كونە مۋزىكالىق اسپاپتار: ەڭ العاشقى مۋزىكا شاپالاق پا؟
استانا.ا قازاقپارات - مۋزىكا - ادامزات مادەنيەتىنىڭ اجىراماس بولىگى. عالىمدار اراسىندا «العاشقى مۋزىكا ادامنىڭ شاپالاعى» دەگەن تۇجىرىم بار. ول تۇسىنىكتى. دەگەنمەن العاشقى مۋزىكالىق اسپاپ قاشان پايدا بولدى؟ ول قانداي اسپاپ ەدى؟ مۋزىكا ارحەولوگياسى - وسى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەيتىن عىلىم سالاسى.
بۇل باعىت ارحەولوگيالىق قازبالاردان تابىلعان مۋزىكالىق اسپاپتاردى، ەجەلگى بەينەلەۋ ونەرىندەگى مۋزىكاعا قاتىسى بار-اۋ دەگەن سۋرەتتەردى جانە مۋزىكانى جازۋعا ارنالعان العاشقى بەلگىلەردى زەرتتەۋ ارقىلى وتكەننىڭ دىبىسىن قالپىنا كەلتىرۋگە تىرىسادى. مىنە، بۇگىنگى ماقالامىز وسى جايلى بولماق. ەسكەرتە كەتەيىك، «بۇكىل الەمدىك ءداستۇرلى مۋزىكا جانە بي كەڭەسى» (ICTMD) شىعاراتىن عىلىمي جۋرنالدىڭ 2022 -جىلعى سانىنداعى «مۋزىكا ارحەولوگياسى» توبىنىڭ جاريالاعان ماقالاسى نەگىزىندە دايىندالدى.
العاشقى مۋزىكالىق اسپاپ. زەرتتەۋلەرگە سۇيەنسەك، العاشقى دىبىستىق ارەكەتتەر ادامزاتتىڭ العاشقى كەزەڭدەرىندە-اق پايدا بولۋى مۇمكىن. افريكاداعى العاشقى ادامدار (Homo habilis ،Homo erectus) 2,5-1,5 ميلليون جىل بۇرىن تاستان قۇرال جاساعان كەزدە بەلگىلى ءبىر ىرعاق پايدا بولعان. الايدا ولاردىڭ سانالى تۇردە مۋزىكالىق اسپاپ جاساعانى نەمەسە اۋەن شىعارعانى تۋرالى دالەلدەر جوق.
العاشقى انىق مۋزىكالىق اسپاپتار شامامەن 60000-40000 جىل بۇرىن پايدا بولعان. بۇل كەزەڭگە جاتاتىن سۇيەكتەن جاسالعان فلەيتالار گەرمانياداعى شۆابيا ۇڭگىرلەرىندە تابىلعان.
سىبىزعى اقباس قۇماي اتالاتىن قۇستىڭ سۇيەگىنەن ويىلىپ جاسالعان. ۇزىندىعى - 22 س م، ديامەتر - 8 م م. سىبىزعىدا 5 دىبىس ويىعى بار (سۋرەتتە تەك تورتەۋى عانا كورىنەدى، بەسىنشىسى سىبىزعىنىڭ ارتقى جاعىندا). ءبىر تۇبىندە ۇرلەۋ ءۇشىن ارنايى v-تەكتەس ويىعى بار. بۇل سۋرەتتەگى سول جاقتاعى مۋزىكالىق اسپاپ.
قالعان ەكى سىبىزعى ءزىلدىڭ ازۋىنان ويىلعان. ءبىر قىزىعى، جادىگەرلەردى زەرتتەگەن عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، الدىمەنەن سۇيەكتى دايىنداپ الادى. سوسىن ونى تۋرا ەكى جارتىعا ءبولىپ، قاجەتىنشە وڭدەيدى ەكەن. تەك سوڭىندا عانا ەكى جارتىنى جاپسىرىپ، ءبىر ءبۇتىن ەتىپ سىبىزعى دايىنداپتى.
مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ دامۋى. تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، مۋزىكالىق اسپاپتار ەۆوليۋتسياسى بىرنەشە كەزەڭنەن وتكەن:
● پالەوليت (30000-20000 جىل بۇرىن): ليتوفوندار (تاستان جاسالعان اسپاپتار)، سىلدىرماقتار، ۇرمەلى اسپاپتار پايدا بولدى.
● نەوليت (8000 جىل بۇرىن): قىشتان جاسالعان مۋزىكالىق اسپاپتار (ىسقىرىقتار، فلەيتالار، سىلدىرماقتار) قولدانىسقا ەندى.
● قولا ءداۋىرى (4500 جىل بۇرىن): مەتالل اسپاپتار جانە العاشقى ىشەكتى اسپاپتار جاسالا باستادى.
اڭگىمەنىڭ ورايى كەلگەن سوڭ ايتا كەتسەك، شۋمەر وركەنيەتىنە جاتاتىن 3400 جىلدىق بالشىق تاقتايشالاردا مۋزىكالىق نوتاتسيانىڭ ەڭ العاشقى ۇلگىلەرى ساقتالعان ەكەن. بۇل تاقتايشادا بۇگىنگى تىلمەن ايتساق، بەلگىلى ءبىر نوتالار جازىلعان دەيدى. جانە ول قاراپايىم ەمەس، كادىمگى كاسىبي تۇرعىدان كۇردەلى مۋزىكالىق جۇيەلەرگە جاتقىزادى.
زەرتتەۋ ادىستەرى. عىلىم بار. تابىلعان مۇرا بار. ونى قالاي زەرتتەمەك؟ عالىمدار مۋزىكا ارحەولوگياسى ءتۇرلى عىلىمي ادىستەردى قولدانادى دەيدى. مىسالى:
● ارحەواكۋستيكا: تابىلعان مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ دىبىستىق ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەۋ؛
● رەكونسترۋكتسيا: ەجەلگى اسپاپتاردى قايتا جاساۋ جانە ولاردىڭ دىبىسىن قالپىنا كەلتىرۋ؛
● پسيحواكۋستيكا: دىبىستىڭ ادام ميىنا اسەرىن زەرتتەۋ؛
● تاريحي كوزدەر مەن جازبالار: ەجەلگى وركەنيەتتەردىڭ مۋزىكالىق جازبالارىن زەرتتەۋ.
مۋزىكا ارحەولوگياسى دەگەندە تەك شەتەل عىلىمىمەن ەمەس، ءوزىمىزدىڭ دە مۇرالارىمىز جايلى جازىپ وتپەسەك بولماس. ويىمىزعا ۇشەۋى ورالىپ تۇر. ءارقايسىسىنا جەكە توقتالىپ وتەيىك.
العاشقىسى عالىم قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى تاپقان كونە دومبىرا. ارينە، ول جايلى كوپ جازىلدى. دەسە دە، ونى اينالىپ وتە المايمىز.
2008 -جىلى موڭعوليانىڭ قوبدا ايماعىنداعى جارعالانت- قايىرقان تاۋىنىڭ «ءومنوحون امان» (الدىڭعى ساي) دەپ اتالاتىن جەرىندە ورنالاسقان نۇحەن-حاد (ۇڭگىر تاس) ۇڭگىرىنەن ەرەكشە ارحەولوگيالىق ولجا تابىلدى. جەرگىلىكتى شوپان بۇل ۇڭگىردى بايقاپ، ىشىنەن موينى قيسايعان مۋزىكالىق اسپاپتى جانە باسقا دا زاتتاردى كورىپ، اۋىل مۇعالىمىنە حابارلايدى. ول بۇل اقپاراتتى ۇلانباتىرداعى موڭعوليا عىلىم اكادەمياسىنىڭ ارحەولوگيا ينستيتۋتىنا جەتكىزىپ، اتاقتى ءبىر ارحەولوگ باستاعان توپ 2008 -جىلدىڭ 25- ماۋسىمىنان باستاپ قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزەدى.
ۇڭگىردىڭ ىشىنەن تابىلعان جادىگەرلەردىڭ اراسىندا اعاشتان جاسالعان، ەكى ىشەكتى، توعىز پەرنەلى مۋزىكالىق اسپاپ ەرەكشە نازار اۋدارتادى. اسپاپتىڭ شاناعىندا بۇعى مەن بۇلاننىڭ بەينەلەرى ويىلىپ سالىنعان ەكەن. اسپاپتىڭ موينىندا كونە تۇركى بىتىك جازۋىمەن «جۇپار كۇي اۋەنى ءبىزدى سۇيىسپەنشىلىككە بولەيدى» دەگەن جازۋ بار. كەيىنگى تاپسىرشىلەر «بۇل سول زاماندا كۇي ونەرىنىڭ بولعانىن دالەلدەيدى» دەپ ءجۇر. عالىمدار بۇل اسپاپتى ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ V- VI عاسىرلارىنا جاتقىزىپ، الەمدەگى ەڭ كونە شەرتپەلى اسپاپتاردىڭ ءبىرى دەيدى.
سىر بويىندا تابىلعان دومبىرا. وسى ماقالانى دايىنداۋ بارىسىندا «بيدايىق-اسار قالاشىعىنان تابىلعان مۋزىكالىق اسپاپ تاريحى (ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ II- IV عاسىرلارى)» ايتتى عىلىمي ماقالانى تاپتىق. 2024 -جىلى Turkic Studies Journal اتتى جۋرنالدا شىققان. اۆتورلارى - ءا. تاجەكەيەۆ، ز. جاكىشيەۆا.
1973 -جىلى ورىس عالىمدارى شىعىس ارال ماڭىنداعى جەتىاسار مادەنيەتىنە جاتاتىن بيدايىق-اسار قالاشىعىنان اعاشتان جاسالعان ىشەكتى اسپاپتىڭ قالدىقتارى تابىلعان. بۇل ۋاقىت II- IV عاسىر بولسا كەرەك.
ءبىراق سول ۋاقىتتا زەرتتەۋ جۇرگىزىلمەي، ماسكەۋگە الىپ كەتەدى. كەيىن 1996 -جىلى ل. م. لەۆين ءوزىنىڭ «ەتنوكۋلتۋرنايا يستوريا ۆوستوچنوگو پرياراليا» اتتى ەڭبەگىندە بۇل ارتەفاكت تۋرالى العاش رەت مالىمەت جاريالاعان.
تاعى ءبىراز جىلدار وتكەن سوڭ، 2018 -جىلى قايتا زەرتتەۋ بارىسىندا اسپاپتىڭ مۋزىكالىق قۇرال ەكەنى انىقتالىپ، ونىڭ «قوس مويىندى دومبىرا» نەمەسە «قوسساز» بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجام جاسالادى.
ماقالادا كەلتىرىلگەن دەرەككە سايكەس، ونىڭ ءپىشىنى ۇزىنشا، شاناعى جالپاق بولىپ كەلگەن، ال موينى مەن پەرنەلەرى انىق بەلگىلەنگەن. وسى سيپاتتامالار قازىرگى قازاق دومبىراسىمەن ۇقساستىقتار كورسەتەدى دەيدى.
شىعىس قازاقستان وبلىسىنان تابىلعان دومبىرا. ول قاتونقاراعاي اۋدانىندا ورنالاسقان قاراقوبا قورىمىنان تابىلدى. بۇل شامامەن VIII- IX عاسىرلار كەزەڭى بولسا كەرەك.
ول جەردە ءۇش دومبىرا تابىلعان. وسى دومبىرالار جايلى ءبىز ارنايى جازعان بولاتىنبىز.
مۋزىكا ارحەولوگياسى - ەجەلگى مۋزىكا مادەنيەتىنىڭ قۇپيالارىن زەرتتەيتىن ماڭىزدى عىلىم سالاسى. ول ارحەولوگيا، مۋزىكولوگيا، اكۋستيكا جانە ونەرتانۋ عىلىمدارىنىڭ توعىسىندا دامىپ، ادامزاتتىڭ مۋزىكالىق وتكەنىن تەرەڭىرەك تۇسىنۋگە كومەكتەسەدى. قازىرگى تاڭدا ارحەولوگيالىق تابىلعان مۋزىكالىق اسپاپتاردى زەرتتەۋ جانە قالپىنا كەلتىرۋ ارقىلى وتكەننىڭ اۋەنىن قايتا جاڭعىرتۋعا مۇمكىندىك بار. بولاشاقتا بۇل سالا جاڭا تەحنولوگيالار ارقىلى ودان ءارى كەڭەيە تۇسەتىنى انىق. سونىمەن قاتار مۋزىكا ارحەولوگياسى بولاشاقتا ادامزات تاريحىنىڭ بەيمالىم قىرلارىن اشۋعا دا كومەكتەسۋى مۇمكىن دەگەن سەنىمدەمىز.
رۇستەم نۇركەنوۆ، ونەر زەرتتەۋشىسى
«ايقىن» گازەتى
