اشىعىنان بىلدىرەرگە ءنوپىر موجانتوپاي حالقىنان قايمىققان» دەگەندەي دە اڭگىمە بار. قانشالىقتى دۇرىس، قانشالىقتى بۇرىس - كىم ءبىلىپتى… دەگەن دە، جانى جوق اڭگىمە ەمەس تە بولسا كەرەك-تى. سەبەبى، قارتايعاندا ارىستان- شال باسىن تاۋ-تاسقا ۇرعىلاپ كەتپەدى مە. تاڭ الدىندا سۇيىكتى ايەلىنە قاپالى حات قالدىرىپ، ارباكەشى ەكەۋى ۇيىنەن قاشىپ شىعىپ، اقىرى، قايداعى ءبىر ستانيتسادا ءولدى ەمەس پە. «ءبىرجاقتى» (ءبىرقالىپتى) بولعاندا، بۇيتەر مە ەدى؟.. مىنە، «اننا كارەنينانىڭ» يدەياسى مەن كونتسەپتسياسى، - «سولاي دەي قويساق»، - و باستا- اق، اننانىڭ سونداي ىشكى كۇيزەلىستى كۇيدە جۇرگەندىگىنەن، «ءبىرجاقتىلىققا» شىعا الماۋىنىڭ سالدارىنان، «وركەنيەتتى باتىستىڭ» اسەرىنەن تۋىنداعان بولسا كەرەك- ءتى.

جالپى، «باتىستىق وركەنيەت» (تەحنيكالىق پروگرەسسكە جەتۋ، تۇرمىستىڭ جاقسارۋى، ت. ت. ) - بارلىق يماني قۇندىلىقتارمەن (ءدىن، سالت- ءداستۇر، ۇيات- ايات، ت. ت. ) الماستىرىلىپ، ورنىن باسقان. «سوعان جەتسەڭ يا سول جولدا بولساڭ - باسقا ءبارىن- ءبارىن دە تارك ەتە بەرۋىڭە بولادى» دەگەندەي تۇسىنىك، قاعيدا پايدا بولىپ، قالىپتاسقان. (قازىرگى وزىمىزگە قاراڭىزدارشى - «قانداي حالدەمىز؟..») «باتىس» تەحنيكالىق پروگرەسسكە جەتىپ، وركەنيەتتى اتانعانىمەن - ولاردىڭ ۇلكەن قاسىرەتى - انىعىنا كەلسەك، تۋراسىن ايتساق، وتكەن دىندە - سۇعاناق قولدارمەن كوپ تۇستارى وزگەرتىلىپ كەتكەن قالىستى ىلىمدە قالىپ قويعان، قۇدايعا «قوساق» («كرەست» تاعىنۋشىلىق، «ءماريام قۇدايدىڭ اناسى، يسا قۇدايدىڭ بالاسى»، «ترويتسا» دەۋشىلىكتەر) قوسىپ جۇرگەن، ايارلار. سوندىقتان دا، وسى تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان تۇيتكىلدى ماسەلەلەر - «باتىستىق جازۋشىلاردىڭ» دەرلىك كوبىسىنە ءتان.

«قوعام- قوعام…» دەگەندى كوپ ايتتىق قوي. قايتالاپ قورىتساق، قوعامدى كىمدەر جاسايدى؟ تەك قانا بيلىك ەمەس، بارشامىز جاسايدى ەمەسپىز بە. ال، اننا وزىق ويلى، گۋماندى جان ەكەن، - نەگە وندا ونىسىن ءىس جۇزىندە (حالىقتىڭ الدىنا شىعىپ يا تولستويدىڭ ءوزى سياقتى قالام ۇستاپ، نە باسقالاي) كورسەتپەيدى؟ ىشتەي تىنعانىن كىم ءبىلىپ، كىمدەر قالايشا تۇسىنەر؟ پويىزدىڭ استىنا تۇسكەنىنە، جۇرت - «ە، بەيشارا-اي» دەپ ايارشىلىق بىلدىرەر دە قويماس پا؟..

ال، ەندى، «ارىستان- شال مۇسىلماندىقتى ىشتەي بولسا دا قابىلداعان-اۋ» دەگەن وي-پايىمعا كەلسەك، ونىڭ بىردەن-ءبىر دالەلى - «قاجىمۇرات» پوۆەسى جانە «نابەگ» اڭگىمەسى. بىزدەردىڭ وي-پىكىرىمىزشە، لەۆ تولستويدىڭ ەڭ ۇزدىك شىعارمالارى - وسى «قاجىمۇرات» پەن «نابەگ». ناعىز گۋماندى، «قۇداي جولىنا» انىق تا تۋرا كەلەرى - وسى شىعارمالارى.

وسى ەكى ەڭبەگىندە لەۆ تولستوي، ءبىر سوزبەن دوڭگەلەكتەپ تە دايەكتەپ ايتقاندا، ءوزىن جازۋشىلىق ءھام اداميلىق بيىك تۇرعىسىنان «ۆو ۆسەم بلەسكە - ۆو ۆسەي كراسە!» كورسەتە دە دالەلدەي بىلگەن.

لەۆ تولستويدىڭ «ۇلىقتىعىنا» ەشكىم شاك كەلتىرە قويماس. باسقاسىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، وسى سىنعا الىپ وتىرعان «اننا كارەنيناسىنىڭ» ءوزى كەڭ قۇلاشتى شىعارما. ال، ءبىراق، ءبىزدىڭ بۇگىنگى جان-شىرىلىمىز - «كۇندە دە داق بار» دەگەندەيىن - «اننا كارەنينادا» دا (ل. تولستويدا) كەمشىلىك تە، قاتەلىك تە بار» دەگەندى ايتىپ كورسەتۋ بولدى. («كەمشىلىك، قاتەلىك» بولعاندا دا - ماڭىزدى دا شەشۋشى). «نە ءۇشىن؟..»

الەمدى جامان عادەت كەزگىلەپ ءجۇر. ول بۇرىننان كەزگىلەپ جۇرگەن جامان عادەت قازاق سياقتى بالاڭ دا اڭعال حالىقتا اسقىنعان تۇردە. (اباي- ھاكىم: «ۇلىق ايتتى - ءبىتتى…») ءبىر مىقتى بىردەمە دەسە - قالعاندارىمىز جاندايشاپتاپ، جالاۋلاتىپ، جاپا- تارماعاي شاۋىلدەي جونەلەمىز. دۇرىس پا، بۇرىس پا، ءارقالاي ىشكى-ەسەپ سەبەپ- سالدارلارىمىزعا بايلانىستى شىبىنداعان جابىداي باستى شۇلعي بەرەمىز. ءبىلىپ تە، بىلمەي دە. «وۋ، ادامدىق اتاعىمىز - سانالىلىعىمىز قايدا قالدى؟! ەڭ باستىسى، كەلەشەك نە بولادى؟..» مىنە، بىزدەردىڭ «اننا كارەنينانى» وسى كۇنىمىزگە دەيىن ءبىرجاقتى قابىلداپ، تولىقتاي ءتۇسىنىپ بولماي جۇرگەندىگىمىزدىڭ سەبەپ- سالدارى.

«اننا كارەنينا» - سوڭعى جەتىلگەن ءىلىمنىڭ تالاپ-تىلەگىنە تولىقتاي جاۋاپ بەرە المايدى. ءبىراق- تا، دەگەن دە، كوركەمدىگى جوعارى - بەرەرلىگى دە، ونەگەلىگى دە جەتەرلىك دۇنيە. قوعامنىڭ كىنالى دە كۇنالى بولماعىنا - ەڭ ءبىرىنشى، الدىمەن، ءوزىمىزدىڭ وسى «تۇسىنبەستىك يا قاساقانا تۇسىنگىمىز كەلمەستىك» ساسىق- قۇلقىمىز كىنالى دە كۇنالى. («ادام!» دەگەن داڭقىم بار، ادام قىلماس حالقىم بار، قايدا دا بارىپ وڭارمىن». اباي- ھاكىم اتا).

ولاي بولسا، نەگە - نە نارسەنى بولسا دا ءارقايسىمىز اۋەلىم ءوز باسىمىزبەن تەكسەرىپ المايمىز؟ - سوسىن بارىپ، بەيباق باستى ە ارى، ە بەرى شۇلعىمايمىز؟.. ال، ەندى، الگىندەي جاپپاي جەل سوققان جاققا قاراي جاپىرىلا باس شۇلعىعىشتىعىمىزبەن - «كىم» بولدىق؟ «كىمگە» ەمەس، «نەگە…» ۇقساپ-اق كەتتىك ەكەن، ءا- ا؟ .. ءىسىڭ (جولىڭ) دۇرىس بولسىن، ونى جالعاني جەكە باس قۇلقىڭمەن شاتاستىرما دا ارالاستىرما. اباي-ھاكىم اتانىڭ: «اتانىڭ بالاسى بولما، ادامنىڭ بالاسى بول؛ اتانىڭ بالاسى - دۇسپانىڭ، ادامنىڭ بالاسى - دوسىڭ» دەگەن وسيەتىنە ادال دا بەرىك بول.

ەڭ بولماسا، ءبىزدىڭ وسى سوزدەرىمىزدەن كەيىن، ھاركىم ءبىر ساتكە دە تەرەڭىنەن ويلانىپ، وزىنە جوعارىداعى ساۋالدارىمىزدى قويىپ كورسىنشى. مۇمكىن، ۇياتى ويانىپ، بەتىنە قىزىل جۇگىرەر. سوسىن، بالكىم، تىزەسىن بۇگىپ، قولىن جايىپ، اسپانعا ءبىر قاراپ تا قالار…

 

يگىلىك ايمەن، جازۋشى، سىنشى، پۋبليتسيست

 

madeniportal.kz