كۇيدىڭ ءتىلى مەن تاريحىن تانۋعا كومەكتەسەتىن 5 كىتاپ

استانا قازاقپارات - ءار كىتاپ - تەك كۇي جايلى ەمەس، سونىمەن قاتار قازاقتىڭ بولمىسىن، مىنەزىن، دۇنيەتانىمىن تانىتاتىن قازىنا.

جاز - دەمالۋ عانا ەمەس، ءوزىڭدى دامىتۋعا، جاڭا نارسەنى تانۋعا تاپتىرماس ۋاقىت. ەگەر كۇي ونەرىنە قىزىعۋشىلىعىڭ ارتسا، وسى جازدا ساعان پايدالى بولاتىن تاماشا بەس كىتاپتى ۇسىنامىز. بۇل شىعارمالاردى وقىپ شىقساڭ، كۇيدى ءتۇسىنۋ قابىلەتىڭ ارتىپ قانا قويماي، ونىڭ رۋحاني تەرەڭدىگى مەن كوركەمدىك الەمىنە بويلاي باستايسىڭ. ءار كىتاپ - تەك كۇي جايلى ەمەس، سونىمەن قاتار قازاقتىڭ بولمىسىن، مىنەزىن، دۇنيەتانىمىن تانىتاتىن قازىنا.

1. «تال ءتۇس» - تالاسبەك اسەمقۇلوۆ

«تال ءتۇس» - قازاق ادەبيەتىندەگى ەرەكشە قۇبىلىس. بۇل اۆتوبيوگرافيالىق رومان كۇي ونەرىن تەك اۋەن ەمەس، تۇتاس ءبىر ءومىر فيلوسوفياسى، ۇلتتىق بولمىستىڭ كورىنىسى رەتىندە كورسەتەدى. باستى كەيىپكەر - اجىگەرەي، بۇل اۆتوردىڭ ءوزى. ول بالا كەزىنەن باستاپ كۇيشىلىككە بەت بۇرىپ، ۇستازدارىنان قازاقى ءارى مۋزىكالىق تاربيە العان جان. روماننىڭ ءار بەتىندە «كۇيدىڭ ءيىسى» بار. كەيىپكەرلەردىڭ ديالوگىنان باستاپ، تابيعاتتى سۋرەتتەۋ، وي اعىمى ءبارى دە كۇي سەكىلدى تەربەلىپ، كۇي الەمىنە جەتەلەيدى.

بۇگىنگى «كۇيدى تىڭداسام، اتتىڭ شاپقانى ەلەستەيدى» دەپ قانا ايتا الاتىن تىڭدارمانعا وتە قۇندى كىتاپ دەپ ەسەپتەيمىز. ونى مىنا ءبىر ۇزىندىسىنەن-اق بىلۋگە بولادى.

اجىگەرەي كۇيدى تىڭداپ وتىرىپ تاڭقالدى. بالا جاسىنان ءسوزدىڭ سىرى ماعىناسىندا ەمەس - اۋەزىندە ەكەنىن بىلەتىن. وعان ءوزىنىڭ كورگەنى كۋا. سودان سوڭ كۇيگە شومعاندا و، كەرەمەت، مۇندا دا سول سيپاتتى كوردى. كۇيدىڭ اۋەنى ەمەس، كۇمبىرى قىمبات ەكەنىن سۇڭعىلا كوڭىلمەن تانىعان. ەندى قوناق كۇيشىنىڭ ساۋساعىنان توگىلگەن كۇي، بۇنىڭ جەتكەن بايلامىنا ۇستەمە دالەل بولىپ وتىر. ءبىر قاراعاندا قالماقتىڭ كوڭىلدى اۋەنى سياقتى.

الايدا، دومبىراشى شالدىڭ ساۋساقتارى ەسكى ادەتپەن قاشاعان پەرنەلەردى سيپاپ وتكەندە نەمەسە ەكى پەرنەنىڭ ورتاسىنان ءتۇسىپ، كەلەسى پەرنەگە سىرعاناي جەتىپ، قوبىزدىڭ ۇنىنە ۇقساس دىبىس شىعارىپ، كەرىلىپ، تولعانىپ تۇرىپ قالعاندا كوڭىلدى اۋەننىڭ استارىنداعى سۇمدىق سىر جالت ەتىپ كورىنىپ قالادى. قايعىنىڭ ساقىرلاعان قازانى، ءبىر ءسات قاقپاعى اشىلعانداي، ىشىندەگى ارىلماس قاسىرەتتىڭ ءبىر تامشىسى شاپشىپ، وتقا شىج ەتىپ توگىلگەندەي. ويىن مەن كۇلكى، بي مەنەن ءان قاسىرەتتىڭ كىرەۋكەسى ەكەن! ءبارى دە ايتا بىلۋدە ەكەن!

شىعارمادا كۇي تەك مۋزىكا ەمەس، قازاق حالقىنىڭ ۇلت رەتىندە قالىپتاسۋ جولىنداعى رۋحاني تاجىريبەسىنىڭ كورىنىسى رەتىندە بەرىلەدى. مۇندا دالا مەكتەبى، شەبەرلىك ءداستۇرى، شەجىرە، مادەني ساباقتاستىق كەڭىنەن كورىنىس تابادى. اۆتور كۇيدىڭ تاريحىن، ماعىناسىن، اڭىزدارىن كوركەم تىلمەن ءورىپ، وقىرماندى كۇيدىڭ ىشكى الەمىنە جەتەلەيدى. قازاقى ءومىردىڭ ءمانى، دالا فيلوسوفياسى مەن ۇلتتىق دۇنيەتانىمى «تالتۇستە» جاقسى توعىسىپ، كۇي ونەرىن شىنايى سەزىنۋگە جول اشادى. جاس وقىرمان بۇل كىتاپتان تەك كۇي تۋرالى ەمەس، ۇلتتىڭ جان دۇنيەسى تۋرالى دا تەرەڭ وي تۇيەدى.

2. «كوكبالاق» - مۇحتار ماعاۋين

«كوكبالاق» - كۇي مەن تاريحتى تەرەڭ بايلانىستىرا وتىرىپ جازىلعان كوركەم تۋىندى. روماندا اتاقتى كۇيشى توقسوبانىڭ تاعدىرى مەن ونىڭ جيەنى، جاس كۇيشى نارىكتىڭ ءومىر جولى سۋرەتتەلەدى. بۇل كەيىپكەرلەردىڭ ءپروتوتيپى شىنايى ومىردە بولعان تۇلعالار. ولار اتاقتى دومبىراشى ءجۇنىسباي ستامبايەۆ پەن ونىڭ جيەنى، بەلگىلى كۇيشى ءارى جازۋشى تالاسبەك اسەمقۇلوۆ. شىعارمادا كۇي ونەرى ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنىڭ، ۇلتتىق رۋحتىڭ جانە مادەني جادىنىڭ بەلگىسى رەتىندە بەينەلەنەدى. اۆتور تاريحي وقيعالار مەن ونەر يەلەرىنىڭ ىشكى الەمىن شەبەر ۇشتاستىرا وتىرىپ، كۇيدى حالىقتىڭ رۋحاني قارۋىنا اينالدىرماق ماقساتى بولعانداي اسەردە قالدىرادى.

تومەندەگى ءبىر عانا مىسال ۇسىنايىق. كۇيدى تىڭداپ ۇيرەنۋگە ارنالعان كەڭەس دەپ قابىلداۋعا بولادى.

...دومبىراشىنىڭ قاس شەبەر دەپ تانيتىن. تەك وسىلاي عانا تارتۋ كەرەك سياقتى كورەتىن. سىرتتاي قانشا اسەرلى بولعانمەن، مۇنىڭ ءبارى - الدامشى ەلەس. كوزىڭىزدى جۇمىپ نەمەسە تەرىس قاراپ وتىرىپ كوڭىلمەن عانا تىڭداڭىز... جاپىراعىنان ايىرىلعان قۋ اعاشتىڭ ءوزىن كورگەندەي بولاسىز. كۇيدى تولىقتىرعان، اشەكەيلەگەن قيمىل كيىم سياقتى سىپىرىلىپ ءتۇسىپ قالعان سوڭ دومبىرا ءۇنى تىم جاداۋ شىعادى. توقسابا دومبىراعا العاش قۇمارتقان شاعىندا، ۇستازىمەن كەزدەسكەنگە دەيىن بۇل ونەردى دە ءبىراز قىزىقتاعان. قازىر ارزان كورەدى.

روماننىڭ ءتىلى شۇرايلى، كوركەم، وبرازدارى شىنايى. مۇندا كۇي تەك «فون» رەتىندە ەمەس، وقيعانىڭ وزەگى، يدەيانىڭ تىرەگى. مۇحتار ءماعاۋيننىڭ بايانداۋ مانەرى وقىرماندى كۇيدىڭ سىرىنا تەرەڭ بويلاتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. «كوكبالاق» - تاريحي كوركەم ادەبيەتتى سۇيەتىن جانە كۇي ونەرىن جۇرەكپەن ۇعىنعىسى كەلەتىن جاستار ءۇشىن تاپتىرماس شىعارما.

3. «تەلقوڭىر» - تاكەن ءالىمقۇلوۆ

«تەلقوڭىر» - كۇي ونەرىنە ارنالعان كوركەم پروزانىڭ جارقىن ۇلگىسى. بۇل دالا كۇيشىلەرىنىڭ سوڭعى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى سوزاقتىڭ سۇگىر كۇيشىسى جايلى اڭگىمە ءوربيدى. «تەلقوڭىر» ءبىر عانا اڭگىمە اتى بولعانىمەن، كەيىنگى جىلدارى جيناقتالىپ، باسپادان جارىق كورگەن جيناقتاعى بىرنەشە شىعارما اۆتوردىڭ كۇي جايلى جازىلعان دۇنيەلەرىنەن قامتىلادى.

اۆتور ءوز جانعاندارىندا كۇيدى سوزبەن سويلە بىلگەن. مىسالعى ەلىكتەۋىش (بەيلەنەۋىش) سوزدەرمەن وقىرمانعا كۇيدىڭ ىرعاعىن جەتكىزۋگە تىرىسقان.

كۇيشى اتاۋلىدا باسىر تۇيسىك بولماق. سول تۇيسىك سۇگىردىڭ كەۋدەسىندە وقىس وياندى. ونىڭ سەزىمتال ساۋساقتارى دومبىرانىڭ ساعاسىنا شورشىپ ءتۇستى دە، تىڭ دىبىستار شىعارا باستادى. ەندى شەرتىس تە، شىمشىس تا وزگەردى. وكىنىشتىڭ ورنىن ۋانىش باستى. دومبىرا اڭىراماي، ەركەلەپ شىعا كەلدى. بەينە قۋ شاناقتان قىزىل قۇلىن كىسىنەگەندەي بولدى. جىڭىشكە، اسەم اۋەز توگىلدى. «ءتايري- ءتايري، ءتايري- تاي» دەگەن نازىك تە ەركە دىبىستار ساعالىقتان بۇعالىققا قاراي ورلەپ، بارا-بارا قۇلشىنا كىسىنەپ كەتتى. جانسىز اعاشقا جان ءبىتتى، ىڭقىلدادى. پەرنەلەر ءيىپ، ەكى ىشەك ەڭىرەگەندە، كوك بيە قوسا ەڭىرەدى. ارتىنشا، وقىرانىپ، ەمىرەندى. قوڭىر قۇلىندى يىسكەگەندە جاۋدىر كوزى جاسقا تولىپ كەتتى.

4. «كۇي» - ءابىش كەكىلبايەۆ

بۇل پوۆەست تاريحي دراما مەن رۋحاني تەرەڭدىكتى توعىستىرعان كوركەم شىعارما دەۋگە بولاتىنداي. ءابىش كەكىلبايەۆ كۇيدى تەك مۋزىكالىق تۋىندى ەمەس، ىشكى ارپالىستىڭ، ادام جانىنداعى رۋحاني بيىكتىكتىڭ، تاعدىرلار توعىسىنداعى ءۇنسىز ءتىلدىڭ بەينەسى رەتىندە كورسەتەدى.

پوۆەستە تۇرىكمەن باتىرى جونەيىتتىڭ ۇلى داۋلەت دۋتارشىنىڭ ولىمىنە بايلانىستى قازاق كۇيشىسىن قۇن رەتىندە الىپ، ونى تىرىدەي كومۋى سۋرەتتەلەدى. بۇل وقيعا ارقىلى جازۋشى كۇيدىڭ تەك مۋزىكالىق شىعارما ەمەس، سونىمەن قاتار ادام تاعدىرى مەن رۋحاني درامانىڭ كورىنىسى ەكەنىن كورسەتەدى.

اۆتوردىڭ ءتىلى وتە كوركەم، ءار سويلەمنىڭ ءوزى كۇي ءتارىزدى تەربەلىپ، وقىرمانىن ەلىتىپ وتىرادى. بۇل شىعارمادا كۇيدى تەك ەستىپ قانا قويماي، ونى ويمەن ەلەستەتىپ، جانمەن تۇيسىنۋگە ۇيرەنەسىڭ.

5. «قازاقتىڭ كۇي ونەرى» - اقسەلەۋ سەيدىمبەك

بۇل عىلىمي كىتاپ بولعانىمەن، ءتىلى وتە جەڭىل، وقۋعا ىڭعايلى. اقسەلەۋ سەيدىمبەك كۇيدىڭ قايدان شىققانىن، قانداي تۇرلەرى بار ەكەنىن، قالاي دامىعانىن جانە كىمدەر كۇيشى بولعانىن كەڭىنەن باياندايدى. كىتاپتى وقىپ شىققان سوڭ، كۇي تەك اۋەن ەمەس، قازاق حالقىنىڭ جان- دۇنيەسى مەن تاريحى ەكەنىن جاقسى تۇسىنەسىڭ.

جوعارىداعى كىتاپتاردان ءبىر وزگەشىلىگى - ا. سەيدىمبەت بۇل ەڭبەگىندە قازاق تاريحىنداعى بارلىق كۇيشىلەردى تۇگەندەۋگە تىرىسقان. اتام زامان مەن ءبىزدىڭ كەزىمىزگە دەيىنگى ءۇش جۇزگە جۋىق كۇيشى ەسىمى بەرىلگەن.

بۇل ەڭبەك اسىرىسە دالەلدەردىڭ ءادىسنامالىق قولدانۋى اسا قىزىقتى. اۆتوردىڭ ءوزى بۇل جايىندا كەلەسىدەي جازادى.

جازبا دەرەكتەر مەن رەسمي قۇجاتتارعا قاراعاندا، فولكلورلىق مۇرالار ءوزىنىڭ وبەكتيۆتىلىگى جانە تاريحي شىندىقتىڭ وزەكتى قاسيەتىن ءدال باعالاۋى جونىندە الدەقايدا شىنشىل. سەبەبى، فولكلورلىق مۇرا بۇكىل حالىقتىق تالعامنىڭ سۇزگىسىنەن وتەدى. ال، جازبا دەرەكتەر مەن رەسمي قۇجاتتار بەرىسى جەكە ادامنىڭ سۋبەكتيۆتى تالعام-تانىمىنىڭ كورىنىسى بولسا، ءارىسى وتكىنشى ساياساتتىڭ سويىلىن سوعادى.

اۆتور كۇي تۋرالى اڭىزدارعا دا كوپ كوڭىل بولەدى. ول اڭىزداردىڭ نەگە جانە قالاي تۋعانىن، كىمدەر شىعاراتىنىن تۇسىندىرەدى. مىسالى، كەيدە كۇي بەلگىلى ءبىر وقيعاعا بايلانىستى تۋادى، كەيدە كۇيشى ادامنىڭ ءوز تاعدىرى سەبەپ بولادى. اقسەلەۋ اڭىزدىڭ ارتىندا دا ۇلكەن ءمان جاتقانىن كورسەتەدى. بۇل كىتاپ - كۇيدى تەرەڭىرەك تانىعىسى كەلەتىن ءار وقۋشىعا پايدالى.

وسى بەس كىتاپ جاي عانا كوركەم شىعارما ەمەس، كۇي ونەرىنىڭ تەرەڭىنە جەتەلەيتىن بەس قاقپا سەكىلدى. ولار ارقىلى كۇيدىڭ تەك اۋەن ەمەس، ءومىر، تاريح، سەزىم ەكەنىن تۇسىنە باستايسىڭ. بۇل ءتىزىم ءبىزدىڭ سۋبەكتيۆتى تاڭداۋىمىز ەكەنىنە ارنايى ەسكەرتەمىز. دەگەنمەن ءارقايسىسى دا كۇيدى باسقاشا قىرىنان تانىتىپ، تىڭداعاندا بۇرىنعىدان تەرەڭىرەك سەزىنۋگە كومەكتەسەدى. كۇيدى جاي عانا ەستىپ قويماي، ونى جۇرەكپەن ۇعىنۋ ءۇشىن الدىمەن وقۋ كەرەك.

اۆتورى

رۇستەم نۇركەنوۆ

«ايقىن» گازەتى