ەكىباستۇز كومىرىن اشقان قوسىم پىشەنبايەۆ جايىندا نە بىلەمىز
ەكىباستۇز. KAZINFORM - اتى اڭىزعا اينالعان ايگىلى كەنتانۋشى قوسىم پىشەنبايەۆتىڭ ەسىمىن بۇگىندە وتاندىق گەولوگيا سالاسى اسا قاستەر تۇتادى. باياناۋىلدىڭ تۇكپىرىندەگى ۇرپەك اۋىلىندا تۋىپ، كەن ونەركاسىبىنە قاتىستى ەشبىر كاسىپتىك ءبىلىمى بولماسا دا تابيعاتقا، قورشاعان ورتاعا دەگەن ەرەكشە سۇيىسپەنشىلىگى ونى جاستايىنان تاستىڭ ءتىلىن تۇسىنۋگە جەتەلەگەنى انىق.
فوتو: باياناۋىلداعى «بوقىراۋ» جارمەڭكەسى، شامامەن 1911 ج.
بيىل ايگىلى «دالا اكادەميگىنىڭ» تۋعانىنا 180 جىل تولىپ وتىر.
قوسىم پىشەنباي ۇلى 1844-جىلى تۋعان. جاراتقاننىڭ بويعا بەرگەن ەرەكشە سىيى بولار، قوسىم بالا شاعىنان تاۋ-تاستى كەزىپ، شالعاي جەرلەردى ارالاۋعا قۇمار بولىپتى. ول تۇستا جەر بارلاۋشى، گەولوگيا عىلىمى دەگەندى قازاق تۇسىنبەيدى. ەشقانداي كاسىبي ءبىلىمى جوق قوسىم جىگىتتىك شاققا دەيىن سالت اتپەن، تۇيەمەن ءبىراز ءوڭىردى شولىپ، سول تۇستا-اق بولاشاق كەن كوزدەرىنىڭ ءبىرازىن زەردەسىنە ءتۇيىپ ۇلگەرگەن. وسى ءبىر ەلدەن ەرەك قاسيەتىن اۋىلداستارى جاقتىرماي، «كەزبە قوسىم» دەپ اتاپ كەتكەن دەسەدى.
فوتو: باياناۋىلدىڭ الەكساندروۆكا كەن ورنى. ⅩⅩعاسىردىڭ باسى
ول - ⅩⅨعاسىردىڭ سوڭى مەن ⅩⅩعاسىردىڭ باسىندا قازاق جەرىندەگى 20-دان استام كەن ورنىن العاش اشقان قازاق. ەكىباستۇز سەكىلدى الىپ وندىرىستىك اۋماقتىڭ نەگىزىن سالىپ بەرگەن كەنتانۋشىنىڭ قاي ەڭبەگى بولسىن اتاۋعا تۇرارلىق. ق. پىشەنبايەۆ ىزدەپ تاپقان كەن ورىندارى ىشىندە «ەكىباستۇز»، «الەكساندروۆكا»، «بەرىكقارا»، «قازاناۋىز»، «مايكوبە»، «مايقايىڭ»، «جوسالى»، «كوكتاس»، «جەلتاۋ»، «جارتاس»، «ءۇشقاتىن»، «نايزاتاس»، «ءۇشقارا»، «قاراقۇرا»، «شوپتىكول»، «التىندى» سياقتى نىساندار بار.
فوتو: كەندى قولمەن ۇساقتاپ جاتقان قازاقتار. ⅩⅩعاسىردىڭ باسى
ءبىر دەرەكتەردە عۇلاما عالىم، قازاق ك س ر اكادەمياسىن العاش ۇيىمداستىرۋشى قانىش يمانتاي ۇلى ساتبايەۆ قوسىمدى ەرەكشە سىيلاپ، ونىمەن ۇنەمى بايلانىسىپ تۇرعاندىعى، سىرتتا جۇرگەندە قوسىمعا تەلەگرامما جىبەرگەنى ايتىلادى. بۇدان ءبىز قاراپايىم كەن بارلاۋشىنىڭ عالىم تاراپىنان زور قۇرمەتكە يە بولعانىن بايقايمىز.
فوتو: «قانىش اعا وسىنداي ەدى» كىتابىنان. 1999 ج. اۆتورى - قالمۇقان يسابايەۆ
ال اتاقتى جازۋشى قالمۇقان يسابايەۆ «قانىش اعا وسىنداي ەدى» كىتابىندا اكادەميكتىڭ مىناداي سوزدەرىن كەلتىرەدى: «پىشەنبايەۆ قوسىم دەگەندى ەستۋلەرىڭ بار ما؟.. ول قازىر دۇنيەدە جوق ادام. ەكىباستۇز كومىرىن تاپقان سول. قۇجاتتارىن ىزدەستىرىپ تاۋىپ، مىنا رازرەزدى (قازىرگى «بوگاتىر» كەنىشى) سونىڭ اتىنا قويعاندارىن دۇرىس بولار ەدى...»
قالمۇقان اعا بۇعان قوسا بىرنەشە زەرتتەۋ ماتەريالدارىن جاريا ەتىپ، ناتيجەسىندە ەكىباستۇزدا تۇلعانىڭ ءزاۋلىم ەسكەرتكىشى اشىلىپ، اتىنا كوشە بەرىلدى.
فوتو: ەكىباستۇز تاريحي- ولكەتانۋ مۋزەيى
قوسىم جايلى كەڭەس وكىمەتىنەن ارعى پاتشا زامانىنداعى دەرەكتەر دە مول كەزدەسەدى. «قوسىم ايىرىمى» دەگەن گەولوگيالىق بەلگى سول كەزەڭدە كەن ىزدەۋمەن اينالىسقان ونەركاسىپشىلەر ءۇشىن ۇلكەن جاڭالىق بولعان. ال ەكىباستۇز كومىرى مەن مايقايىڭداعى باي التىن قورىن ىزدەپ تابۋى تاريحي تۇرعىدان ۇلكەن وقيعالار ەكەنى ءسوزسىز. ول جايىندا ايماقتىڭ بەلگىلى ولكەتانۋشىلارى، سونىڭ ىشىندە دميتري باگايەۆ تا مول ەستەلىكتەر جازىپ كەتتى.
فوتو: ونەركاسىپشىلەر سىزباسى
«التىن ونەركاسىبى جانە تاۋ-كەن ءىسى جارشىسىنىڭ» 1990-جىلعى №10 سانىندا ەكىباستۇزداعى كومىر ورنى تۋرالى بىلايشا باياندالادى.
«دەروۆ ىسكەر ادام رەتىندە كومىر ءوندىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن جانە بۇل ءىستىڭ تابىستى ەكەنىن ءتۇسىندى (ول ۋاقىتتا باتىس-ءسىبىر تەمىرجولىن سالۋ ماسەلەسى شەشىلىپ جاتقان، ال كومىر ەڭ نەگىزگى پروبلەما ەدى) جانە 90-جىلداردىڭ باسىندا ول كومىردىڭ سەنىمدى جەرلەرىن ىزدەۋگە بەلسەنە كىرىستى، اقىرى مۇنداي جەردىڭ ءبىرى ەكىباستۇز الابىندا 1893 -جىلى اشىلدى. بۇل كەن ورنىن اشۋ قۇرمەتى جەرگىلىكتى قازاق قوسىمعا تيەسىلى. 1895-جىلى قوسىم ايىرىمىندا (قوسىمنىڭ تالابى بويىنشا ول جەر قوسىم الابى دەپ اتالدى) ىسكە بەرىلگەندە اۋەلى بەتكى توپىراعى الىنىپ، كەن قازۋشىلار كومىرگە جەتتى. ودان سوڭ 5 ءشى جانە 6- ساجىندا وڭتۇستىك-باتىسقا جانە سولتۇستىك-شىعىسقا قاراي بىرلىك ۆەكتورلارى بەلگىلەندى، بۇل جەردە نازار اۋدارۋعا تۇرارلىقتاي كومىر قاباتتارى تابىلعان ەدى. كومىر قاباتتارىنىڭ ورنالاسۋداعى جالپى سيپاتتاماسىن ايقىنداۋ ءۇشىن تاۋ-كەن ينجەنەرى مەيستەر كولدىڭ باتىس جاعالاۋىنا جاقىن ورنالاسقان قوسىم شاحتاسىنان ۆوسكرەسەنسكايا شاحتاسىنا دەيىنگى قاباتتاردىڭ كەڭەيۋىنە ورايلاستىرىپ قوسىمدىق بارلاۋ جەلىسىن جۇرگىزدى. قوسىم شاحتاسى جانىنداعى قاباتتاردىڭ قۇلاۋى يۋ-3-تە كۇرت كەلەدى...»
تۋما تالانت گەولوگ قوسىم پىشەنبايەۆتىڭ ەسىمى كەيىنگى عىلىمي ادەبيەتتە دە ۇمىتىلعان جوق: «قازاقستانداعى توڭكەرىسكە دەيىنگى ءتۇستى مەتاللۋرگيا جانە تاۋ-كەن ءىسى» - ۆوسكرەسەنسك تەمىرجول زاۋىتىنىڭ جازباسىندا مىناداي جولدار كەزدەسەدى:
«ۆوسكرەسەنسك زاۋىتى 1900-جىلدىڭ 17-ساۋىرىندە ىسكە كىرىستى. ول حالىق اڭىزى بويىنشا كوشپەلىلەردەن شىققان مال باعۋشى قوسىم يشەنبايەۆ اشقان (بۇل جەردە تەگىندە قاتە جىبەرىلگەن) ەكىباستۇزدىڭ كومىرىمەن جۇمىس ىستەدى».
ولكە تانۋشى الەكساندر چەركاشين قوسىمنىڭ شاقپاق كەن ورنىندا قازاق جۇمىسشىلارىنىڭ باسىن قۇراپ، العاشقى ارتەل ۇيىمداستىرعانى تۋرالى دا جازعان. دالا قازاقتارى سول جەردە العاش «قارا تاستىڭ» وتقا جاناتىنىن كورگەن. ارتەل كوپ ۇزاماي تاراپ كەتسە دە، بۇل اڭگىمە ءالى كۇنگە دەيىن ەل اراسىندا ايتىلىپ ءجۇر.
ەندى قوسىمنىڭ ۇرپاقتارى مەن ءومىرى جونىندە بىرەر ءسوز ايتساق. قوسىم پىشەنبايەۆتان قالعان ۇرپاق بۇگىندە بار. كەيبىرەۋلەر 32- ءنىڭ اشتىعىندا ونىڭ وتباسى تۇگەل قىرىلىپ قالدى دەپ ويلايدى. جوق، شىندىعىندا ودان ءابىش، مۇقىش دەيتىن ەكى ۇل قالعان. ابىشتەن قايشا، قاتىكەن، حاديشا اتتى قىز بالالار تۋعان. حاديشانىڭ قىزى رىمتاي كىشكەنە شاعىندا ناعاشى اتاسى ءابىشتىڭ قولىندا وسكەن. رىمتايدان بۇگىندە گاۋھار، گۇلنار دەگەن ەكى قىز تاراپ وتىر. وكىنىشكە قاراي، قوسىمنان ەركەك كىندىك ۇرپاق قالماعان. دەسە دە، ونىڭ اتالاس تۋىسى امانتاي اقىش ۇلى ەسىمبايەۆ بۇگىندە كوزى ءتىرى، شەجىرەلى قارتتاردىڭ ءبىرى. امانتاي اعا - قوسىمنىڭ ءىنىسى ەسىمبايدىڭ ۇرپاعى. ەكىباستۇز شاھارىندا تۇراتىن اقساقالمەن جولىعىپ، كوپ جايتتىڭ انىق-قانىعىن دۇرىستاپ العاندى ءجون سانادىق.
قوسىم قۇلبولدى رۋىنىڭ مايلىتونىنان تارايدى. مايلىتوننىڭ كەيىنگى ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى - قونىس. قونىستىڭ ءتورتىنشى ايەلىنەن پىشەنباي تۋعان. پىشەنبايدان قوسىم مەن ەسىمباي كىندىك تاراتتى. ەسىمباي - امانتاي اعامىزدىڭ اتاسى. امانتاي اقىش ۇلى بۇگىندە پىشەنباي اۋلەتىنەن قالعان جالعىز ەر ازامات.
«قوسىمدى كورگەن، ونىمەن ءبىر شاڭىراق استىندا كۇنەلتىپ، تالاي قيىندىقتى بىرگە بولىسكەن ازاماتتارمەن داستارقانداس بولدىم. سونىڭ ءبىرى - باياناۋىلدىڭ كۇركەلى اۋىلىندا تۇرعان مارقۇم ءابدىراحمان اقساقال ەدى. 1970 -جىلداردىڭ اياعىندا يۋجنىي سوۆحوزىنا زووتەحنيك بولىپ بارعاندا، ابەكەڭ كوپ جايتتى اقتارعان ەدى. «قاراعىم، مەن ولسەم موينىمدا قارىز بولىپ قالادى. قوسەكەڭ 88 جاسقا كەلىپ قايتتى. ءۇش ادام ءوز قولىمىزبەن جەرلەدىك، ونىڭ ءبىرى مەن ەدىم. ساعان جەرلەنگەن جەرىن نۇسقاپ كەتەيىن» دەپ، مەنى ماقاش قىستاۋىنا الىپ بارىپ، سول جەردەگى كوپ زيراتتىڭ اراسىنان قوسىمنىڭ قابىرىن كورسەتىپ كەتتى. كەيىن باسىنا ەسكەرتكىش تاس ورناتىپ، اينالاسىن قورشادىق.
ابەكەڭ ولە-ولگەنشە قوسىمنىڭ ارۋاعىنا ريزا بولىپ كەتتى. 1932-جىلدىڭ اشتىعىندا ماقاشتا 5-6 وتباسىنىڭ امان قالۋىنا قوسىم تىكەلەي سەبەپكەر بولعان ەكەن. سونىڭ اراسىندا ءابدىراحمان وتباسى دا بار. سول جىلى جازدا-اق جەر تانىعىش قوسەكەڭ بيىل جۇت بولعالى تۇر، ەرتەرەك قامدانايىق دەپ ءوزى جاقسى بىلەتىن ەر ازاماتتاردى تىزە بىرىكتىرۋگە شاقىرادى. ەلدە اسىرا سىلتەۋدىڭ قىزىپ، جۇرتشىلىقتىڭ مالى تارتىپ الىنىپ جاتقان كەز. وسى جازدا-اق ساي-سالاعا بوسىپ جۇرگەن اش-ارىقتار تولىپ كەتەدى. اش ادام جىرتقىش ادامنان دا قاۋىپتى. قوسىمنىڭ ءجون سىلتەۋىمەن جاڭاعى 5-6 وتباسى ءبىر ۇيگە كەلىپ قونىستانادى. ۇيدە ادام قاراسى كوپ بولسا، جالعىز-جارىم ازىق ىزدەپ كەلۋگە جۇرەگى داۋالامايتىنى ايقىن. قوسەكەڭ قولدا قالعان بارلىق مال-مۇلىك، تەرى-تەرسەكتى قوياندى جارمەڭكەسىنە ايداتىپ، بيداي، شاي، قانت سەكىلدى قات ازىقتارعا ايىرباستاتادى. اتپەن الىپ كەلگەندە بيداي 6 قاپ شىققان ەكەن. قوسىم «بۇل بيداي ءبىزدىڭ اۋلەتتەرىمىزدىڭ ساقتالىپ قالۋىنا بىردەن-ءبىر سەبەپكەر بولادى. وسىنى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋىمىز كەرەك» دەپ، الگى ءۇش بولمەلى ءۇيدىڭ جال پەشىن بۇزعىزىپ، ورتاسىنان قۋىس قالدىرىپ، بارلىق ءداندى سول جەرگە توگىپ، قايتادان قالاتىپ تاستايدى. ايگىلى 32- ءنىڭ قىسىندا بۇل ۇيدەگى بارلىق جان وسى بيدايدان كۇنىنە قۋىرىپ جەپ، جان ساقتاعان ەكەن. ولاردىڭ اراسىندا قوس ۇلى - ءابىش پەن مۇقىش بار. مىنە، بۇل دا قوسىمنىڭ ءبىر ەرلىگى ەدى.
وكىنىشكە قاراي، وسى قىستا قوسىم كوز جۇمادى. اشتىقتان ەمەس، اۋرۋدان. سول جىلى مايقايىڭنان اعىلشىنداردىڭ بارلىق ءوندىرىستى تاستاپ، ۇدەرە كەتىپ جاتقان كەزى. العاشقى قار تۇسكەندە اعىلشىندار قوس ات جەككەن شانالارىمەن كوشە باستايدى. سوندا اتامىز: «شىركىن، بۇل شانالاردىڭ ءىشى التىنعا تولى، بىرەۋىن قولعا تۇسىرسەك، ارمان نە!» - دەگەن ەكەن. سويتسە، الگى شانالاردىڭ تابانىنداعى اعاشتاردىڭ ءىشى ويىلىپ، ءتۇيىر التىنعا تولتىرىلعان ەكەن. سىرت كوزگە بايقالمايتىن اعىلشىنداردىڭ قۋلىعىن قوسەكەڭ بۇرىننان بىلگەن عوي. اتامىز كۇزدىڭ قارا سۋىعىندا تۇيەسىنە ءمىنىپ، اعىلشىنداردى تورۋىلداپ كەتەدى. الايدا، جولى بولماي، قارۋلى اسكەردەن سەسكەنىپ، شانانى قولعا تۇسىرە الماي قايتادى. ۇزاق جول ءجۇرىپ شارشاپ كەلگەن، ونىڭ ۇستىنە جۇدەگەن قوسەكەڭنىڭ جاسى دا سىر بەرە باستاعان ۋاقىت. توسەك تارتىپ قالعان. سول قىستا و دۇنيەلىك بولادى. سوندا ءبىر ۇيدە قونىستانعان ءابدىراحمان، ءجامىن جانە تاعى ءبىر (اتىن ۇمىتتىم) ازامات ۇشەۋلەپ ماقاشتاعى زيراتقا اكەپ جەرلەپ، ۇستىنە ەسكى ۇيلەردىڭ بىرىنەن قالعان ەسىكتى جاپقان ەكەن. توپىراقتىڭ توڭ بولىپ قالعانى سونشالىق، سۇيمەن باتپاي، ەسكى زيراتتىڭ قابىرعاسىن قۇلاتىپ، ءقابىردى سونىڭ استىنان قازدىق دەپ وتىراتىن ابەكەڭ» ، - دەيدى امانتاي اعا.
امانتاي اعامىزدىڭ ايتۋىنشا، مايقايىڭنىڭ قىزىل التىنى قوسىمعا دەيىن دە بەلگىلى بولعان. ەرتەدە بۇل جەردە تيبەتتىك موناحتار ءبىراز ۋاقىت كەن وندىرگەن دەسەدى. كەيىن التىنى تاۋسىلدى دەپ بولجانعان ەكەن. التىن ىزدەگەن اعىلشىندارعا قوسىم بۇل جەردە ءالى دە بولسا التىننىڭ مول قورى بار دەپ كورسەتىپ بەرگەن. ءسويتىپ بۇل ماڭدا ەلدىڭ قونىستانۋىنا، ايماقتىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسادى. ول ورىستىڭ كوپەستەرى مەن اعىلشىندارعا جەر ولشەۋشى بولىپ جالدانىپ جۇمىس ىستەپ، اقىسىنا اقشا الىپ وتىرعان. مايقايىڭنىڭ التىنى، باياناۋىلدىڭ مىسى ەرتىس وزەنى ارقىلى پاروحودپەن تاسىمالدانا باستاعان كەزەڭ بۇل. تاۋاردى كەمە ايلاعىنا دەيىن پار وگىزبەن جەتكىزۋ (تىكە جولمەن جۇرگەندە 110-120 شاقىرىمداي بولادى) اسا قيىندىق تۋعىزاتىنىن بايقاعان ورىس كوپەستەرى مايقايىڭ تۇسىنان قازىرگى اقسۋ قالاسى ورنالاسقان اۋماققا دەيىن تەمىرجول سالا باستايدى. ەندى پاروۆوزدى جۇرگىزەتىن وتىن -كومىر قاجەت ەدى. قوسىم باستاعان جەر بارلاۋشىلارعا شۇعىل تۇردە جاقىن جەردەن كومىردىڭ باي كەن ورنىن تابۋ مىندەتى جۇكتەلەدى. قوسىم بۇل تۇستا دا ءوز مىندەتىن ادال اتقاردى. قازىرگى ەكىباستۇز الابىنان العاشقى كومىردى تاۋىپ، جەر بەتىندەگى ەڭ ءىرى كەنىشكە قازىق قاقتى. بۇل تۋرالى ۆەرحوتۋرلىق كوپەس الەكساندر بەنارداكيدىڭ حابارلاماسىندا ايقىن كورسەتىلگەن.
قوسىم جايلى اڭىزدار كوپ. ونىڭ اعىلشىن كوپەستەرىنىڭ شاقىرتۋىمەن لوندونعا بارۋى، «اتامان وسكە» - مەن ەگەسكەنى، قورقاۋ قاسقىردى ولتىرگەنى، ءتىپتى ەلدە بيداي مەن كارتوپ، تەمەكى جاپىراعىن وسىرگەنى جايلى دا اڭگىمەلەر جەتىپ ارتىلادى. انىعى، «ول تۋما دارىن يەسى بولدى. ەلگە، جەرگە جاساعان جاقسىلىعى كوپ بولدى» دەيدى بىلەتىندەر. تۇلعانىڭ ەڭبەگىن ەلگە تانىتىپ، ۇرپاققا ناسيحاتتاۋ ءۇشىن قوسىم جايلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ قاجەت. بۇعان قوسا ونىڭ ەسىمى مايقايىڭ كەنتىندە ۇمىتىلىپ قالعانى وكىنىشتى...
قوسىم پىشەنبايەۆتىڭ كەسەنەسى
بۇدان ءتورت- بەس جىل بۇرىن باياناۋىلداعى قوسىم پىشەنبايەۆتىڭ باسىنا كەسەنە تۇرعىزىلعانىن ايتىپ وتەيىك.
اۆتور
مۇرات اياعان
