كيىكتىڭ جەر بەتىندەگى ەشبىر اڭعا ۇقسامايتىن قاسيەتى كوپ - ءشوپتىباي بايدىلدين
قازاقستاندا كيىك ەتى ساتىلىمعا شىققاننان بەرى قوعام ونىڭ قانداي اڭ ەكەنىن، ەتىنىڭ ءدامىن، قاسيەتىن تالقىلاي باستادى. الۋان پىكىر ايتىلىپ جاتىر. تىپتەن كەيبىر ادامدار كيىكتىڭ كيەسىنەن قورقىپ ەتىن جەۋدەن باس تارتسا، تاعى ءبىرى «حالقىمىز قادىرلەگەن اڭدى بۇلاي جاپپاي اتۋ وبال» دەپ سانايدى. بۇل ەتتى تاڭسىق كورىپ جەگەندەر تاڭدايدا قالعان ءدامىن ءتورت تۇلىك مال مەن دالاداعى قوڭىر اڭنىڭ قايسىسىنىڭ ەتىنە ۇقساتارىن بىلمەي، تامسانىپ تا ءجۇر.
قورىتا ايتقاندا، ءبىزدىڭ حالىقتىڭ باسىم بولىگى قازاقستاندا تىرشىلىك ەتەتىن، وتانى ورتاق كيەلى اڭدى تولىق ءبىلىپ، بولمىسىن تانىپ تۇسىنبەگەن سەكىلدى. سوندىقتان ءبىز وسى ءبىر ەلدى ەلەڭدەتكەن، قىزىقتىرعان ساۋالداردىڭ جاۋابىن ىزدەپ، ارقالىق قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى، ولكەتانۋشى ءشوپتىباي بايدىلدين اعامىزعا حابارلاسىپ، ابىز اقساقالدىڭ كەسىمدى ۋاجىنە جۇگىندىك.
باۋىزداعاندا تۇياق سەرىپپەيتىنى - كيىكتىڭ كيەلىلىگىنىڭ ءبىر دالەلى
كيىك - اللانىڭ ەرەكشە جاراتقان اڭى. جەر بەتىندەگى سۇلۋلىقتى، پاراساتتىلىقتى، تازالىقتى، مارتتىكتى، مەيىرىمدىلىكتى، اڭعالدىقتى كيىكتىڭ بويىنان ىزدەۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. سوندىقتان دا ونىڭ ەشبىر اڭعا ۇقسامايتىن قاسيەتى كوپ-اق. كەزىندە كەڭەس ۇكىمەتى كيىكتىڭ بەلگىلى ءبىر مولشەرىن اتىپ، ارزان ەتتى حالىق يگىلىگىنە جاراتقان.
سول تۇستا مەن دە كيىك اۋلاعان اداممىن. كيىكتىڭ ەتىن ءوندىرىس بريگاداسىنا، شوپشىلەرگە اپارىپ بەرەتىنبىز. ول كەزدە جىلانشىقتىڭ بويىندا كيىكتەر ميلليونداپ جۇرەتىن. كيىكتىڭ اڭشىنىڭ الدىن ادەيىلەپ ءبىر كەسىپ ءوتىپ، اجالدىڭ الدىندا تاعدىر-تالەيىن سىناپ، كوزسىز ەرلىك جاسايتىنىنا، مارتتىگىنە تاڭداناتىنبىز. قاشقان كەزدە ءسۇرىنىپ قۇلاسا، قايتىپ تۇرماي جاتا بەرەدى. وندايدا بايلايتىن ءجىپتىڭ دە كەرەگى جوق. باۋىزداعاندا تۇياق سەرىپپەيتىنى - كيىكتىڭ كيەلىلىگىنىڭ ءبىر دالەلى. قازىرگى كۇنى وسىنداي ەرەكشە قاسيەتىن بىلمەيتىن ادامدار «كيىك شوشىنىپ، قوزعالا الماي جاتىر» دەپ ويلايدى ەكەن.
تۇزاققا وپ-وڭاي ءتۇسىپ قالاتىن اڭقاۋ اڭ
سونىمەن بىرگە كيىك - وتە اڭقاۋ اڭ. اڭشىلار ونىڭ شۇبىرىپ جۇرەتىن جالعىزاياق جولىنا قاقپان، تۇزاق قۇرىپ قويسا، وسقىرىپ-وسقىرىپ ۇركىپ الىپ، سوعان وپ-وڭاي ءتۇسىپ قالىپ جاتادى. ال ءبىر تابىن بولىپ شۇبىرىپ بارا جاتقان كيىكتىڭ ارتىنداعى تەكەسىن اتساڭ، ءۇيىر الدىعا ەمەس، ارتىنا بۇرىلىپ قاشادى. سودان الدىن باستاعان ەكىنشى تەكەنى دە اتىپ الاسىڭ.
تۇمسىعىنىڭ ەتى سيىردىڭ ءتىلى سياقتى
ەرتە كەزدە دە كيىك اۋلاۋ قازاقتىڭ قوسالقى كاسىبى، كۇنكورىسىنىڭ ءبىر سالاسى بولعان عوي. قازاق كەڭ ساحارادا تازا اۋا جۇتىپ، سۋدىڭ تۇنىعىن ءىشىپ، كيىكوتى سەكىلدى ءنارلى، ءدارى شوپتەردى تالعاپ-تاڭداپ جەيتىن كيىكتىڭ ءدامدى ەتىن جەپ، كادەسىنە جاراتقان. ءبىز دە بۇرىن كيىكتىڭ باسىنا دەيىن ءۇيتىپ جەيتىنبىز. تۇمسىعى تولعان ماي، تۇمسىعىنىڭ ەتى سيىردىڭ ءتىلى سياقتى بولادى. سەمىز تەكەلەرىن جاقسىلاپ تۇزداپ، سالقىن جەرگە جەل قاقتىرىپ جايىپ تاستاسا، ءبىر ايدان سوڭ سۇرلەنىپ، ءدامى، ءيىسى جىلقىنىڭ ەتى سەكىلدى بولىپ تۇرادى. ونىڭ ەتىنىڭ قاسيەتى - سول جازدا قۇرتتامايدى، تەز ساسىپ كەتپەيدى. قازاق كوبىندە كيىكتىڭ ەتىن ءوز مايىنا قۋىرىپ، قۋىرداق جاسايدى. ءمانتى جاساساڭ دا ءدامدى بولادى. ال تەرىسى - ەڭ ساپاسى جوعارى بىلعارى. ءمۇيىزىن، تۇياعىن، قانىن شيپالىق قاسيەتى زور ءدارى-دارمەكتەر جاساۋ ءۇشىن پايدالانعان.
مەيىرىمدى، ءبىراق اسىراعانعا كوندىكپەيدى
ولاردىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى - مەيىرىمدىلىگى. ەشقاشان جەتىم قالعان لاقتارىن دالاعا تاستامايدى. كەز كەلگەن كيىك جولىنان اداسىپ قالعان قۇرالايدى ەمىزىپ، وزىمەن بىرگە ەرتىپ اكەتە بەرەدى. «قۇرالايدىڭ سالقىنىندا» تۋعان كيىكتىڭ لاعى ەكى ساعاتتا تەز شيراپ، اياقتانىپ، اتتى ادامعا جەتكىزبەيتىن بولادى.
كيىك - قاسقىر سەكىلدى اسىراۋعا وتە سيرەك كونەتىن اڭ. لاقتارىنىڭ ءوزىن ۇستاپ ۇيگە الىپ بارساڭ ءولىپ قالادى. اسىراۋعا كوندىكپەيدى. قۇرالايدى ەشكىلەرگە تەلىسەڭ جەلىنىن جەپ قوياتىنداي سورعىلاپ، باقىرتىپ جىبەرەدى.
ۇرعاشى كيىك ءتولىنىڭ ۇرعاشى نە ەركەك بولىپ تۋۋىن ءوزى رەتتەيدى
زوولوگ مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ۇرعاشى كيىكتەر ىشتەگى ءتولىنىڭ ۇرعاشى نەمەسە ەركەك بولىپ تۋۋىن وزدەرى رەتتەيتىن كورىنەدى. ەگەر ارالارىندا تەكەلەرى ازايىپ بارا جاتسا، سول جىلى كىلەڭ ەركەك لاقتاردى ومىرگە اكەلەتىن، ءوز ءوسىمىن ءوزى باقىلايتىن جەر بەتىندەگى ءبىر عانا جانۋار - وسى كيىك. وسىدان كەيىن قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنە تاڭ قالماي كورىڭىز!
قازاق جۇرتى «ءيتتىڭ يەسى، ءبورىنىڭ ءتاڭىرىسى، اقبوكەننىڭ كيەسى بار» دەپ قادىر-قاسيەتىن جەتە تۇسىنگەن. سوندىقتان كيىكتىڭ سانىن رەتتەيمىز دەپ، جاۋداي ءتيىپ، اسىرا سىلتەپ، جويداقسىز قىرا بەرۋگە دە بولمايدى.
ساكەن سەيفۋلليننىڭ «اقساق كيىگىندەگى»:
«بوكەننەن سۇلۋ اڭدى مەن كورمەدىم،
وزگە اڭعا جانۋاردى تەڭ كورمەدىم.
كوزدەرى مولدىرەگەن اقبوكەندى
ادامنىڭ بالاسىنان كەم كورمەدىم»، - دەگەن كيىكتى ادام بالاسىنا تەڭەگەن ولەڭ جولدارىنان كيەلى اڭنىڭ ايرىقشا قاسيەتىن، سۇيكىمدىلىگىن سەزىنەسىڭ. سول سەكىلدى كاكىمبەك سالىقوۆ اعامىزدىڭ «جەزكيىك» ولەڭىندەگى:
«جەز كيىك، ءبىزدىڭ جاققا قالاي كەلدىڭ؟
جولىمدى تىكە كەسىپ، جاناي بەردىڭ.
ادامنىڭ كوزدەرىندەي ەكى كوزىڭ
ياپىرماي، ءداتىم شىداپ قالاي كوردىم؟» - دەگەن شۋماقتارى دا كيىكتىڭ حالىق جۇرەگىندەگى دارا قاسيەتىن، قادىر-قىمباتىن بەينەلەپ تۇرعانداي.
اۆتور
باقىتجول كاكەش
