كورىسۋ كۇنىن ناۋرىز تويىنىڭ باستاۋى رەتىندە قاراعان دۇرىس - ونەرتانۋشى

ورال. قازاقپارات - 14-ناۋرىز كورىسۋ مەرەكەسى رەتىندە كەيىنگى جىلدارى كەڭىنەن اتالىپ ءجۇر. اتالمىش مەيرامنىڭ ءمان-ماڭىزى جونىندە سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ مۇشەسى، ونەرتانۋشى قۋاندىق مادىرمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.

-قۋاندىق ناسيحات ۇلى، كورىسۋ كۇنىن قالاي تۇسىنەسىز، الدىمەن سوعان توقتالساڭىز؟

- كورىسۋ - تەك ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە امانداسىپ، جاقسىلىق تىلەيتىن قاۋىشۋ مەرەكەسى عانا ەمەس، جاسى ۇلكەندەرگە ىزەت كورسەتىپ، ءىلتيپات بىلدىرەتىن ءداستۇرلى مەيرامى. بۇل كۇنى بۇرىنعى وكپە-رەنىش كەشىرىلىپ، ارازدىق ۇمىتىلادى، كورشى-كولەم ءبىر-ءبىرىن قوناققا شاقىرىپ، وتباسىنا، اعايىن-تۋىستارىنا اماندىق-ساۋلىق، قۇت-بەرەكە تىلەپ جاتادى. جانە كورىسۋ ءبىر كۇنمەن عانا شەكتەلمەيدى، جىل بويى جالعاسا بەرەدى. ءار ءتۇرلى سەبەپتەرمەن 14-ناۋرىز كۇنى سىرتتا جۇرگەن كەز كەلگەن ادام اۋىلعا جولى تۇسكەن بويدا قاريالاردىڭ قولىن الىپ، سالەم بەرۋگە ءتيىس.

بۇل كونە ءداستۇر ەلىمىزدىڭ باتىس وبلىستارىندا عانا ساقتالىپ كەلدى. ەجەلگى ۋاقىتتا بابالارىمىز كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان كەزدە كوكتەمگى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋىنەن تۋرا ءبىر اپتا بۇرىن مالدارىن ساناپ، ۇزاق قىستىڭ ارتتا قالعانىنا قۋانىپ، ناۋرىزعا دايىندالعان.

سوندىقتان، كورىسۋ كۇنىن ناۋرىز مەيرامىنىڭ باستاۋى دەپ ايتۋعا بولادى. تاريحقا ۇڭىلسەك، ەرتەرەكتە قىس ايلارىندا دالادا مال باققان كوشپەندى حالىق ءبىر-ءبىرىن كورە الماعان، تەك كوكتەم شىعا باستاعاندا، ناۋرىزعا قاراي كورگەن. سول ۋاقىتتان بەرى كورىسۋ ءداستۇر رەتىندە ساقتالىپ قالعان. كەيبىر عالىمدار مۇنى ءداستۇر ەمەس، عۇرىپقا جاتقىزادى. مەيلى، مەنىڭشە وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. شىعىس كۇنتىزبەسى بويىنشا، ناۋرىزدىڭ باسى حامال ايىنىڭ 1-جۇلدىزىنا سايكەس كەلەدى. حامال - توقتى شوقجۇلدىزىنىڭ ەسكى پارسىشا اتاۋى عوي. كۇن مەن ءتۇن تەڭەلىپ، امال كىرگەن ساتتە توقتى شوقجۇلدىزى تۋادى دەگەن ۇعىم بار. «ناۋرىز» ءسوزى پارسىشا «جاڭا كۇن» دەگەندى بىلدىرەدى. سوندىقتان «ناۋرىز» دەمەي، «امال» دەۋگە دە بولادى. ويتكەنى، بۇل سوزدەردىڭ ايىرماشىلىعى جوق.

-ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ جۇرتشىلىعى كورىسۋدى امال مەرەكەسى رەتىندە دۋمانداتا تويلاپ ءجۇر عوي. بۇعان بايلانىستى نەايتار ەدىڭىز؟

- كورنەكتى اقىن سابىر اداي ءبىر ماقالاسىندا ارالاسپاسا، اعايىن جات بولاتىنىن، كورىسپەسە، كوڭىل تاتۋلىققا سەبەپ ىزدەمەسە، ۇلتتىق رۋحتىڭ ولەتىنىن اتاپ وتكەن ەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، امال مەرەكەسى، كورىسۋ سالتى - بۇرىننان بار، قازاققا ورتاق ءداستۇردىڭ ءۇردىسى. سونىڭ ناتيجەسىندە امال مەرەكەسى رەسپۋبليكالىق دارەجەدە قايتا جانداندى، ۇلتتىق مەرەكەگە اينالدى. كورىسۋ سالتى، قارا شاڭىراق ۇعىمى، قارا قازاننان ءدام تاتۋ ءداستۇرى جاڭعىرىپ، قالىپتاستى. وسىعان الىپ- قوسارىمىز جوق. كورىسۋ نەمەسە امال مەرەكەسىنىڭ ەل كولەمىندە كەڭىنەن تارالىپ كەلە جاتقانىنا قۋانۋىمىز كەرەك.

- ءبىزدىڭ بالالىق شاعىمىزدا داۇلكەندەرگە كورىسىپ جۇرەتىن ەدىك. ولجادىڭىزدا شىعار؟

- ارينە، نە نارسە دە وتباسىنداعى تاربيەدەن باستالادى عوي. ءالى كۇنگە ەسىمدە، ناۋرىزدىڭ 14 ى كۇنى اكە-شەشەمىز اۋىلداعى جاسى ۇلكەندەرگە بارىپ كورىسىپ شىعاتىن. سولاردان قالماي، ءبىز دە الا تاڭنان ويانىپ، كورشى-كولەم، اعايىن-تۋىستىڭ ءۇيىن ارالاپ، كورىسىپ، باتاسىن الىپ قايتاتىنبىز. ءبىزدىڭ جاقتىڭ ۇلكەندەرى «جاسىڭ قايىرلى بولسىن!» دەيتىن. ءوزىم اتىراۋ وبلىسى نارىن قۇمىنىڭ ەتەگىندە، قازىرگى يساتاي اۋدانىنىڭ اۋماعىندا تۋىپ-ءوستىم. كەيىن ورالعا پەداگوگيكالىق ينستيتۋتقا وقۋعا كەلىپ، سودان وسىندا قونىستانىپ قالدىم.

ەدىل مەن جايىق ارالىعىندا بوكەي سۇلتاننىڭ ديپلوماتيالىق ەڭبەگى ارقاسىندا 1801 -جىلى I پاۆەل پاتشانىڭ جارلىعىمەن بوكەي حاندىعى قۇرىلعانى بەلگىلى. سونىڭ ناتيجەسىندە اتا-بابامىز وسى جەردى جايلاپ، ازات كۇنگە دەيىن جەتتىك. بىزگە باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ بوكەي ورداسى اۋدانى دا قاشىق ەمەس، سوندىقتان سالت- داستۇرىمىزدە ەش وزگەشەلىك جوق دەپ ايتۋعا بولادى.

- ورال قالاسىندا داكورىسۋ مەن ناۋرىز تويىن اتاپ وتۋگە اتسالىسىپ كەلەسىز عوي؟

- ءيا، ورالدا، 1989 -جىلدان ناۋرىز تويى قايتادان تويلانا باستادى. ول كەزدە مەن IV كۋرستىڭ ستۋدەنتى بولاتىنمىن. فاكۋلتەت دەكانى تولەۋباي اعاي ءابىلوۆ شاقىرىپ الىپ، عيماراتتىڭ كىرەبەرىس ماڭدايشاسىنا اق ماتاعا «ۇلىس قايىرلى بولسىن!» دەپ ۇلكەن قارىپتەرمەن جازدىرىپ ىلگىزدى.

ءوزىمىز وسى وقۋ ورنىندا (قازىرگى م. وتەمىسوۆ اتىنداعى باتىس قازاقستان ۋنيۆەرسيتەتى) ۇستازدىق ەتكەن مەزگىلدە دە قازاقى داستۇردەن اجىراعانىمىز جوق.

سوڭعى جىلداردا جۇرتشىلىق وسى «قايىرلى بولسىن» ءسوزىنىڭ مانىنە تەرەڭ ۇڭىلمەي، ءسال الىستاتىپ العان سىڭايلى. ويتكەنى، سۇراعان تىلەك ورىندالعانىمەن، سوڭى قايىرلى بولماسا قيىن. «جاراتۋشىعا دۇعا قىلعاندا قايىرلىسىن سۇراڭدار، سوندا قايىرلى دۇنيەنى ءناسىپ قىلادى»، - دەپ وتىراتىن بۇرىنعى قاريالار.

- سوڭعى كەزدە قوعامدا توي كوبەيىپ كەتكەنى جونىندە ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. سونىڭ ىشىندە ءسابيدىڭ ءبىر جاسقا تولعان كۇنىن دەاتاپ ءوتىپ جاتاتىندار دابارشىلىق. وسىعان وراي پىكىرىڭىز قانداي؟

- شىن مانىسىندە كوشپەلىلەر تۋعان كۇندى مۇلدە اتاپ وتپەگەن دە، تويلاماعان دا. ونى ەتنوگراف-عالىمدار عىلىمي تۇرعىدا تاپتىشتەپ ءتۇسىندىرىپ، جازىپ ءجۇر. ول كۇندەگى ءاربىر ادام جاسىنا جاس قوسقاندىقتان، «جاس قايىرلى بولسىن» دەگەن تىلەكتى عانا ايتقان. ءبىزدىڭ اكە-شەشەمىز دە وزدەرىنىڭ تۋعان كۇندەرىن بىردە-ءبىر رەت اتاپ وتپەگەن. شىنىن ايتساق، ولاردىڭ تۋعان كۇندەرىن ءوزىمىز بەرتىن كەلە، ەسەيگەن شاقتا بىلدىك. ونى ەش جاريالاپ ايتپايتىن، قۇپيا ۇستايتىن. قازىر ادامنىڭ ءار تولعان جاسىن جالاۋلاتىپ اتاپ ءوتۋ سانگە اينالىپ بارادى. ونىڭ قايدان كەلگەنىن ءوز باسىم بىلمەيمىن. وسى داراقىلىقتى دوعارۋ كەرەك-اۋ دەپ ويلايمىن.

فوتو: اباي وبلىستىق ءبىلىم باسقارماسىنان

- جالپى كورىسۋ مەن ناۋرىز مەرەكەسىن قالاي اتاپ ءوتۋ كەرەك؟

- بۇعان بايلانىستى ايتارىم، قازاق ەلىندە، سونىڭ ىشىندە باتىس قازاقستان وڭىرىنە دە ۇلتتى ۇيىستىراتىن، كەڭ كولەمدەگى، ۇلكەن ءتالىمى بار جوبالار كەرەك-اق. كيىز ۇيگە كىرىپ، ءاس ىشىپ، اياق بوساتاتىن، ءبىر كۇندىك شابلوندىق شارالار ونسىز دا جەتىپ ارتىلادى. ءار جوباعا ۇلكەن شىعارماشىلىق تۇرعىدان كەلىپ، رۋحاني-مادەني ازىق الاتىن ءمانى مەن ماعىناسى بار شارالاردى ۇيىمداستىرىپ، ناسيحاتتاعان ابزال. ۇرپاقتى تاتۋلىق پەن باۋىرمالدىققا تاربيەلەپ، ولاردىڭ جان دۇنيەسىنە ىزگىلىك پەن مەيىرىم نۇرىن قۇيا بىلسەك، ۇتارىمىز كوپ بولارى انىق.

ەسكە سالا كەتەيىك، بۇدان بۇرىن ەتنوگراف-عالىم كورىسۋ مەرەكەسىنىڭ قايدان شىققانىن ءالى دە ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەۋ قاجەت ەكەنىن ايتقان ەدى.

اۆتور

عايساعالي سەيتاق