كۇيشى مەن دومبىراشىنى شاتاستىرمايىق

استانا. قازاقپارات - جازۋشى، بەلگىلى عالىم قويشىعارا سالعارا ۇلىنىڭ: «قازىرگى كەزدە ءبىز ءسوزدىڭ جاڭعىرىعىن عانا تۇسىنەمىز»، دەپ ايتقانى بار ەدى. شىنىمەن دە، ءسوزدىڭ ماعىناسىنا كوڭىل بولمەۋ بەلەڭ العانى راس. ءار نارسەنىڭ سوزدىك ۇعىمى مەن سيپاتتىق ۇعىمىن جانە ماعىناسى مەن مازمۇنىن دۇرىس ءتۇسىنىپ، اراجىگىن ايىرعان ءجون-اق. ءبىراق وعان كوڭىل اۋدارۋعا سالعىرتتىق تانىتۋ ادەتكە اينالدى. قانداي دا ءبىر ءسوزدىڭ نە اتاۋدىڭ ماعىناسى مەن وزىنە ءتان قادىر-قاسيەتى جانە وزىندىك مارتەبەسى بولادى ەمەس پە؟

وسى تۇرعىدا، «دومبىراشى»، «ورىنداۋشى»، «كۇيشى» جانە «كومپوزيتور» اتاۋلارىن اجىراتىپ العانىمىز ابزال.

1934 -جىلى اكادەميك احمەت جۇبانوۆ وركەستر قۇرۋ ماقساتىندا الماتىدا تۇڭعىش رەت ءبىرىنشى حالىق ونەرپازدارىنىڭ سلەتىن وتكىزەدى. ەلىمىزدىڭ تۇس-تۇسىنان قولىنا دومبىرا مەن قوبىز ۇستاعان نەبىر دارىن يەلەرى كەلىپ، باقتارىن سىنايدى. ىرىكتەلىپ الىنعان ونەرپازداردىڭ ءبىرازى الماتىدا قالىپ قىزمەت جاساپ، ۇلتتىق ونەرىمىزدى وركەندەتۋگە ۇلەستەرىن قوستى.

سول كەزدە جانە كەيىنىرەك الماتىعا كەلىپ ونەر كورسەتكەن ءىرى كۇيشىلەر ءوز كۇيلەرىمەن قاتار، باسقا دا حالىق كۇيشىلەرىنىڭ تۋىندىلارىن قايتا جاڭعىرتىپ، كۇيشىلىك ونەردىڭ جاڭا ءداۋىرىنىڭ باستالۋىنا ىقپال ەتتى. الماتىعا كەلىپ، كۇيلەرىن ءۇنتاسپاعا قالدىرعان حالىق كۇيشىلەرى از ەمەس. اتاپ ايتساق: دينا نۇرپەيىسوۆا، مۇرات وكىنبايەۆ، جاپپاس قالامبايەۆ، تولەگەن مومبەكوۆ، باقىت باسىعارايەۆ، ومارحان كەرىمقۇلوۆ، ت. ب.

سونىڭ ىشىندە قۇرمانعازىنىڭ كۇيلەرىن اسا شەبەر ورىنداپ، «دومبىرانىڭ جامبىلى» اتانعان وقاپ قابيعوجين «اداسقاق» اتتى ءبىر عانا كۇيىمەن، تاتتىمبەتتىڭ ون بەسكە جۋىق كۇيىن قاز-قالپىندا جەتكىزگەن ابىكەن حاسەنوۆ «قوڭىر» كۇيىمەن كۇيشى اتانىپ، تانىمال تۇلعاعا اينالدى. «جەتىم بالا»، «شەرنياز» اتتى ەكى عانا كۇيىمەن تەمىربەك احمەتوۆتىڭ ەسىمى دە ەمىس-ەمىس بولسا دا حالىقتىڭ جادىندا ساقتالدى.

سونىمەن قاتار حالىق كۇيشىلەرىنىڭ تۋىندىلارىن شەبەر ورىنداپ ءارى ولاردى جەتكىزۋشىلەر رەتىندە: مەڭدىعالي سۇلەيمەنوۆ، ناۋشا، ماحامبەت بوكەيحانوۆتار (ناۋشا كوبىنەسە داۋلەتكەرەيدىڭ كۇيلەرىن جەتكىزدى، باس-اياعى 94 كۇي اكەلگەن)، لۇقپان مۇقيتوۆ، قالي جانتىلەۋوۆ، عابدۇلمان ماتوۆ، قامبار مەدەتوۆ، عىلمان ءالجانوۆ، داۋلەت مىقتىبايەۆ، گەنەرال اسقاروۆ، ايسا ءشارىپوۆ، جالەكەش ايپاقوۆ، سەرجان شاكىراتوۆ، ت. ب. ورىنداۋشىلار حالىق كۇيلەرىمەن قاتار قورقىت، قۇرمانعازى، داۋلەتكەرەي، تاتتىمبەت، ىقىلاس، توقا، بالامايسان، بوعدا، تۇركەش، قوجەكە، بايسەركە جانە وزگە دە حالىق كۇيشىلەرىنىڭ كۇيلەرىنىڭ وسى زامانعا جەتۋىنە سەبەپشى بولدى.

وسى اتالعان حالىق ونەرپازدارىنىڭ ەسىمدەرىن ا. جۇبانوۆ «عاسىرلار پەرنەسى» اتتى كىتابىندا تاپتىشتەپ جازىپ، ءان ونەرى مەن كۇي ونەرىنىڭ ءىرى وكىلدەرىن «حالىق كومپوزيتورلارى» دەپ اتادى. ال حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ ءان-كۇيلەرىن ورىنداپ جەتكىزگەندەردى «ورىنداۋشى» نەمەسە «كۇي جەتكىزۋشىلەر» دەپ جازدى.

وسى كۇنگە دەيىن سولاي اتالىپ تا ءجۇر ەدى. ءبىراق كەيىنگى كەزدە ءبارى وزگەرىپ كەتكەندەي. «كۇيشى»، «كومپوزيتور» دەگەن ۇعىمنىڭ مارتەبەسىن ابدەن تومەندەتىپ جىبەردىك. تەلەارنالاردا نەمەسە كونتسەرتتەردە ەكىنىڭ ءبىرىن كۇيشى نەمەسە كومپوزيتور دەپ تانىستىرىپ جاتقاندا، سول سالانى جاقسى مەڭگەرگەن ادامدارعا ەرسىلەۋ ەستىلەتىنىن جاسىرا المايسىڭ. ءتىپتى «داۋلەسكەر كۇيشى» دەگەن كوتەرمە اتاۋ شىقتى. سول دەڭگەيدە بولسا دا، بولماسا دا وزىمىزشە باعا بەرگەندەي كەيىپ تانىتىپ ماقتاي جونەلەمىز. مۇنىڭ ءبارى قۇر دابىرا ماقتاۋمەن شەكتەلەتىنىن بىلسەك تە، قايتالاي بەرەمىز. وكىنىشكە قاراي، وعان دا ەتىڭ ۇيرەنەدى ەكەن.

قازاق حالقىنىڭ كاسىبي مۋزىكاسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ا. جۇبانوۆ حالىق اراسىنان شىققان ءىرى تۇلعالاردى «حالىق كومپوزيتورلارى» دەپ جازعانىنا قان جۇگىرتۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن. 1944 -جىلى الماتىدا ا. جۇبانوۆتىڭ تاباندى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا كونسەرۆاتوريا اشىلدى. سول كەزەڭنەن باستاپ ارنايى وقىعان جوعارعى ءبىلىمدى ونەرپازدار مەن كومپوزيتورلار شىعا باستادى.

اتاپ ايتساق، مۇقان تولەبايەۆ، قۇدىس قوجامياروۆ، ماكالىم قويشىبايەۆ، سىدىق مۇحامەدجانوۆ، عازيزا جۇبانوۆا، حابيدوللا تاستانوۆ، نۇرعيسا تىلەنديەۆ، قارشىعا احمەدياروۆ، ايتقالي جايىموۆ، ورىنباي دۇيسەن، ەرمۇرات ۇسەنوۆ، سەكەن تۇرىسبەك جانە ت. ب. مۋزىكا تاريحىندا اتالعان كومپوزيتورلار مەن كۇيشىلەردى «قازىرگى زامان كومپوزيتورلارى» دەپ اتاپ ءجۇرمىز. ارنايى ءبىلىمى بولماسا دا، نوتا تانىماسا دا، حالىق اراسىنان شىققان تىم جاقسى ءان-كۇيلەرى بار ونەرپازداردى «اۋەسقوي كومپوزيتور» دەپ اتاي-تۇعىن.

ال كاسىبي كومپوزيتورعا قويىلاتىن تالاپ اسا جوعارى ەدى. ءتىپتى كومپوزيتور دەگەن ديپلومى بولماسا، قازاقستاننىڭ كومپوزيتورلار وداعىنا قابىلدانبايتىن. تالاپ سولاي بولدى. مۇقىم جۇرتقا تانىمال ءشامشى قالداياقوۆتىڭ ءوزىن كومپوزيتورلار وداعىنا كىرگىزبەدى دەپ ءباز بىرەۋلەر باسقادان كورىپ، اتتارىنا كىر كەلتىرىپ جاتقانىن تالاي قۇلاعىمىز شالدى. سول زاماندا تالاپ سولاي بولعانىن ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلمەگەن دە بولار.

كومپوزيتور دەگەن تاباقتاي ديپلومى بار بولسا دا، سيمفونيا، كونتسەرت، كانتاتا، وراتوريا سياقتى كۇردەلى فورمادا اۋقىمدى شىعارمالار نەمەسە وركەسترگە ارنالعان ءىرى تۋىندىلار جازباعان سازگەرلەردى «پەسەننيك كومپوزيتور» دەپ تومەندەتىپ تاستايتىن. قازاقستان كومپوزيتورلار وداعىنا مۇشەلىككە قابىلدانۋ ءۇشىن سۇزگىدەن وتەتىن. ارنايى كوميسسيا قۇرىلىپ، سارالايتىنىن الدىڭعى بۋىن اعالارىمىز جاقسى بىلەدى. بۇل دا وتكەن عاسىردىڭ قاتاڭ ءتارتىبى ەدى. سونداي قاتاڭ سۇرىپتاۋدىڭ ارقاسىندا مۋزىكا الەمى سالماقتى دا ساپالى ءان-كۇيلەرمەن تولىعاتىن. ءتارتىپ پەن تالاپ بولماعان جەردە ساپا دا، قيسىن دا كەتەتىنىن ەندى-ەندى ءتۇسىنىپ كەلە جاتقاندايمىز.

وسى كۇنى بەس ءان جازساڭ، كومپوزيتورلار وداعىنىڭ مۇشەسى بولىپ شىعا كەلەسىڭ. وقىساڭ دا سول، وقىماساڭ دا سول، ءبىر قازاندا قايناپ جۇرە بەرەدى. كەزىندەگى كومپوزيتورلار وداعىنىڭ مۇشەلەرىن ءبىر مەملەكەتتىڭ كومپوزيتورى رەتىندە قادىر تۇتىپ، ءار شىعارماسىنا باعا بەرىپ، سىن كوزبەن قارايتىن ءىرى تۇلعالار دا جوقتىڭ قاسى. «ەلۋ جىلدا - ەل جاڭا، ءجۇز جىلدا - قازان» دەمەكشى، ءبارى توڭكەرىلىپ كەتكەندەي كەيىپتە ەكەنى راس. وسى ءبىر جايتقا كوڭىل اۋدارعانىمىز دۇرىس بولار.

ەندىگى ماسەلە «كۇيشى» اتاۋى تۋرالى بولماق. بۇگىندە دومبىرا تارتقان بالا-شاعانى دا «كۇيشى» دەپ اتاۋ ادەتكە اينالعان. ايتەۋىر دومبىرا تارتسا بولعانى، كۇيشى دەپ ءبىر اۋىز سوزبەن قايىرا سالامىز. ەگەر تەرەڭنەن ۇڭىلسەك، دومبىرا تارتقاننىڭ ءبارىن كۇيشى دەپ اتاۋ جونسىزدىك. نەگە دەسەڭىز، «كۇيشى» دەپ ءوز جانىنان ونداعان كۇي شىعارعان ادامدى اتايدى. سونىمەن قاتار تەك كۇي شىعارۋمەن شەكتەلمەي، ءارتۇرلى كۇيدى شەبەر ورىنداپ، جان-جاقتى كوزقاراسى بار، شەجىرە-تاريحتى ءبىر كىسىدەي بىلەتىن، كۇيدىڭ اڭىز-اڭگىمەلەرىن اسەرلى جەتكىزە الاتىن، ءجون- جوسىقتى پارىقتاي بىلگەن ورەلى ادامدى كۇيشى دەپ ارداقتاعان.

ءوزى شىعارعان بىردە-ءبىر كۇيى جوق، ءبىراق كوپتەگەن كۇيدى شەبەر ورىندايتىن ادامدى كۇيشى دەپ گازەت- جۋرنالدارعا جاريالاعانىن كورگەندە، جاعامىزدى ۇستادىق.

سول سەبەپتى، بولاشاقتا «دومبىراشى»، «ورىنداۋشى»، «كۇيشى» دەگەن اتاۋلاردىڭ اراجىگىن ايىرىپ ايتقانىمىز ابزال بولادى.

دومبىراشى - كەز كەلگەن دومبىرا تارتا بىلگەن بالا، جەتكىنشەك نەمەسە ەرەسەك ادام.

ورىنداۋشى - قانداي دا ءبىر كۇيلەردى جەرىنە جەتكىزىپ، شەبەر ورىنداعان كاسىبي ونەرپاز نەمەسە ارنايى ءبىلىمى بولماسا دا حالىق اراسىنان شىققان دارىن يەسى.

كۇيشى - ءوز جانىنان كۇي شىعارىپ، كوكەيىندەگى كۇيىمەن تىلسىم الەمدى ءتۇسىنىپ، ومىرىندەگى تۇيتكىلدى ساتتەرىن ۇنمەن سومداي بىلەتىن، جوعارىدا ايتىلعانداي، جان- جاقتى ەرەكشە دارىندى ادام.

مىنە، بۇل باياعىدان كەلە جاتقان تۇسىنىك بولسا كەرەك-تى. بولماشى نارسە بولىپ كورىنگەنىمەن، ءسوزدىڭ باعاسىن، كۇيشى مەن كومپوزيتور ۇعىمىنىڭ قادىرىن تۇسىرمەگەن ءجون.

مۋزىكا سالاسى توي-تومالاق پەن ويىن-ساۋىقتىڭ عانا جولى بولىپ بارادى. ءار نارسە ءوز ورنىمەن اتالىپ، وعان ءتيىستى باعا بەرىلىپ، ءوز جولىمەن دامىعانى ءجون. مۋزىكا - ادام بالاسىن تاربيەلەۋ جولىنداعى اسا ۇلكەن تاربيە قۇرالى. ەندەشە، وسىنى ەسكەرۋىمىز كەرەك، بۇل سالاعا نەمقۇرايدى قاراۋعا بولمايدى.

نۇرلان بەكەنوۆ،

مادەنيەت قايراتكەرى، كۇيشى، ديريجەر

Egemen Qazaqstan