كۇيشىگە ارنايى ستاتۋس كەرەك پە؟

استانا. قازاقپارات - ارينە، كۇيشىلىك ونەردەگى بارلىق جەتىستىك پەن كەمشىلىك ايتىلدى دەۋدەن اۋلاقپىز. بىزدىكى تەك «قازان قاقپاعىنىڭ شەتىن اشىپ كورۋ» عانا.

күйші
فوتو: ەسەنجول يسابەك

بۇگىنگى كۇنى كۇيشىنىڭ جاعدايى ءماز، ەش سۇرانىسى جوق دەسەك قاتەلەسەتىنىمىز انىق. ءاربىر ونەرپازبەن كەزدەسە قالساق، قۋانىشتى جاڭالىعىمەن قوسا، مۇقتاجىن دا ايتىپ جۇرەدى. بۇگىندە وسىنى جازباققا نيەت ەتتىك. ءبىراق ءبىز جازعانىمىزبەن ول تەك ءبىزدىڭ عانا پىكىرىمىز بولىپ قالماق. سوندىقتان كۇيشىلىك ونەردىڭ ءتۇرلى وكىلدەرىن اڭگىمەگە تارتتىق.

سىر كۇيشىلىك ءداستۇرىنىڭ وكىلى، ك. بايسەيىتوۆا اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى باقىتجان دۇيسەنعازيەۆتىڭ پىكىرىن سۇراعان ەدىك.

«مەن اۋەلى انىقتامادان باستاسام دەپ ەدىم. قازىرگى تاڭدا ءداستۇرلى، ياعني دالالىق كۇي تارتۋ ونەرى بار. جانە دە اكادەميالىق دومبىرا ورىنداۋ بار. ەكەۋى ۇقساس دەمەسەڭىز، ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي. دالالىق كۇي تارتۋ اتام زاماننان كەلە جاتىر. قازاق قولىنا دومبىرا ۇستاعاننان باستاپ، اتادان بالاعا، ۇستازدان شاكىرتكە قۇيماقۇلاق ادىسىمەن كۇي ۇيرەتىپ كەلدى. ءبىزدىڭ زامانىمىزدا وسىنى كورگەندەر بىرەن-ساران بولسا دا بار. ال اكادەميالىق كۇي تارتۋ دەگەنىمىز تاريحي ولشەممەن كۇنى كەشە عانا دۇنيەگە كەلگەن. 1934 -جىلى الماتىداعى مادەنيەت سالاسىنداعى تاعدىرشەشتى وقيعالار اسەر ەتتى. احمەت جۇبانوۆتىڭ باستاۋىمەن ۇيىمداستىرىلعان ورىنداۋشىلاردىڭ سلەتى، كەيىن وركەستردىڭ قۇرىلۋى، 1944 -جىلى كونسەرۆاتوريانىڭ اشىلۋى وسى اكادەميالىق دومبىرا تارتۋدىڭ العىشارتى بولدى.

ەكەۋىنىڭ باستى ايىرماشىلىعى، ءبىرى شاعىن ورتانىڭ كۇيى بولسا، ەكىنشى ساحناعا ارنالعان ورىنداۋ ستيلى. ءبىرى كوزبەن كورىپ، قۇلاقپەن تىڭداپ كۇي ۇيرەنۋ بولسا، ەكىنشىسى نوتاعا قاراپ، ساۋاتتى تۇردە كۇيدى مەڭگەرۋ. ەگەر العاشقى كەزەڭدە العاشقىلار كوپ بولسا، قازىرگى كەزدە كەرىسىنشە دالالىق مانەرشە كۇي تارتىپ جۇرگەندەر وتە از. جوق ەمەس، ءبىراق كوپ تە ەمەس. جالپى رەسپۋبليكا بويىنشا ەكى قولدىڭ ساۋساعى جەتەتىندەي عانا. جانە بۇل تەك دومبىراشىلارعا عانا ەمەس، سىبىزعىشى مەن قوبىزشىلارعا دا قاتىستى اڭگىمە.

ەندى ءسىزدىڭ سۇراعىڭىزعا كوشەيىك. «قالىڭىز قالاي، كۇيشى قاۋىم؟» دەسەڭىز، جاۋابىمىزدى جوعارىدا ايتتىق. ەسكىشە مەڭگەرگەن كۇيشىلەر ازايىپ بارا جاتىر. ويتكەنى دالالىق كۇي تارتۋ دەگەنىمىز، تەك دومبىرانى قاعۋ ەمەس، ءار ايماققا ءتان ءيىرىم، شەرتىس، دىبىس، ءتىپتى ءار اۋىلعا ءتان كۇيدىڭ قۇبىلۋى كەزدەسەدى. وسىنىڭ ءبارىن جوعالتىپ الدىق.

ءسوزسىز، بۇگىن اكادەميالىق كۇي تارتۋ وتە جاقسى دەڭگەيگە جەتتى. وعان قۋانامىز. ماقتانامىز. جەكە ورىنداۋشىلار بولسىن، وركەستردەگى دومبىراشىلار بولسىن وتە جاقسى دەڭگەيدە كۇي شەرتىپ ءجۇر. دەگەنمەن دالالىق كۇي تارتۋ جوعالىپ بارا جاتقانى كوڭىلدى قىنجىلتادى».

ارينە، ب. دۇيسەنعازيەۆتىڭ ايتقانى بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسى. اتا داستۇرىمەن كۇي ۇيرەنگەندەردىڭ ايتىپ جۇرەتىنى وسى. اركىم ءوز بەتىنشە ءىس جاساعانىمەن، تۇتاس مەملەكەتتىك باعدارلاما بولماسا، وڭالىپ كەتۋى قيىن.

كۇيشىلىك ونەر تەك دومبىرا تارتۋمەن عانا ەمەس، عىلىمي كوزقاراسپەن نەگىزدەلسە قۇبا- قۇپ. وسى نيەتپەن بۇگىندە كۇيتانۋ عىلىمىنداعى قانداي ماسەلەلەر بارىن، دومبىراشىلىق، ۇستازدىق جانە عىلىم جولىن قاتار ۇستاپ جۇرگەن سانكت- پەتەربۋرگتەگى ريمسكي- كورساكوۆ اتىنداعى كونسەرۆاتوريا اسپيرانتۋراسى تۇلەگى (ەتنومۋزىكولوگيا كافەدراسى)، بۇگىندە پاۆلودار مۋزىكا كوللەدجىنىڭ ۇستازى اسەل ارىنوۆانىڭ پىكىرىن سۇرادىق.

«بۇگىنگى تاڭدا كۇيشىلىك ونەردى زەرتتەۋدەگى جانرلىق كلاسسيفيكاتسيالاۋ جەتىسپەي جاتىر. قاراپايىم تىلمەن ايتساق، ءار ءوڭىردىڭ وزىنە ءتان كۇي تارتۋ ءستيلى بار. سولاردىڭ عىلىمي تۇردە نەگىزدەپ جازعاندار از. وسى جايلى ويلاساق، ويىمىزعا «اقجەلەڭ» جايلى جازعان د. باقتىعاليەۆا، «قوسباسار» كۇيلەرى تۋرالى زەرتتەگەن س. قاليەۆ ەسكە تۇسەدى. ءبىراق بۇل وتە از.

سونداي-اق كۇيدىڭ ءتىلى، ياعني مۋزىكالىق ءتىلى مەن تەورياسى جايلى جازىلۋ كەرەك. بۇل جوعارىدا جازىلعانمەن بايلانىستى. مىسالعا كۇيشىلىك مەكتەپتەرى دەيمىز. وڭىرلىك ەرەكشەلىكتەرىن بىلەمىز. بىلگەننىڭ بارلىعى جازىلۋ كەرەك. وسىنىڭ ءبارى ءبىر كولەمدى ەڭبەككە توپتاستىرۋ قاجەت. ارينە بۇل ءبىر ادامنىڭ قولىنان كەلمەيدى، بىرنەشە عالىم بىرىگىپ جاسايتىن دۇنيە. ءار مەكتەپتىڭ، ءار ورىنداۋشىلىق مانەردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، كۇيشىلىك ونەردىڭ كلاسسيفيكاتسياسىن جاساپ الۋعا مۇمكىندىك تۋادى».

راس ءسوز. كۇي مەكتەبىمىز كوپ دەيمىز، قاجەت بولسا دومبىرانى الىپ تارتىپ كورسەتىپ بەرە الامىز. ءبىراق ونى جۇيەلەپ، عىلىمي ەڭبەك بەتىنە ءتۇسىرۋ مۇلدەم جوق. اراكىدىك تۇلعالاردىڭ زەرتتەۋلەرى بولماسا، جالپى ۇلتتىق مۇرا رەتىندە كولەمدى اكادەميالىق جيناق ءالى دە جازىلعان ەمەس.

«ءبىز جاستارعا سەنەمىز» دەپ ماعجان ايتپاقشى، كەلەسى بۋىننىڭ نە دەپ ويلاتىنى دا قىزىقتى. «كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋلار» بۇگىنگى كۇنى بار. وسىلاردىڭ قاتارىنا كىرەتىن، جاس زەرتتەۋشى، بۇگىندە قۇرمانعازى اتىنداعى قازاق ۇلتتىق كونسەرۆاتورياسى «فولكلوردى زەرتتەۋ زەرتحاناسىنىڭ» قىزمەتكەرى ەربولات ءالىمقۇلدىڭ پىكىرىن سۇرادىق.

«ءبىز كونە كوز كۇيشىلەردىڭ ءبىرازىن كورىپ قالدىق. كورمەگەندەر جايلى كىتاپتاردان وقىدىق. سوندا تۇيگەنىمىز، ولاردىڭ بارلىعىنىڭ ءبىر مىندەتى - كۇيشىلىك ونەرگە قىزمەت ەتۋ. ەندى ءوزىمىزدىڭ ۋاقىتىمىزعا قاراساق، زاماننىڭ قۇندىلىقتارى وزگەرىپ كەتتى. قازىرگى باستى ماقسات - اقشا تابۋ. ارينە، جامان دەپ ايتۋدان اۋلاقپىز. ءبىراق تۇيگەنىمىز وسى. قۇندىلىق اۋىستى.

بىلتىرعى ءبىر وقيعا ەسكە ءتۇسىپ وتىر. ءبىر ۇستازىمىز «كۇيشىلىكتىڭ ەرتەڭگى كۇنىن قالاي ەلەستەتەسىڭ؟» دەپ سۇراق قويدى. «بۇلىڭعىر» دەپ جاۋاپ بەردىم. ءبىراق سەبەبىن تۇسىندىرە المادىم. ءالى دە سول ويدامىن.

اركىم ءوز بەتىنشە تىرىسىپ ءجۇر. ءبىراق بۇل وتە از. ماردىمسىز جۇمىس. الاپات ءورتتى قۇستىڭ قاناتىمەن سوندىرۋگە تىرىسقان سياقتى. مەنىڭشە مەملەكەتتىڭ كەشەندى باعدارلاماسى كەرەك. ارينە، ءبارى سولاي ايتادى عوي. ءبىراق مەن باسقا جول كورىپ تۇرعانىم جوق».

ەلىمىزدە كۇيشى قاۋىمدى بىرىكتىرىپ، شاماسىنشا قىزمەت جاساپ جۇرگەن كۇيشىلەر وداعى بار. 2019 -جىلدان بەرى كەلە جاتقان قاۋىمداستىقتىڭ بارلىق ونىردە رەسمي تىركەلگەن مۇشەلەرى بار. سوندىقتان سۇراعىمىزدى وداقتىڭ ءتوراعاسى اسقار كەنجەعاليەۆكە دە قويدىق.

«جاقىندا عانا وداقتىڭ فيليال جەتەكشىلەرى جينالىپ جينالىس وتكىزدى. سول جەردەگى قوزعالعان ماسەلەلەر وسى ءسىزدىڭ سۇراعىڭىزبەن تۇسپا-تۇس كەلىپ تۇر ەكەن. اۋەلى «كۇيشىنىڭ» قادىرى جايلى ايتايىق. بۇرىننان بەرى جازىپ ءجۇرمىز، كۇيشى دەگەن ارنايى ستاتۋس كەرەك. ارينە جىرشى، ءانشى (ءداستۇرلى) دە قاتار بولۋ كەرەك. وسى مارتەبە زاڭدى تۇردە بەكىتىلسە، ناعىز كۇي تارتا الاتىندار قولداۋ تابار ەدى. بۇگىندە «ءان ايتا المايتىن ايقايلايدى، كۇي تارتا المايتىن سابالايدى» دەگەن وتە وزەكتى. مىنە، ارنايى مەملەكەتتىك ستاتۋس بولسا، كۇيشى قاۋىم ءۇشىن ءبىر جاعىنان دەمەۋ بولىپ، ءبىر جاعىنان شاكىرت تاربيەلەۋگە، حالىق الدىنا شىعىپ ونەرىمەن بولىسۋگە ىنتاسىن ارتتىرار بولار ەدى.

تاعى ءبىر ماسەلە بار، كەيبىر ايماقتاردىڭ اتقامىنەرلەرى، شولاق بەلسەندىلەر «كۇي كىمگە كەرەك؟» دەيدى. ويدان شىعارىپ وتىرعانىمىز جوق، فيليال جەتەكشىلەرى «كونسەرت وتكىزەيىك» دەپ بارعاندا ەستىگەن جاۋابى. كوردىڭىز بە؟ جالپى حالىقتىق ءۇردىس بولماسا دا، اراسىندا وسىندايلار دا كەزدەسەدى ەكەن. ال ولاردىڭ سانى ەرتەڭ كوبەيىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل؟ سوندىقتان «كۇيشى» (ءداستۇرلى ونەر شىراقشىسى) دەگەن ارنايى مەملەكەتتىك ستاتۋس اۋاداي قاجەت.

ەكىنشى ماسەلە، بۇل كۇي بايقاۋلارى جايلى. مەيلى بالالار بايقاۋى بولسىن، ەرەسەكتەر اراسىندا وتەتىن بايقاۋ بولسىن. بايقاعانىمىز، بايقاۋلاردىڭ دەڭگەيى ءتۇسىپ بارا جاتىر. سەبەبى ءارتۇرلى. سونىڭ ءبىرى ونلاين وتكىزۋ. اتاعى جەر جارعان، مۋزىكا مەكتەپتەرى اراسىنداعى ەڭ اتاقتى «جاس ورىنداۋشىلار بايقاۋى» اتتى جىل سايىن وتكىزىلەتىن كونكۋرس بار. پاندەميادان كەيىن وسى بايقاۋ تەك ونلاين وتكىزىلىپ كەلە جاتىر. تۇسىنەمىز عوي، اقشا شىعىنداماسىن دەگەنى شىعار. ءبىراق وقۋشىنىڭ شىعارماشىلىق دامۋىن، ساحناعا شىعىپ تاجىريبە جيناۋىن كىم ويلاپ جاتىر؟ جالپى بيۋدجەت تۇرعىسىنان بۇل بايقاۋدى وتكىزۋ ءۇشىن كەتەتىن شىعىن ماردىمسىز. سوندىقتان كەلەر جىلى ۇيىمداستىرۋ فورماتىن قايتا قاراسا دەگەن ءوتىنىشىمىز بار.

بۇگىنگى تاڭدا اۆتورلىق قۇقىق دەگەن الەم بويىنشا وزەكتى. ءبىزدىڭ ەلدە دە وسىعان كوپ كوڭىل ءبولىپ جاتىر. ءبىراق كوڭىلگە كىربىڭ تۇسىرەتىن ءبىر جايت بار. كۇي تارتىلعان دا تەك اۆتورى عانا ەمەس، ورىنداۋشىسى دا ايتىلىپ جۇرسە ەكەن. اسىرەسە، راديولاردا كوپ ولقىلىقتار بار. قۇرمانعازىنىڭ كۇيى «اداي» دەيدى دە اۋديوجازبانى قويادى. ونى كىم تارتىپ وتىر؟ قۇرمانعازىنىڭ ءوزى مە، شاكىرتى مە، وسى زامان دومبىراشىسى ما؟ ...ايتپاي كەتۋگە بولماس، مادەنيەت مينيسترلىگى ءدال وسىعان كوپ كوڭىل بولۋدە. مەيلىنشە دۇرىستاپ جاتىر. ىستەپ جۇرگەن ىستەرىنە دە ريزامىز. دەگەنمەن ءاربىر اتى اتالماعان كۇي ءۇشىن مينيسترلىككە حابارلاسا بەرمەيتىن شىعارمىز. سوندىقتان Aikyn.kz ارقىلى جاۋاپتى ماماندارعا «كۇيدى، ءاندى، جىردى ورىنداعان ادامنىڭ ەسىمىن حابارلاپ جۇرەيىك» دەگىم كەلەدى».

ءبىزدىڭ العان جاۋابىمىز وسىنداي. مەيلىنشە ءتۇرلى تاقىرىپ قوزعالدى دەپ ەسەپتەيمىز. ارينە، كۇيشىلىك ونەردەگى بارلىق جەتىستىك پەن كەمشىلىك ايتىلدى دەۋدەن اۋلاقپىز. بىزدىكى تەك «قازان قاقپاعىنىڭ شەتىن اشىپ كورۋ» عانا. سوندىقتان ءالى دە سۇراق قويۋدى توقتاتپاق نيەتىمىز جوق. ەندى ءسىز دە بىزگە جاۋاپ بەرسەڭىز: قالىڭىز قالاي، كۇيشى قاۋىم؟..

رۇستەم نۇركەنوۆ

aikyn.kz

 

 

سوڭعى جاڭالىقتار