كورگە كۇلىپ كەتكەندەر

استانا. قازاقپارات - ادام اتاۋلى دۇنيەگە جىلاپ كەلىپ، ەسەيە كەلە تەك كۇلىپ جۇرۋدى تىلەيدى. ادامنىڭ ارمانى - اۋىرماۋ، ۇنەمى جانىنىڭ جادىراپ ءجۇرۋى، كەدەرگىلەرگە كەزدەسپەۋ.

«كۇنىم كۇلكىسىز ءوتسىن، جىلاپ وتەيىن» دەگەن جامان ءسوزدى جان بالاسى اۋزىنا دا، ويىنا دا المايدى. قۇدايدان قورقىنىش اتاۋلىنى وزىنە جاقىنداتپاۋدى عانا تىلەيتىن ءتىرى پەندەلەردىڭ قايسىءبىرى اۋىر سىرقات نەمەسە الدەقانداي ازاپتان زارداپ شەككەندە عانا ءوز-وزىنە ۇكىم ايتۋى مۇمكىن. ارينە، ونىڭ ءوزى سوڭعى ءسوزى بولسا جاقسى...

سوڭعى ءسوز دەمەكشى، كەيدە تەك ءولىم الدىندا ءوزىنىڭ السىزدىگىن سەزگەن جاندار مۇڭايىپ، سوڭعى ءسوزىن ايتادى. ءبىر قىزىعى، اۋزىنداعى ءبىر تامشى سۋدى جۇتا الماي جاتىپ كۇلكىگە قارىق قىلاتىندار دا بار ەكەن. ارينە، مۇنداي جاعداي بولىپ تۇرادى. توسىن وقيعا اتاقتى ادامداردىڭ ومىرىندە بولىپ جاتسا، ول الەمگە تەز تارالادى. ال قاراپايىم جۇرتتىڭ جىميتپاي قويمايتىن ءسوزى اۋىلدان اسپايتىنى انىق. ماسەلەن...

ءبىزدىڭ اۋىلدا تۇراتىن ءبىر كەمپىر حال ۇستىندە جاتقاندا، جاسى شامالاس كورشى كەمپىر كوڭىلىن سۇراپ بارىپتى.

«سەن تۇندە ءجۇرىپ كەتە جازداپسىڭ، تۇندە انا دۇنيەگە بارىپ، قايتتى دەپ ەستىدىم، ول جاق قالاي ەكەن؟» دەيدى قۇربىسىنىڭ كوڭىلىن اۋلاپ.

سوندا سوڭعى ساپار الدىندا جاتقان قاريا «بارىپ قايتتىم، ول جاقتاعىلار سەنى ەرتە كەل دەگەن سوڭ، قايتا كەلدىم. دايىنسىڭ با؟» دەپتى.

مۇندايدى كۇتپەگەن كورشىسى ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، «جاعىڭ قارىسسىن، ءوزىڭ بارا بەر، ماعان ءالى ەرتە» دەپتى.

قاريانى كۇزەتىپ وتىرعاندار كۇلكىگە قارىق بولىپتى. بۇل اۋىلىشىلىك اڭگىمە. سوندىقتان دا جالپى جۇرتتىڭ نازارىن اۋدارا قويماسى انىق. ال الەمگە ايگىلى كىسىلەردىڭ اۋزىنان شىققان سوڭعى ءسوز قاشاندا دۇنيەنى شارلاپ كەتەتىنى اقيقات.

قاراپ وتىرساڭىز، كۇلكى مەن ءولىمنىڭ اراسى الشاق. كۇلكى ۇستىندە ولگەندەر بولسا دا، قارالى وتباسىندا وتىرىپ قانداي جاعدايدا دا كۇلۋگە بولمايدى. الايدا امالسىز ەزۋ جىميتاتىن جاعداي بولادى. بىردە جاسى سەكسەننەن اسقان شال دۇنيەدەن ءوتىپ، بالا-شاعاسى شۋلاپ جاتقاندا، كوڭىل ايتا بارعان ءبىر قۇرداسى مارقۇمنىڭ ايەلىن قۇشاقتاپ «باسىڭ بوسادى ما؟» دەپتى كورىسۋ بارىسىندا. الگى ءازىلدىڭ ادەمى شىققانى سونداي، جۇرت جىلاپ تۇرعاندارىن ۇمىتا جازداپتى.

بۇل مىنا جاعدايدىڭ جانىندا تۇك تە ەمەس. ءار ءسوزى كۇلكى شاقىراتىن داڭقتى ادامداردىڭ قايسىءبىرى زيراتىنداعى قۇلپىتاستارعا ءوزىنىڭ سۇيىكتى انەكدوتىن نەمەسە ايتا جۇرەر ءبىر ءسوزىن جازىپ قويۋدى امانات ەتەدى ەكەن.

ايتالىق انگلياداعى فولكستون قالاسىندا زيراتتاردا بەلگىلى ادامداردىڭ باسىنا قويىلعان تاستاردان نەبىر قىزىقتى جايتاردى وقۋعا بولاتىن كورىنەدى.

بەلگىلى اعىلشىن گۋمانيسى توماس مور ءولىم جازاسىنا كەسىلىپ، سوڭعى تىنىسىن الار ساتتە، كەسپەلتەك اعاشقا باسىن قويىپ جاتىپ، جانالعىشقا «ءسال تۇرا تۇرشى، ساقالىمدى الۋعا مۇرسات بەرشى، ونى عۇمىرى وزگەرتىپ كورمەپپىن» دەپتى. بۇعان جانالعىشتاردىڭ ءوزى امالسىز كۇلگەنى انىق. ال فونتەنەليا ەسىمدى تاعى ءبىر داڭقتى ادامنان «ءوزىڭدى قالاي سەزىنىپ جاتىرسىڭ؟» دەيدى كوڭىلىن سۇراعاندار. سوندا تىنىسى تارىلعان قاريا «ءوزىمنىڭ ەشتەڭەنى سەزبەيتىنىمدى سەزىپ جاتىرمىن» دەپتى. بەلگىلى اقىن ميحايل سۆەتلوۆ قاتەرلى ىسىك دەرتىنەن كوز جۇمعانى بەلگىلى. جالعان دۇنيەدەن وتەرىنەن ءبىراز كۇن بۇرىن ول دوستارىنا تەلەفون شالىپ، «وزدەرىڭمەن بىرگە سىرا الا كەلىڭدەر، قاتەرلى ىسىك مەنەن» دەپتى.

چارلي چاپلين قاتىسقان «التىننىڭ اۋرەسى» اتتى كوركەم فيلم جۇرتقا جاقسى تانىس. وقيعا 1864 - جىلى التىن ىزدەگەن يمميگرانتتاردىڭ باسىنان كەشكەن قاتەرلى دە قاۋىپتى وقيعالار توڭىرەگىندە ءوربيدى.

دجوردج دوننەر ەسىمدى ادام 29 ەركەك، 18 ايەل جانە 43 بالادان تۇراتىن وتريادتى كاليفورنياعا الىپ كەلەدى. بۇل ساپار ءاۋ باستا ءساتسىز باستالادى. ەڭ سوڭىندا سەررا-نەۆادا تاۋىنداعى قار كوشكىنى توپتى الەمنەن وقشاۋلاندىرىپ تاستايدى. ەرىكتى تۇردە قۇرالعان 15 ادام كومەك تابۋ ءۇشىن جولعا شىعادى. جولدا سەگىز ادام ءولىپ، وزگەلەرى اشتىقتان امان قالۋ ءۇشىن مارقۇمداردىڭ ەتىن جەۋگە ءماجبۇر بولادى. اقىرى كومەك كەلىپ جەتەدى. ءبىراق چاپلين وسى وقيعاعا بايلانىستى: «قانداي قاراما-قايشىلىق، ءولىمنىڭ ءوزى كۇلكى شاقىرادى... مەنىڭ ويىمشا، كۇلكى ىشكى رۋحتىڭ قاراما-قايشىلىعى. بىزگە ءوزىمىزدىڭ تابيعات اپاتى الدىندا السىزدىگىمىزدى كورۋدىڭ ءوزى كۇلكىلى» دەپتى.

ۇلى فرانسۋز توڭكەرىسى كەزىندە انتۋان فۋكە-تەنۆيل قوعامدىق ايىپتاۋشىلاردىڭ الدىندا جاۋاپ بەرىپ، اقىرى دارعا اسىلاتىن بولادى. بۇيرىققا قول قويۋ كەزىندە ول وعان دايىن بلانكى اكەلەدى. «ول دايىن قاعاز بولسا، وندا ونى نەگە تولتىرامىز؟ رەۆوليۋسيا دا ۇنەمدى بولۋى ءتيىس» دەپتى.

ارىپتەستەرىنىڭ ايتۋىنشا، ەرميتاجدىڭ اتاقتى كىتاپحاناشىسى ( XVIII عاسىردىڭ سوڭى) ي.ف.لۋجكوۆ بارلىق جەرلەۋ راسىمدەرىنە ەرەكشە قاراعان. ءتىپتى وزىنە تانىس ەمەس ادامداردىڭ دا جەرلەۋ راسىمدەرىنە كۇن سايىن قاتىسىپ وتىرعان. كەدەيلەرگە تابىتتى تەگىن اپەرگەن. زيرات باسىنا قويىلاتىن تاسقا ەستەلىك ءسوز جازىپ بەرۋمەن دە شۇعىلدانعان. زيراتتار باسىندا كۇنۇزاق جۇرۋدەن دە جالىقپاعان. ءتىپتى وحتينسك دەپ اتالاتىن مولالار جانىنان وزىنە باسپانا سالىپ العان. ءبىر تەرەزەنى باۋ-باقشا، ودان ءارى كورىنىپ تۇراتىن زيراتتار جاققا قاراتىپ سالدىرادى. ءوزىنىڭ تۋىستارىنىڭ بىرىنە ورناتىلعان تاسقا ول مىناداي ءسوز جازىپ بەرەدى:

- پاشا، قايداسىڭ؟

- وسىندا.

- ۆانيا قايدا؟

- مەنەن ارىرەكتە جاتىر.

- كاتيا شە؟

- ول ابىگەرگە ءتۇسىپ جاتىر.

يسپانيادا تۇرعان حاسينتو الۆارەس جەرلەۋ راسىمدەرىنە قاتىسۋدى سەرىك ەتكەن سەرىلەردىڭ ءبىرى. ءوز ومىرىندە 18 مىڭ ادامدى جەرلۋگە قاتىسىپ، رەكورد جاساعان. ول 98 جاسىندا ولگەن كىسىنى جەرلەۋگە قاتىسۋ ءۇشىن كەتىپ بارا جاتقاندا، جولدا كوز جۇمادى.

1987 - جىلى «يۋنوست» جۋرنالىنا چاردجا قالاسىنان شارافات ەسىمدى ادامنان حات كەلەدى. «سالەمەتسىز بە، قۇرمەتتى، پولەۆوي! ءسىزدى مازالاعانىم ءۇشىن مىڭ مارتە كەشىرىم سۇرايمىن» دەگەن حات يەسى ودان ءارى بوريس نيكولايەۆيچتەن ءوز ولەڭدەرىن وقىپ شىعۋىن وتىنگەن. وكىنىشكە قاراي، جۋرنالدىڭ بۇرىنعى باس رەداكتورى بوريس پولەۆوي التى جىل بۇرىن قايتىس بولعان. ەسەسىنە رەداكسيا قىزمەتكەرلەرى اۆتورعا «قىمباتتى، شارافات! ءسىزدىڭ ولەڭدەرىڭىزدى ب.ن.پولەۆويدىڭ زيراتىنا بارىپ وقىدىق. ولەڭدەرىڭىز ول كىسىگە ۇنادى دەپ ويلامىز» دەگەن جاۋاپ جولداپتى.

رەسەي يمپەرياسى مەملەكەتتىك كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، گراف يۋلي پومپەەۆيچ ليتتا بالمۇزداقتى وتە جاقسى كورگەن. ول كۇنىنە قارنى تويعانشا بالمۇزداق جەگەن. پەتەربۋرگتىك كونديتەرلەر مەساپەللي، رەزانوۆ، سالۆاتور گرافتىڭ اماندىعىن تىلەۋمەن وتكەن. بىردە ول توسەك تارتىپ قالادى. دارىگەرلەردەن بىرنەشە ساعات قانا ءومىرى قالعانىن ەستىگەن ول، ءۇيدىڭ بۇكىل شىراقتارىن جاعۋدى بۇيىرادى. جاتقان بولمەسىنە بالمۇزداقتىڭ 10 ىن اكەلۋدى تاپسىرادى.

«ول جاقتا مەن ءۇشىن بالمۇزداق بولار ما ەكەن؟» دەپتى كۇرسىنىپ. 10 بالمۇزداقتى دا جەپ تاۋىسقان گراف كوزىن جۇمىپ، شوقىنىپ الىپ، وزىنە بالمۇزداق ۇسىنعان كونديتەرلەرگە العىس ايتىپتى. اۋىر تىنىستاپ، جۇرەگى توقتاپتى. كەسەك مىنەزدى، ءىرى تۇلعالى ادامداردىڭ دا ءولىمى كوزدەن تاسا قالماعان. اقىن ۆاديم شەرشەنەۆيچ ماياكوۆسكيدىڭ ءولىمى تۋرالى بىلاي دەيدى: «ماياكوۆسكي تابىتتا جاتتى. سول ماڭدى اينالسوقتاپ جۇرگەن مالىشەۆ دەگەن ادەبيەتشى كۇزەتشىگە تەرەزەنى جابۋدى بۇيىرىپ «كورىپ تۇرعان جوقسىڭ با، مارقۇم شاڭ بولادى» دەپتى. مۇنى ەستىگەندەر مىرس ەتىپتى.

XX عاسىردىڭ باسىندا بەلگىلى ورىس ادۆوكاتى كوممودوۆ اۋىلداعى بالگەردى ولتىرگەن شارۋالار توبىن قورعاۋعا شاقىرتىلادى. كرەستياندار كىنالى ەمەستىگىن ايتىپ، اقتالادى. جاعدايمەن جان-جاقتى تانىسقان ادۆوكات، كىنالى ورىستار ەمەس، كىنالى قوعام دەگەن شەشىم شىعارادى. اقىرى كۇدىكتى اقتالادى. ادۆوكات ءبىر قارتپەن سويلەسكەندە ول قاتتى كەيىپ: «نەگە اقتادىڭ، بۇل بولمادى؟» دەيدى. ادۆوكاتتىڭ «نەگە؟» دەگەن سۇراعىنا ول: «بىزدە بالگەرلەر كوپ، ەندى ءبارىن شەتىنەن ولتىرەدى عوي» دەپتى.

1991 - جىلى اقپان ايىندا «سوۆەتسكايا چۋكوتكا» گازەتى قىزىقتى ماقالا جاريالايدى. وندا 34 جاستاعى قۇرىلىسشى پاۆەل سموليننىڭ تىرلىگى جايىندا ءسوز بولادى. ول ءومىرى ءۇشىن ەمەس، ءولىم ءۇشىن اشتىق جاريالاعان. ماقالادا اشتىق جاريالاعان ازاماتتىڭ پاتەر، جيهاز، توڭازىتقىش، كىر جۋۋ ماشيناسىن، اسپالى شام، شاڭسورعىش، كىلەمشە، بىرنەشە توسەك جايمالارىن بەرۋدى تالاپ ەتكەنى ايتىلادى. ارادا 20 كۇن وتكەندە قۇرىلىسشى اشتىقتى توقتاتادى. كاسىپوداقتىڭ ارالاسۋىمەن ول ءولىم اۋزىنان امان قالادى. دەگەنمەن «ءولىم» الدىنداعى تالاپتارى وزگەلەردىڭ كۇلكىسىن كەلتىرىپتى.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، قىزىقتى وقيعالار زيراتتاردا ءجيى ۇشىراسادى. ريمدەگى ءبىر زيراتتا «مەن وسى كۇندى كۇتتىم، ءبىراق تەز كەلەدى دەپ ويلاماپپىن» دەگەن ءسوز جازىلعان. 112 جاسىندا دۇنيەدەن وتكەن قاريانىڭ قۇلىپتاسىنا «استى مولشەرمەن عانا ءىشتى» دەگەن ءسوز جازىلعان. جاپونيادا 34 جاستاعى ايەل زيراتىنىڭ باسىنا قويىلعان تاستا «ءتىرى كەزىمدە سەن مەنى باعالامادىڭ. ولگەن سوڭ باعالا، مەيلى باعالاما، ماعان ءبارىبىر، سۇيىكتىم» دەگەن جازۋ بار ەكەن. ءيا، ءومىر دەگەن وتكىنشى. ادام كوزىنىڭ تىرىسىندە عانا سىيلاسقانى دۇرىس. ال سوڭعى ساپار الدىندا ويىنداعىسىن وتباسىنا ايتىپ كەتەتىندەر قانشاما، ارماندارىنىڭ كوپتىگىنە كوڭىلى بوسايتىندار دا جەتەرلىك.

اۋىلدا 90 جاستىڭ تورىنە شىققان ءبىر قاريا ءال ۇستىندە جاتقاندا: «اكە، نە ايتارىڭىز بار؟» دەپتى قاۋمالاعان بالالارى. سوندا قاريا: «2030 - جىلدارى سەندەردىڭ قالاي ءومىر سۇرەتىندەرىڭدى كورسەم دەپ ەدىم... امال قانشا، امان بولىڭدار!» دەپ كەتە بارىپتى. وقيعاعا كۋا بولعاندار اقساقالدىڭ ارمانىنا ءالى كۇنگە دەيىن كۇلەدى...

ءبىر جاعىنان كۇلەتىن دە ءسوز ەمەس، راسىندا دا كەلەشەكتە ءبىزدى نە كۇتىپ تۇر؟

دۋاناباي جولداسبەك

«ايقىن». 2013