ەل تاريحىنىڭ ۇمىت قالعان بەتتەرىنەن

استانا قالاسىنداعى «جاستار» شاعىن اۋدانى ماڭىندا ورنالاسقان مۇسىلمان زيراتىنىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، مىندەتتى تۇردە قول جايامىن. ەسكى قورىمداعى مارقۇمداردىڭ ارۋاقتارىنا ارناپ قۇران باعىشتايمىن. ەل-جۇرتتىڭ ايتۋىنشا، بۇل قورىمدا تالاي ادام ماڭگىلىك ورىن تاپقان. سولاردىڭ اراسىندا بەلگىلى دە، بەلگىسىز دە ەسىمدەر بار.

Памятник Кенесары хану Кенесары хан ескерткіші
Фото: Адлет Беремкулов/ Kazinform

وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارى ماسكەۋدە بەلگىسىز جاعدايدا قايتىس بولعان الاش قايراتكەرى، قازاقتىڭ ءبىرتۋار قالامگەرى سماعۇل ءسادۋاقاس ۇلىنىڭ سۇيەگىنىڭ كۇلى الاششىل ازاماتتار ارقاسىندا وسى زيراتقا قويىلدى. 1840 - جىلدارعى ۇلت- ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كوسەمى، اتاقتى كەنەسارى قاسىم ۇلى اسكەرلەرىنىڭ ورىس بەكىنىسى اقمولاعا شابۋىل جاساعان كەزدە قازا تاپقان قازاق جاۋىنگەرلەرى مولاسىنىڭ باسىنا قويىلعان تاس تا وسىندا. قۇلپىتاستا ا. بايتۇرسىن ۇلى قارپىمەن (توتەشە) حان كەنە ساربازدارى رۋحىنا باعىشتاپ يماني سوزدەر ويىپ جازىلعان.

اقمولا زيراتىندا شىنىمەن دە كەنەسارى حاننىڭ سوعىستا قازا تاپقان اسكەرلەرى جەرلەنگەن بە؟ شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە كەزدەسكەن دەرەك وسى سۇراققا ءبىزدى قايتىپ ورالتىپ وتىر. عالىمنىڭ بەستومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ ەكىنشى تومىندا «بايان- اۋىل وكرۋگى تۋرالى «1857 ج. ومبىدان حاتى» جاريالانعان. حاتتا ⅩⅨ عاسىردىڭ باسىندا ءسىبىر ۆەدومستۆوسى ەنشىسىنە ءوتىپ كەتكەن (900 مىڭ شارشى شاقىرىمنان اساتىن اۋماقتا ورنالاسقان) ورتا ءجۇزدىڭ جەرىن باسقارۋعا جەڭىل بولادى دەگەن سىلتاۋمەن وبلىستارعا بولىنگەنى تۋرالى باياندالادى. ياعني پاتشانىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ، بۇرىنعىداي ونىڭ جانىنا قالاي قايتىپ ورالسام دەپ جۇرگەن سپەرانسكي ميحايلو ەسىمدى شەنەۋنىگى (پاتشانىڭ جارلىعىمەن پەتەربۋرگتەن قۋىلىپ، جەر اۋدارىلعان، باتىس ءسىبىر گەنەرال- گۋبەرناتورى بولىپ تاعايىندالعان) ءسىبىر ۆەدومستۆوسى شەنەۋنىكتەرىنە قازاق جەرىن قالاي رەسەيدىڭ قۇرامىنا وتكىزىپ الۋعا بولاتىنىن، شوقان جازعانداي، قاس- قاعىم ساتتە شەشىپ بەرگەن. ورتا ءجۇزدى ەكى وبلىسقا ءبولۋ ارقىلى ورىس شەكاراسىنىڭ سىرتىندا قازاقتىڭ ورتا ءجۇزى بولدى دەگەن تاريحي كورىنىستى قۇرتۋ كەرەك بولعان. شوقاننىڭ جازۋىنشا، پاتشا وكىمەتى سپەرانسكيي ۇسىنعان رەفورمانى بىردەن قابىلداپ، ناتيجەسىندە 400 مىڭنان استام تۇرعىنى بار كەڭ ايماق وتىرعان ەلىمەن ىڭسىز- شىڭسىز ورىس يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا ەنىپ كەتە بارعان. سامودەرجاۆيالىق رەسەيدىڭ ورتا ءجۇزدى يمپەريانىڭ قۇرامىنا الۋى، ودان بارىپ وسى جەرگە ورىس مەملەكەتىنىڭ باسقارۋ جۇيەسىن ەنگىزۋى، ال وسى ارادا ۇلى دالانىڭ سولتۇستىگىندەگى ەڭ قۇنارلى جەرلەردى يەمدەنۋىنە جالعىز كەدەرگى - حاندىق مەملەكەتتى جويۋ ەكەنىن جەرگىلىكتى تۇرعىندار كەش بايقاعان.

ⅩⅨ عاسىردىڭ 20 - جىلدارىنان باستاپ پاتشا وكىمەتىنىڭ «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر» ساياساتى قازاق حالقى اراسىندا وتە قاتتى نارازىلىق تۋدىرعان. شوقاننىڭ حاتىن نەگىزگى الاتىن بولساق، نارازىلىقتىڭ سوڭى ۇزاققا سوزىلعان ۇلت- ازاتتىق قوزعالىسقا اينالىپ، بۇل باياناۋىل پريكازىنان باستالعان.

ال وسى قوزعالىسقا 1822 - جىلى جەتەكشى بولعان ورتا ءجۇزدىڭ حانى ءۋاليدىڭ ۇلكەن بالاسىنىڭ، عۇبايدوللانىڭ باياناۋىلداعى ارەكەتتەرىن، ودان بارىپ عۇبايدوللانىڭ اعاسى قاسىم مەن ونىڭ ىستەرىن جاعاستىرعان بالالارى سارجان مەن كەنەسارى باسىندا تۇرعان قازاقتار كوتەرىلىسىن ورىس وكىمەتى اسقان قاتالدىقپەن بولۋعا ءماجبۇر بولعانىمەن، قوزعالىس جالعاسا بەرگەن. مىسالى، 1851 - جىلدىڭ توڭىرەگىندە تاريحي ساحناعا كەنەسارىنىڭ 19 جاستاعى بالاسى جاقىپ شىعىپ (ورىس دەرەكتەرىندە دجاكۋپ)، ونىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن اقمولا وكرۋگىندە تاعى دا بۇلىكتەر باستالعان. وسى ۋاقيعالار تۋرالى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ مالىمەتتەر بەرگەن زەرتتەۋشى گ. مۇقانوۆانىڭ ايتۋىنشا، جاقىپ تۇتقىندالىپ، بەرەزوۆا قالاسىنا جەر اۋدارىلعان. سول سياقتى كوپ ۋاقىتتان بەرى ءبىزدىڭ زەرتتەۋ وبەكتىمىزگە اينالىپ وتىرعان سۇلتان عازى بولات ۇلى ءۋاليحانوۆقا (ءۋالي حاننىڭ شوبەرەسى، عۇبايدوللا سۇلتاننىڭ نەمەرەسى) توقتالساق، ول قازاق دالاسىنا ورىس شارۋالارىن قونىس اۋدارۋ ساياساتىنا ءۇزىلدى- كەسىلدى قارسى بولعانىن تەك سوڭعى كەزدەرى ايتىپ ءجۇرمىز. وسى ازاماتتىڭ ارقاسىندا قونىس اۋدارۋ ساياساتى پەتەربۋرگ باسىلىمدارىندا پىكىرتالاسقا اينالعانىن ايتساق، وندا پاتشا وكىمەتىنىڭ قازاق جەرىنە دەگەن وزبىر ارەكەتىنە نارازىلىق ەشبىر تولاستاعان ەمەس.

ⅩⅨ عاسىردىڭ باسىنداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسقا توقتالعاندا ءبىز ۇلت تاريحىنداعى وسى ءبىر ەلەۋلى كەزەڭنىڭ شەڭبەرىن 1836-1847 -جىلدارمەن كورسەتىپ، ونىڭ باسشىسى رەتىندە كەنەسارى حان تۋرالى كوپ ايتامىز. ال شوقان ءۋاليحانوۆ كورسەتىپ وتىرعانداي، ەلەۋلى تاريحي وقيعادان باياناۋىل قازاقتارى دا شەت قالماعان. باتىس ءسىبىر باسقارماسىنىڭ اقمولا وبلىسى اۋماعىنا باسا- كوكتەپ ەنە باستاۋىنا قارسى بولۋىن باياناۋىلدىقتاردىڭ ەكى جىلدان ارتىق ۋاقىت كەنەسارىنىڭ قول استىندا بولعانى، تەك 1842 - جىلى امالسىزدان باتىردان بولەكتەنە باستاعانىن شوقان جازادى. ال ولاردى تەجەۋ ءۇشىن ءسىبىر ۆەدومستۆوسى وتە قاتاڭ شارا قولدانعان. ياعني باياناۋىل پريكازىنا جەرگىلىكتى قازاقتارىنىڭ اتىنان زاسەداتەل رەتىندە سايلانعان تايجان ازنابايەۆ دەگەن ازاماتتى «بەرگەن انتىندا تۇرماعان قىزمەتكەر (چينوۆنيك)» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، ۇكىمەت زاڭدارىنا قارسى قازاقتاردى نە كۇتەتىنىن كورسەتۋدىڭ «ۇلگىسى رەتىندە» اقمولا قالاسىندا اتىپ تاستاعان. شوقاننان الىنعان ازداعان مالىمەتتەن ءبىز تايجان ازنابايەۆتىڭ باياناۋىل پريكازىندا سۋدەبنىي زاسەداتەل ەكەنىن بايقاپ وتىرمىز (جاڭا ەنگىزىلگەن باسقارۋ جۇيەسىنە ساي وكرۋگتەردى باسقارۋ ءۇشىن ءۇش زاسەداتەل مەن باسقا دا ازاماتتىق ۆەدومستۆولار شەندەرى ەنگىزىلگەن. سول سياقتى وكرۋگتىك پريكازدارعا اعا سۇلتان باسقاراتىن قازاقتار سايلاناتىن بولىپ، ولاردى گەنەرال- گۋبەرناتور بەكىتەتىن بولعان). ال مۇنداي قىزمەتكە ورىس بيلىگى الدىمەن ءوزىنىڭ بەلسەندى ارەكەتتەرىمەن كوزگە تۇسكەندەرگە شەكپەن كيگىزىپ، وفيتسەرلىك شەن سىيلاپ، قىزمەت بابىندا جۇرگەن قازاق وكىلدەرىنە انت قابىلداتقان. ال ەگەر ولار ۇكىمەتتىڭ ساياساتىمەن كەلىسپەيمىن دەگەندى سەزدىرە باستاسا، «انتتى بۇزعاندار» ، «وتانىن ساتقاندار» دەپ ايىپتاپ، بىردە جەر اۋدارسا، ەندى بىردە ودان دا قاتاڭ جازالاعان. سونىڭ ءبىرى كەزىندە اتىن اتاۋعا دا تىيىم سالىنعان تايجان ازنابايەۆ قاراوتكەل زيراتتا جەرلەنۋى مۇمكىن بە؟ كەسىپ ايتۋ قيىن. ونى انىقتاۋ ءۇشىن ومبى مەملەكەتتىك ارحيۆى قورىن تەرەڭ زەرتتەۋ كەرەك.

امانگەلدى قاشقىمبايەۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Egemen Qazaqstan

سوڭعى جاڭالىقتار