كيبەرقاۋىپسىزدىك قادامدارى

 سيفرلىق الەمدە جەلىدەگى قاۋىپسىزدىك ءبىرىنشى ورىندا تۇرادى. كيبەرقاۋىپسىزدىك دەگەنىمىز-كومپيۋتەرلىك جۇيەلەردى، دەرەكتەردى، باعدارلامالىق جاساقتاردى جانە ادامداردى كيبەرقاۋىپتەر مەن كيبەرقىلمىستاردان قورعاۋعا باعىتتالعان تەحنولوگيالار، ۇدەرىستەر مەن تاجىريبەلەردىڭ جيىنتىعى.

قازىرگى تاڭدا بۇلتتى تەحنولوگيا، زاتتار ينتەرنەتى (ءى و ت)، جاساندى ينتەلەكت (ا ءى) جانە ءموبيلدى قۇرىلعىلار سياقتى زاماناۋي تەحنولوگيالار دامۋ مۇمكىندىكتەرىن ارتتىرىپ قانا قويماي، كيبەرقاۋىپتەرگە دە جول اشىپ وتىر. سونىڭ سالدارىنان حاكەرلەر، ۆيرۋستار مەن فيشينگتىك شابۋىلدار، جەكە اقپاراتتى ۇرلاۋ جانە كيبەرقىلمىستىڭ باسقا دا تۇرلەرى جەكە پايدالانۋشىلارعا دا، ءىرى كورپوراتسيالارعا دا قاۋىپ ءتوندىرىپ جاتىر.

الەم ەلدەرى كيبەرقىلمىستىڭ الدىن الۋ ءۇشىن كوپتەگەن ءتاسىل قولدانادى. ا ق ش، ۇلى بريتانيا، كانادا، اۋستراليا، قىتاي، گەرمانيا، يزرايل، ەستونيا سەكىلدى مەملەكەتتەر ۇلتتىق كيبەرقاۋىپسىزدىك ستراتەگيالارىن ازىرلەپ، حالىقارالىق ۇيىمدارمەن كيبەرقاۋىپتەر تۋرالى اقپارات الماسۋ جانە شابۋىلداردىڭ الدىن الۋ بويىنشا بىرلەسكەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ ارقىلى ىنتىماقتاستىق ورناتقان. ءقاۋىپ- قاتەرلەردى ۇدايى باقىلاۋدا ۇستاۋ ماقساتىندا ارنايى ورتالىقتار جۇمىس ىستەيدى. سونداي-اق بىلىكتى مامانداردى دايارلاۋ جانە ازاماتتاردى اقپاراتتاندىرۋ ءۇشىن كيبەرقاۋىپسىزدىك بويىنشا ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىن قاراستىرعان.

ءبىزدىڭ ەلدە دە باسقا مەملەكەتتەر سەكىلدى كيبەرقاۋىپسىزدىك سالاسىندا ءتۇرلى دەڭگەيدە كوپتەگەن ءىس-شارا ىسكە اسىرىلىپ جاتىر. ۇلتتىق كيبەرقاۋىپسىزدىك ستراتەگياسى قىلمىستىڭ الدىن الىپ، ازاماتتاردىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەدى. سونىمەن قاتار ورتالىق مونيتورينگ ءارى تالداۋ جۇرگىزەدى، مەملەكەتتىك ورگاندارمەن جانە ماڭىزدى اقپاراتتىق ينفراقۇرىلىممەن بىرىگىپ قىزمەت اتقارادى. الەۋمەتتىك جەلىدە اقپاراتتىق ناۋقاندار ۇيىمداستىرىپ، حالىقتى جەلى الاياقتارىنىڭ ارباۋىنا ءتۇسىپ قالماۋعا شاقىرادى. دەگەنمەن قۋلىعىنا قۇرىق بويلامايتىن الاياقتار تالاي ادامدى الداپ، سان سوقتىرىپ كەتىپ جاتىر. ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ بيىلعى قىركۇيەك ايىنداعى دەرەگى بويىنشا ەلوردا تۇرعىندارىنا ينتەرنەت- الاياقتاردىڭ كەسىرىنەن كەلتىرىلگەن زالال مولشەرى 2 ميلليارد 600 ميلليون تەڭگەدەن اسىپ كەتكەن. 3600 دەن استام الاياقتىق فاكتىسى تىركەلگەن. ال بۇل كورسەتكىش رەسپۋبليكا اۋماعىندا 13700 فاكتىدەن اسادى. الاياقتاردىڭ ارباۋىنا تۇسكەندەردىڭ ءبارى بىردەي قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا جۇگىنە بەرمەيتىنىن ەسكەرسەك، بۇل سيفرلار الدەقايدا كوپ بولۋى دا ىقتيمال.

كيبەرقىلمىستىڭ الدىن الۋ ءۇشىن قايتپەك كەرەك؟ ءوزىڭىزدى جانە اقپاراتىڭىزدى كيبەرقاۋىپتەردەن قورعاۋ ءۇشىن بىرنەشە نەگىزگى قادامدى ورىنداۋعا بولادى: وپەراتسيالىق جۇيەلەردى، براۋزەردى جانە باسقا دا باعدارلامالاردى ۇنەمى جاڭارتىپ وتىرىڭىز. قۇپيا سوزدەرىڭىزدى ويلاستىراردا ارىپتەر مەن سانداردى، كۇردەلى تاڭبالاردى قامتىڭىز. ەكى فاكتورلى اۋتەنتيفيكاتسيانى قولدانىڭىز. بەيتانىس حات جىبەرۋشىلەردىڭ ەلەكتروندى پوشتالارىنان كەلگەن حابارلامالاردى مۇقيات وقىپ، جاۋاپ بەرمەۋگە تىرىسىڭىز. زياندى باعدارلامالارعا قارسى انتيۆيرۋستىق جاساقتامانى ورناتىڭىز. سىرتقى مەديادا نەمەسە «بۇلتتا» ماڭىزدى دەرەكتەردىڭ ساقتىق كوشىرمەسىن جاساپ، قورعاۋ ءۇشىن شيفرلاۋدى قولدانىڭىز. الەۋمەتتىك جەلىلەردە جەكە اقپاراتتى جاريالاۋدى شەكتەڭىز. ەگەر جەكە دەرەكتەرىڭىزگە شابۋىل جاسالدى دەپ كۇدىكتەنسەڭىز، مىندەتتى تۇردە ءتيىستى ماماندارعا جۇگىنىڭىز.

زامان دامىپ، جاڭا تەحنولوگيالار ورىستەگەن سايىن كيبەرشابۋىلدار دا سوعۇرلىم جيىلەي بەرمەك. دەگەنمەن قاۋىپسىزدىك جۇيەلەرىن بەلسەندى تۇردە جاڭارتۋ جانە ارنايى مامانداردى دايارلاۋ ارقىلى كيبەرقىلمىسپەن كۇرەسە الامىز. كيبەرقاۋىپتەن قورعانۋ - قوعامنىڭ بىرلەسكەن كۇش-جىگەرىن تالاپ ەتەتىن ماڭىزدى مىندەت.

ەركەناز قورداباي، ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى

ە ۇ ۋ ستۋدەنتى

Egemen Qazaqstan