كوش تۇزەلسە، ەلگە ەل قوسىلادى

استانا. KAZINFORM - كەلەسى اپتادا مەملەكەتتىك ءتىل مەن قازاق تاريحىن ۇلىقتايتىن، تۇسكەيدەن تەرىسكەيگە قونىس اۋداراتىنداردى قولدايتىن، ەلدى لاڭكەستەردەن جانە پەدوفيلدەردەن قورعايتىن، قانداستاردىڭ اتاجۇرتقا ورالۋىنا دەم بەرەتىن بىرەگەي زاڭ كۇشىنە ەنەدى. جاڭا زاڭعا ءبىرقاتار جاڭاشىلدىق ەنىپ وتىر.

قونىستانۋشىلارعا جەر ۇلەستىرىلە مە؟

بۇدان بىلاي مەملەكەتتىك ءتىلدى جانە قازاقستان تاريحىن بىلمەيتىن شەتەلدىكتەر قازاقستان ازاماتتىعىن الا المايدى. ەكسترەميزمگە جانە تەرروريزمگە قاتىسى بار شەتەلدىكتەر ەلگە كىرگىزىلمەيدى. قازاقستاننىڭ كوگىلدىر پاسپورتىنا يە بولعاننان كەيىن شەتەلدىك پاسپورتىنان قۇتىلماعان نەمەسە وزگە ەلدىڭ ازاماتتىعىنا قوسا كىرگەن بۇرىنعى جاتجۇرتتىق ازاماتتار دەرەۋ قازاقستان ازاماتتىعىنان ايىرىلادى.

وسى جانە باسقا جاڭاشىلدىقتار مەملەكەت باسشىسى قول قويعان «كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرگە حالىقتىڭ كوشى-قونى جانە قىلمىستىق-اتقارۋ جۇيەسى سالالارىنداعى زاڭنامانى جەتىلدىرۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭىندا قاراستىرىلعان.

وسىعان وراي اقوردا زاڭنىڭ باستى جاڭالىقتارىن اتاپ ءوتتى. بىرىنشىدەن، وندا قىلمىستىق-اتقارۋ جۇيەسى مەكەمەلەرىندەگى، تەرگەۋ جانە ۋاقىتشا ۇستاۋ يزولياتورلارىنداعى بەينەباقىلاۋ جۇيەلەرىن بۇلدىرگەنى ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك بەلگىلەنگەن.

قىلمىستىق جازانىڭ بۇل جاڭا ءتۇرى قىلمىستىق كودەكسكە جاڭا 428-1-باپ رەتىندە ەنگىزىلدى. ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى يگور لەپەحانىڭ تۇسىندىرۋىنشە، بۇل قىلمىستار جاي عانا بوتەننىڭ مۇلكىن بۇلدىرۋگە باعىتتالماعان، ول تۇرمەلەردەگى باسقارۋعا جانە تارتىپكە قارسى باعىتتالعان: قىلمىسكەرلەر نەمەسە ولاردىڭ ىقپالىمەن قىزمەتكەرلەر بەينەكامەرالاردى نە قۇقىققا قايشى ءىسارەكەتتەردى جاسىرۋ نەمەسە الدا سونى جاساۋ ءۇشىن بۇلدىرەدى.

ماسەلەن، 2015-2022 -جىلدار ارالىعىندا سوتتالعاندار 824، 2023 -جىلى 562 ۆيدەوكامەرانى قاساقانا بۇزىپ تاستاعان. ەندى جاڭا 428-1-باپقا سايكەس، «جازانى وتەۋدىڭ بەلگىلەنگەن ءتارتىبىن، ۇستاۋ رەجيمىن بۇزۋ ماقساتىندا قىلمىستىقاتقارۋ (پەنيتەنتسيارلىق) جۇيەسى مەكەمەلەرىندە، تەرگەۋ، ۋاقىتشا ۇستاۋ يزولياتورلارىندا بەينەباقىلاۋ جۇيەسىن، ونىڭ كومپونەنتتەرىن قاساقانا جويسا نەمەسە بۇلدىرسە» ەكى جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى.

بەينەباقىلاۋ جۇيەسىن، ونىڭ جابدىقتارىن تۇرمە قىزمەتكەرى بۇلدىرسە، ەكى جىلدان بەس جىلعا دەيىن سوتتالادى. ەگەر بۇل قىلمىستى ادامدار توبى جاساسا، ءار مۇشەسى بەستەن جەتى جىلعا دەيىن ەركىندىگىنەن ايىرىلادى.

زاڭنىڭ ەكىنشى باستى ءبىر جاڭالىعى سول، ۇكىمەت ايقىنداعان وڭىرلەرگە قونىس اۋداراتىن ادامدار ءۇشىن شارۋا نەمەسە فەرمەر قوجالىعىنا جەر ۋچاسكەلەرىن بەرۋ كوزدەلگەن. اقپارات قۇرالدارى «قازاقستاندىقتارعا ەلدىڭ سولتۇستىگىندە جەر تاراتىلادى» دەپ جازدى.

مۇنىڭ ءمانىسىن تۇسىندىرگەن سەناتور سوۆەتبەك مەدەبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، حالقى تىعىز وڭتۇستىك وڭىرلەردەن جۇمىس كۇشى تاپشى سولتۇستىك پەن شىعىس وڭىرلەرگە ءوز ەركىمەن قونىس اۋدارۋشىلارعا ۇكىمەت ايقىنداعان وڭىرلەردە شارۋا نەمەسە فەرمەر قوجالىعىن جۇرگىزۋ ءۇشىن جەر ۋچاسكەلەرى كونكۋرستان تىس تارتىپپەن بەرىلەدى. ءبىراق بۇل جەر ونىڭ مەنشىگىنە بەرىلمەيدى، تەگىن بولمايدى. 5 جىلعا دەيىن مەرزىمگە، ۋاقىتشا، اقىلى جەر پايدالانۋ جالعا الۋ قۇقىعىمەن ۇسىنىلادى.

ەگەر قونىس اۋدارۋشى باستاپقى 5 جىلدا تۇراقتى تۇراتىن جەرىن اۋىستىرسا، وندا جەر پايدالانۋ قۇقىعى توقتاتىلادى، جەر مەملەكەت مەنشىگىنە كەرى قايتارىپ الىنادى. ال قونىستانۋ وڭىرىندە 5 جىلدان ارتىق تۇرعان قونىستانۋشىلارعا ارى قاراي ۇزاقمەرزىمدى جەر پايدالانۋ شارتىن جاساسۋعا قۇقىق بەرىلەدى.

ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ دەرەگىنشە، شىعۋ ايماقتارىنا الماتى، جامبىل، ماڭعىستاۋ، تۇركىستان، قىزىلوردا، جەتىسۋ وبلىستارى، الماتى مەن شىمكەنت قالالارى كىرەدى.

كەلۋ ايماقتارىنا سولتۇستىك قازاقستان، قوستاناي، اقمولا، ۇلىتاۋ، قاراعاندى، پاۆلودار، اباي جانە شىعىس قازاقستان وبلىستارى كىرەدى. ايتكەنمەن، بۇلاردىڭ قايسىسىندا ەرىكتى قونىستانۋشى قازاقستاندىقتارعا جەر بەرىلەتىنىن، بوس جايىلىم جەردىڭ بولۋىنا قاراي ەل ۇكىمەتى جەكە انىقتاۋعا ءتيىس.

ۇشىنشىدەن، اقوردا حابارلاماسىندا قونىس اۋدارۋشىلارعا جانە ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرىنە مەملەكەتتىك قولداۋ رەتىندە كوشۋگە سۋبسيديا، تۇرعىن ءۇي جالداۋ، كوممۋنالدىق قىزمەت تولەمدەرىنىڭ شىعىندارىنا وتەماقى، سونداي-اق ەكونوميكالىق موبيلدىلىك سەرتيفيكاتتارى سەكىلدى ماتەريالدىق كومەك كورسەتىلەتىنى جازىلعان.

سوۆەتبەك مەدەبايەۆتىڭ تۇسىندىرۋىنشە، مۇنداي ماتەريالدىق كومەك بۇرىننان بار: جاڭا زاڭ تەك سولارعا جەكە سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ، كوللەكتورلاردىڭ، باسقاسىنىڭ بۇعات قويۋىنا تىيىم سالادى.

«ەرىكتى قونىس اۋدارعان ادامدارعا جانە ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرىنە بيۋدجەت قاراجاتى ەسەبىنەن كوشۋگە، باسپانا جالداۋعا جانە كوممۋنالدىق قىزمەتتەردى تولەۋگە، تۇرعىن ءۇيدى ساتىپ الۋعا تولەنەتىن سۋبسيديالاردى بانكتەر مەن باسقا دا قارجى ۇيىمدارى الدىنداعى قارىزى ءۇشىن ءوندىرىپ الۋدان قورعاۋعا باعىتتالعان نورمالار بەكىتىلدى. بورىشكەردىڭ قانشا قارىزى بولسا دا، ونىڭ اتالعان ماتەريالدىق كومەكتى ەركىن پايدالانۋىنا تىيىم سالىنبايدى جانە وزگە ەشقانداي شەكتەۋلەر قويىلمايدى»، دەدى سەناتور.

ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءبىرىنشى ۆيتسە-ءمينيسترى اقمادي سارباسوۆتىڭ مالىمەتىنشە، كەيىنگى جىلدارى ەلىمىزدىڭ «كەلۋ ايماقتارى» سانالاتىن سەگىز وبلىسىنان شەتەلگە 170 مىڭ ادام كوشىپ كەتتى. نەگىزىنەن، رەسەيگە اۋعان. ولارعا وڭتۇستىك وبلىستاردان 59 مىڭ ادام قونىستاندىرىلدى. مۇنىڭ سىرتىندا جاستارعا ارنالعان «سەرپىن»، «ديپلوممەن اۋىلعا!»، «اۋىل اماناتى» سياقتى باعدارلامالار اياسىندا سول وبلىستارعا 20 مىڭ جاس مامان باردى. ناتيجەسىندە، شەتەلگە كوشكەندەردىڭ ورنى 46 پايىزعا تولىقتى.

تابالدىرىقتان ادال جاندار اتتاسىن

زاڭنىڭ ءتورتىنشى ءىرى جاڭالىعى بويىنشا شەتەلدىكتەرگە قازاقستان ازاماتتىعىن بەرۋدەن جانە كەرى ورالعان بۇرىنعى وتانداستارعا ازاماتتىعىن قالپىنا كەلتىرۋدەن باس تارتۋدىڭ جاڭا، قوسىمشا نەگىزدەرى ەنگىزىلدى. جاتجۇرتتىقتار جانە ەكس-قازاقستاندىقتار شەتەلدە كامەلەتكە تولماعانداردىڭ جىنىستىق تيىسپەۋشىلىگىنە قارسى قىلمىستار (پەدوفيليا) جاساسا، قازاق ءتىلىن ءتىپتى قاراپايىم دەڭگەيدە بىلمەسە، قازاقستان كونستيتۋتسياسىنىڭ نەگىزدەرىنەن، عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگى ايقىندايتىن دەڭگەيدە ءتول تاريحىمىزدان حاباردار بولماسا، ولار قازاقستان ازاماتى اتانا المايدى.

«قازاقستاندىق» مارتەبەسىن يەلەنگىسى كەلەتىن شەتەلدىكتەر مەملەكەتتىك تىلدەن، قازاق تاريحىنان، اتا زاڭنان ەمتيحان تاپسىرۋى كەرەك.

بەسىنشىدەن، ەكسترەميستىك نەمەسە تەرروريستىك ۇيىمعا قاتىسى بارلاردىڭ، قايتادان قىلمىس جاساعان رەتسيديۆيستەردىڭ، ۇيىمداسقان قىلمىستىق توپ «سەركەلەرىنىڭ»، پەدوفيلدەردىڭ، سونداياق قازاقستاندا اۋىر، اسا اۋىر قىلمىس جاساپ، حالىقارالىق شارتتار نەگىزىندە ءوز ەلىنە ۇستاپ بەرۋگە جاتاتىن ادامداردىڭ قازاقستانعا كىرۋىنە تىيىم سالىندى.

سونىمەن بىرگە شەتەلدەردىڭ ءبىرقاتار ازاماتىنا مەملەكەت قۇشاعىن اشادى. ولار ءۇشىن تۇڭعىش رەت «التىن ۆيزا» ينستيتۋتى ەنگىزىلىپ وتىر. وعان سايكەس، شەتەلدىك قالتالى ازاماتتار مەن ينۆەستورلار ەل ەكونوميكاسىنا قارجى قۇيسا، وندا قازاقستاندا تۇراقتى تۇرۋعا رۇقسات الۋ قۇقىعىن بەرەتىن كوپرەتتىك ۆيزاعا قول جەتكىزەدى. سونىڭ ارقاسىندا ەلدىڭ بارلىق وڭىرىندە ەركىن ءجۇرىپ-تۇرادى، جەرگىلىكتى تۇرعىندار پايدالاناتىن يگىلىكتەردىڭ قىزىعىن كورە الادى. بۇعان قوسا، IT مامانى، باسقا دا سۇرانىسقا يە كاسىپ يەلەرىنە التىن ۆيزا بەرىلەدى.

قوس ازاماتتىقتى بولعىزباۋ ماقساتىندا قازاقستان ازاماتتىعىن العان ەكس-شەتەلدىك كەيىننەن باسقا مەملەكەتتىڭ ازاماتتىعىن راستايتىن قۇجاتتاردى پايدالانسا، دەرەۋ قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىن جوعالتادى. ايتا كەتسەك، قولدانىستاعى زاڭنامادا تەك شەت مەملەكەتتىڭ ازاماتتىعىن العانى ءۇشىن قازاقستاندىقتاردى قازاقستان ازاماتتىعىنان ايىرۋ كوزدەلگەن.

ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ دەرەگىنشە، 2023 -جىلى شەتەلدىكتەرگە ۋاقىتشا تۇرۋعا 584 مىڭ 588 رۇقسات بەرىلدى. ەلگە كىرۋ ءۇشىن 55091 شاقىرۋ رەسىمدەلدى، 56427 ۆيزا بەرىلدى.

بىلتىر 16028 ادام قازاقستان ازاماتتىعىنان ايىرىلدى.

قانداستارعا جاڭا جەڭىلدىكتەر ۇسىنادى

ءى ءى م حابارلاۋىنشا، 2023 جىلى قازاقستان ازاماتتىعىنا 26,8 مىڭنان استام ادام قابىلداندى. باسىم كوپشىلىگى قانداستار: 20,5 مىڭنان استى. سونىڭ ىشىندە وزبەكستان (13244 نەمەسە پايىز64)، قىتاي (7686)، تۇرىكمەنستان (1778)، رەسەي (1313)، موڭعوليادان (802) كەلگەن.

الەمنىڭ ءار ەلىنە تارىداي شاشىراعان قازاقتاردىڭ اتامەكەنگە ورالا الماۋىنا ولاردىڭ قازاق ەكەنىن راستاي الماۋى دا كەدەرگى. ويتكەنى جەرگىلىكتى قوعامنان وقشاۋلانباۋ، كەمسىتۋشىلىك كورمەۋ جانە باسقا دا سەبەپتەرمەن قۇجاتتارىندا وزگە ۇلت كورسەتىلگەن.

جاڭا زاڭعا سايكەس، قانداس مارتەبەسىن جانە قازاقستان ازاماتتىعىن جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن الۋعا ۇمىتكەرلەردىڭ پاسپورتىندا نەمەسە ۇلتىن راستايتىن باسقا قۇجاتتارىندا ءتيىستى جازبا بولماعان جاعدايلاردا جۇرگىزىلەتىن «ۇلتىن ايقىنداۋ» ءراسىمى جەتىلدىرىلمەك. ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنە ۇلتى قازاق ەكەنىن ايقىنداۋ ەرەجەسىن ازىرلەۋ جانە بەكىتۋ جونىندەگى وكىلەتتىك بەكىتىلەدى. وسى ماسەلە بويىنشا شەشىمدى جەرگىلىكتى اكىمدىكتەر ۇلتى قازاق ەكەنى تۋرالى ماسەلەلەردى قاراۋ جونىندەگى كوميسسيا قۇرۋ ارقىلى قابىلدايدى. ايتپەسە، كورشى وزبەكستاندا، رەسەيدە اتى دا قازاق، زاتى دا قازاق، ءبىراق ۇلتى «وزبەك»، «ورىس» بولىپ كەتكەن قانداس جەتەرلىك.

قانداستارعا تاعى ءبىر جەڭىلدىك: ۇكىمەت ولاردى سولتۇستىك نە شىعىس وڭىرلەرگە ورنالاسۋعا شاقىرىپ، سول ءۇشىن قوماقتى ماتەريالدىق كومەكتەر بەرەدى، قولداۋ شارالارىن كورسەتەدى. ەگەر ايازى قاتتى، ورىستىلدىلەرى كوپ وبلىستا بەس جىل تۇرماي، كليماتى جىلى، قازاعى قالىڭ وڭىرگە كوشىپ كەتسە، مەملەكەتتىڭ قاراجاتىن قايتارۋى شارت.

جاڭا زاڭ بويىنشا وتاعاسى نە وتاناسى عالىم بولسا، وندا قانداس وتباسى بۇل شەكتەۋدەن قۇتىلادى. عىلىمي دارەجەسى بار قانداستارعا مارتەبە العان ساتتەن باستاپ 5 جىل ىشىندە قونىستاندىرۋ وڭىرىنەن باسقا وڭىرگە مەملەكەتتىك جاردەماقىنى قايتارماي ءوز ەركىمەن كوشۋ قۇقىعى ەنگىزىلىپ وتىر.

مەملەكەت بۇعان ەلىمىزگە شەتەلدەگى قازاق عالىمدارىن تارتۋ ءۇشىن باردى. ايتپەسە، ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە، تاريحي وتانىنا ورالاتىن قازاقتاردىڭ كوبىنىڭ ءبىلىمى تومەن، بىلىكتىلىگى، ماماندىعى جوق.

2024 -جىلدىڭ ءبىرىنشى توقسانىندا 2800 ەتنيكالىق قازاق اتاجۇرتپەن تابىسىپ، قانداس مارتەبەسىن الدى. جالپى، 1991 -جىلدان بەرى رەسپۋبليكاعا 1 ميلليون 131,1 مىڭ ەتنيكالىق قازاق ورالدى. جىل باسىنان قازاقستانعا كەلگەن قانداستاردىڭ جارتىسى (49,6 پايىز) قىتايدان، 31,9 پايىز وزبەكستاننان، 6,5 پايىز موڭعوليادان، 3,9 پايىز رەسەيدەن، 6,8 پايىز تۇرىكمەنستاننان جانە 1,3 پايىز باسقا ەلدەردەن بولدى.

بيىلعى ناۋرىزداعى جاعداي بويىنشا ەڭبەككە قابىلەتتى جاستاعى قانداستاردىڭ ۇلەسى 58,7 پايىز، بالالار 31,9 پايىز، زەينەتكەرلەر 9,4 پايىز. ەڭبەككە قابىلەتتى جاستاعى قانداستاردىڭ ىشىندە نەبارى 16,9 پايىزى جوعارى ءبىلىمدى، 21,3 پايىزى ورتا كاسىبي ءبىلىمدى. 55,3 پايىزى تەك مەكتەپ قانا بىتىرگەن، 6,5 پايىزىنىڭ ەشقانداي ءبىلىمى جوق.

قورىتا ايتقاندا، جاڭا زاڭ كوشى-قون ساياساتىن تيىمدىرەك ىسكە اسىرۋعا، ەل وڭىرلەرىنىڭ ەكونوميكالىق جانە ەڭبەك قاجەتتىلىگىنە قاراي كوشىقون اعىنىن بولۋگە، جۇمىس كۇشىن وڭتۇستىكتەن ەڭبەك رەسۋرستارىنا ءزارۋ سولتۇستىك جانە شىعىس وبلىستارعا قونىستانۋدى ىنتالاندىرۋعا جانە جوعارى بىلىكتى شەتەلدىك جۇمىس كۇشىن، عالىمدار مەن ينۆەستورلاردى رەسپۋبليكاعا تارتۋعا ىقپال ەتەتىن بولادى.

ەلدوس سەنباي