كەڭەس وداعىنا قارسى سوعىسقان «ورىس ازات ەتۋ ارمياسى» قالاي قۇرىلدى

استانا. قازاقپارات - ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ الاساپىران جىلدارىندا قانشاما ادامنىڭ ءومىرى قيىلدى. «باتىر ءبىر وقتىق»، تالاي بوزداقتار ەلى ءۇشىن، وتان ءۇشىن باسىن وققا بايلادى.

سوعىستىڭ العاشقى جىلدارىندا ۆەرماحتىڭ كۇشتى تەگەۋرىنىنە توتەپ بەرە الماعان كوپتەگەن اسكەري بولىمدەر جاۋ قولىنا ءتۇستى.

كوممۋنيستىك يدەولوگيا قانشاما مىقتى بولعانمەن بۇلاردىڭ اراسىندا نەمىستەرگە قىزمەت ەتۋگە كەلىسكەن اسكەري باسشىلار كوپ بولدى.

مىسالى، 1942 - جىلى ماۋسىمدا ۆولحوۆ مايدانى قولباسشىسىنىڭ ورىنباسارى، گەنەرال-لەيتەنانت ا. ۆلاسوۆ فاشيستەر جاعىنا ءوتىپ، قولعا تۇسكەن كەڭەستىك جاۋىنگەرلەردەن بولشەۆيكتەرگە قارسى سوعىساتىن ارميا جاساقتادى.

1942-1945 - جىلدار اراسىندا ك س ر و-عا قارسى سوعىسقان ورىس ازات ەتۋ ارمياسى (و ا ا) وسىلايشا قۇرىلدى. ونى «ۆلاسوۆشىلار» دەپ اتادى.

سوعىسى كەزىندە وزىمىزگە قارسى سوعىسقان وتانداستارىمىزدىڭ سانى ميلليوننان استام بولدى.

بۇل تۋرالى ايتپاسقا تاعى بولمايدى، ويتكەنى تاريحي دەرەك.

ۆلاسوۆشىلار 1945 - جىلى گيتلەر كاپيتۋلياسيا جاساعاندا امەريكالىقتارعا بەرىلدى، ءبىراق ارتىنان امەريكا ولاردىڭ بارلىعىن كەڭەس ارمياسىنا تاپسىرىپ بەردى. ساتقىندار ءتيىستى جازاسىن الدى.

وسىنداي وتانىن ساتقان جوعارى لاۋازىمدى قولباسشىلاردىڭ ءبىرى، قازاقستاندا ۇزاق جىلدار قىزمەت ەتكەن ن ك ۆ د-شى يۆان بەسسونوۆ بولدى. ديۆيزيا كومانديرى يۆان بەسسونوۆ نەمىستەردىڭ قولىنا 1941 - جىلدىڭ تامىزىندا تۇسەدى.

فاشيستەر ونى العاشىندا ستالينگە قارسى «ماركسيستىك پارتيانىڭ» باسىنا قويادى. كەيىننەن بەسسونوۆ گۋلاگ لاگەرلەرىندە كوتەرىلىس ۇيىمداستىراتىن وپەراسيالاردى جوسپارلاپ، باسقاردى. ونىمەن بىرگە 6-ارميا شتابى باستىعىنىڭ ورىنباسارى بولعان پولكوۆنيك م.مەاندروۆ، 171 اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ كومانديرى بولعان گەنەرال-مايور ا.بۋدىحولار دا فاشيستەرگە قىزمەت ەتتى.

نەمىس بارلاۋ قىزمەتى تۇتقىنعا تۇسكەن كەڭەستىك وفيسەرلەردىڭ ىشىنەن ديۆەرسيالىق توپ دايىنداپ، 1943 - جىلدىڭ 3 - ماۋسىمىندا كومي ا س س ر كوجۆين اۋدانىنا 12 ادامدى پاراشيۋتپەن لاقتىرادى. «كەدروۆىي شور» سوۆحوزىندا بۇلار كوزگە ءتۇسىپ قالىپ، ەكەۋى سول جەردە وققا ۇشادى دا، ون ديۆەرسانت قولعا تۇسەدى. توپتىڭ جەتەكشىسى گودوۆ تەرگەۋ بارىسىندا بەسسونوۆتىڭ پلانى، باسقالار تۋرالى بىلەتىنىنىڭ ءبارىن جايىپ سالدى. بىرنەشە جىل ارحيۆتە جاتقان مۇنداي ماتەريالدار شىنايى تاريحي دەرەكتەرگە جول اشادى.

وتكەن عۇمىرىن ءبىر ساتتە سىزىپ تاستاپ، وزگەرىپ شىعا كەلەتىن ادامدار بولادى. بەسسونوۆ - سونداي ادام. ون التى جاسىندا قىزىل ارمياعا ءوز ەركىمەن كەلىپ، ۇزاق جىلدار مەملەكەتتىك شەكارادا لاۋازىمدى قىزمەتتەر اتقارعان يۆان گەورگيەۆيچ بەسسونوۆتان ساتقىندىق شىعادى دەپ كىم ويلاعان؟!

تۆەر كاۆالەريالىق مەكتەبىن بىتىرگەننەن كەيىن، ونى قازاقستان وگپۋ (شەكارا قىزمەتى) اسكەرىنە ۆزۆود كومانديرى ەتىپ جىبەرەدى. 1931 - جىلدىڭ باسىندا بەسسونوۆ 13-الماتى وگپۋ پولكىنىڭ شتاب باستىعى كومەكشىسى بولىپ تاعايىندالادى.

قىتايداعى شىنجاڭ پروۆينسياسىندا بيلىككە قارسى شىققان بۇلىكشىل گەنەرال ما چجۋين اسكەرىنەن قۇلجا قالاسىن قورعاۋ شايقاسىنا قاتىسادى. 1938 - جىلى فرۋنزە اتىنداعى اسكەري اكادەميانى بىتىرگەن بەسسونوۆ 3-لەنينگراد پولكىنىڭ كومانديرى بولىپ تاعايىندالادى، كومپارتيا قاتارىنا الىنادى.

ەندى ءبىر جىلدان كەيىن ول ك س ر و نكۆد شەكارا اسكەرلەرىنىڭ جاۋىنگەرلىك دايىندىق باس باسقارماسىن باسقارادى. سوعىس باستالعاندا بەسسونوۆتى 21- ارمياعا قاراستى 102-ديۆيزياسىنىڭ شتاب باستىعى قىزمەتىنە تاعايىندالادى. ديۆيزيا بۇل كەزدە روگاچەۆتەن بىحوۆقا دەيىنگى دنەپردىڭ بويىمەن قىرىق شاقىرىمدىق جەردى قورعاپ تۇردى. اياقاستىنان ديۆيزيا كومانديرى، پولكوۆنيك گۋدزيانىڭ ۇستىنەن شاعىم ءتۇسىپ، قىزمەتىنەن الىنادى دا، 1941 - جىلدىڭ 13 - تامىزىندا ديۆيزيانىڭ باسشىلىعى بەسسونوۆتىڭ قولىنا ءوتتى.

كوپ ۇزاماي، 102-ديۆيزيا قورشاۋعا ءتۇسىپ، ازعانا ادام سىتىلىپ شىعادى. بەسسونوۆ گومەل وبلىسىنداعى راگي سەلوسىندا تۇرعان نەمىس مەدسانباتىنىڭ كۇزەتشىلەرىنە كەلىپ ءوزى بەرىلەدى. ءبىرىنشى تەرگەۋ كەزىندە-اق فاشيستەر جاعىنا شىعىپ، كەڭەستىك رەجيممەن كۇرەسۋگە دايىن ەكەندىگىن مالىمدەيدى. حاممەلبۋرگتەگى «وفلاگ-13د» وفيسەرلەر لاگەرىندە بەسسونوۆقا «كاتۋلسكي» دەگەن بۇركەمە ات بەرىلىپ، ول ءومىرىنىڭ باسقا كەزەڭىن باستادى.

فاشيستەر ءۇشىن باسىپ العان جەرلەردە كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزۋ وتە ماڭىزدى بولدى. سوندىقتان حاممەلبۋرگتە تۇتقىنعا تۇسكەن كەڭەس وفيسەرلەرىنىڭ نەمىستەرگە قىزمەت ەتۋى ءۇشىن بارلىق جاعداي جاسالدى.

لاگەرگە توعىتىلعان بارلىق لاۋازىمدى قولباسشىلار «اسكەري-تاريحي كابينەت» دەگەن ۇيىرمەدە انتيسوۆەتتىك ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىمەن اينالىستى. مۇندا ىستەگەن بۇرىنعى كومانديرلەر نەمىس بارلاۋىنا ك س ر و ارمياسى، ءوندىرىسى تۋرالى كوپ مالىمەتتەر بەردى.

نەمىستەر ستالينيزمگە قارسى كوممۋنيستىك وپپوزيسيا جاساۋدى جوسپارلادى. بەسسونوۆ باستاعان وپپوزيسيونەر-ماركسيستەردىڭ جۇمىستارى ناتيجەسىز بولعان جوق، ناسيحات جاعىنان فاشيستەرگە جاقسى كومەكتەستى. ۆلاسوۆشىلاردىڭ ىشىندە ناسيحاتشىلار اپپاراتىن قۇرعان «ميلەتي زىكوۆ» دەگەن بۇركەنشىك اتپەن جۇرگەن بەلگىلى بالالار جازۋشىسى كورنەي چۋكوۆسكيدىڭ كۇيەۋبالاسى سەزار ۆولپە بولدى. باسىپ الىنعان جەرلەردە ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن نەمىستەر بەسسونوۆتى پايدالانىپ «حالىقتىق-رەسەيلىك سوتسياليست-رەاليستەر پارتياسىن» قۇردى.

بەلسەندى بيۋروكرات رەتىندە بەسسونوۆ يمپەريا قاۋىپسىزدىگى باسقارماسىنىڭ نازارىنا ءىلىندى. سونىڭ كومەگىمەن بەسسونوۆ «بولشەۆيزممەن ساياسي كۇرەس ورتالىعىن» (ب س ك) قۇرىپ، پارتيانىڭ باس حاتشىسى بولدى. ب س ك جۇمىسىن س س قىزمەتىنىڭ زوندەرلاگەرى ورنالاسقان بۋحەنۆالد قالاسىندا 1942 - جىلدىڭ ماۋسىمىنان باستادى.

پارتيانىڭ ساياساتپەن عانا اينالىسىپ وتىرعانى نەمىستەرگە قاجەتى شامالى، سوندىقتان بۇلاردان ناقتى ىسپەن اينالىسۋعا تاپسىرما بەرىلدى. بۇلاردىڭ ۇستىنەن قاداعالايتىن س س گاۋپتشتۋرمفيۋرەرى شمۋندتقا كەرەگى كەڭەس وداعىنىڭ تىلىنا تۇسىرەتىن دەسانتتار دايىنداۋ بولدى.

ب س ك ەندى تەك ساياسي جۇمىستارمەن عانا اينالىسپاي، ارنايى كودپەن جۇمىس ىستەيتىن راديستەر دايىندايتىن ءبولىم اشىپ، ديۆەرسيالىق توپتاردى جاساقتادى.

بۇلارعا جاۋىنگەرلىك جاساق پەن راديستەر نە ءۇشىن قاجەت بولعانى بەلگىلى. گۋلاگ لاگەرلەرىنىڭ ورنالاسقان جەرلەرىن، كۇزەت جۇيەسىن جاقسى بىلەتىن بەسسونوۆ اسكەري تۇتقىنداردان تۇراتىن 6 مىڭدىق اۋە دەسانتىن وسى لاگەرلەرگە اتتاندىرۋ وپەراسياسىن جوسپارلادى.

دەسانتتى سولتۇستىك دۆينا، وب وزەندەرى بويىنا، تۇركسىب تەمىر جولىنا ءتۇسىرىپ، گۋلاگ لاگەرلەرىن باسىپ الۋ جوسپارى جاسالدى. تۇرمەدەگىلەردى بوساتقاننان كەيىن ولاردى قارۋلاندىرىپ، ەلدىڭ ىشىنەن بۇلىك شىعارادى. باستى ماقسات - ورالداعى ءوندىرىس ورىندارىن باسىپ الۋ جانە ك س ر و-نىڭ ەۋروپالىق بولىگىن ورتالىق ازيا، ءسىبىر مەن قيىر شىعىستان اجىراتىپ الۋ بولدى.

سولتۇستىك زونا سىكتىۆكار-سولۆىچەگودسكدەن ارحانگەلسكىگە دەيىن قامتىدى. ب س ك شتابى پەتروزاۆودسكىدە تۇرادى، دەپ جوسپارلانعان، ويتكەنى بۇل وپەراسياعا فيندەردى دە جۇمىلدىرماق بولدى. 1942 - جىلدىڭ قازانىندا ب س ك قۇرامىندا 200 ادام بولدى، ونىڭ ءجۇزى قىزىل ارميانىڭ بۇرىنعى باسشىلىق قۇرامىنان تۇردى. شابۋىلداۋشى توپتار ءۇشىن 60 راديست دايىندالدى.

ب س ك اسكەري بلوگى برەسلاۆل ماڭىنداعى بۇرىنعى لەيبۋس موناستىرىندەگى زوندەرلاگەر دە ورنالاستى، كەلەسى جىلى قۇرىلىم لينسدورفكە قونىس اۋداردى.

بۇل كەزدە نەمىستەر جاعىندا كۇش الىپ، بەدەل جيناعان گەنەرال ۆلاسوۆ بەسسونوۆتى مويىنداعىسى كەلمەدى. ۆلاسوۆتان ساياسي جاعىنان دا، اسكەري جاعىنان دا جوعارى تۇرعانىن سەزگەن بەسسونوۆ تا ونىمەن بىرىككىسى كەلمەي، قيسايىپ قالدى.

بۇدان ەكەۋى دە ابىروي تاپپادى. نەمىستەر بەسسونوۆتى بەرلينگە شاقىرتىپ، جولدا كەلە جاتقاندا بىرنەشە وفيسەرلەرىمەن بىرگە قاماۋعا الدى. ونىڭ ۇستىنەن ۆلاسوۆتىڭ جانىندا جۇرگەن گەنەرال-مايور بلاگوۆەششەنسكي گەستاپوعا ارىز جازىپ جىبەرىپتى، وندا بەسسونوۆتىڭ ن ك ۆ د-دا قىزمەت ەتكەنى، ال قازىر كەڭەستىك ارنايى قىزمەتتىڭ تاپسىرماسىن ورىنداپ جۇرگەنى باياندالعان. ءسويتىپ، ورىس قولباسشىلارى تۇتقىندا ءجۇرىپ تە ءبىرىنىڭ كوزىن ءبىرى شۇقىعان.

بەسسونوۆتىڭ ارىپتەستەرىن س س-تىڭ زاكسەنحاۋزەن زوندەرلاگەرىنە توعىتتى. ونىڭ جانىندا ءبىر ەلى قالماي جۇرگەن گەنەرال بۋدىحو ۆلاسوۆ ارمياسىنان ورىن تاپتى. 1943 - جىلى پارتيزاندارعا ءوتىپتى، ءبىراق ونى وتانى كەشىرمەدى - 1950 - جىلى ك س ر و سوتىنىڭ ۇكىمىمەن اتىلدى.

اسكەري قۇرىلىم ب س ك-دا قالعانداردى نەمىستەر ك س ر و تىلىنا ديۆەرسيالىق جۇمىستاردى جاساۋعا جىبەرۋ ءۇشىن ەكى توپقا بولدى. 1943 - جىلدىڭ ماۋسىمىندا ەكى توپ تا نەمىس قولباسشىلىعىنىڭ ارنايى تاپسىرماسىن ورىنداۋ ءۇشىن كالينين وبلىسىنداعى سەبەج قالاسىنىڭ ماڭىنا پاراشيۋتپەن لاقتىرىلدى.

باتالون كوميسسارى چۋگۋنوۆ پەن پودپولكوۆنيك پاستۋشەنكونىڭ باستاۋىمەن ءبىر توپ ديۆەرسانت پارتيزاندارعا قوسىلدى. ب س ك قارسى بارلاۋ بولىمىنىڭ باستىعى بونچكوۆسكي دە ورمانعا ءسىڭىپ جوق بولدى. وسىدان كەيىن ب س ك تاراتىلىپ، ءبىرىنشى توپتاعىلار لاگەرلەرگە قاماۋعا الىندى، ەكىنشى توپتىڭ قۇرامىنداعىلاردان نەمىستەر پوليسەيلەر جاسادى، س س كۇزەت روتاسىنا جىبەردى.

سونىمەن، بەسسونوۆتىڭ ودان ارعى تاعدىرى قالاي بولدى دەيسىز عوي. 1945 - جىلدىڭ ساۋىرىنە دەيىن ول زاكسەنحاۋزدا قاماۋدا جاتتى. بۇل جەردەن ونى وڭتۇستىك تيرول قالاسىنداعى لاگەردە جاتقان گيتلەرگە قارسى شىققان نەمىس اسكەري تۇتقىندارىنىڭ اراسىنا اپارىپ تىعادى.

ءسويتىپ سوعىس اياقتالعاندا بۇلار امەريكالىقتاردىڭ قولىنا وتەدى. 15 - مامىردا بەسسونوۆ امەريكا قولباسشىلىعىنا ك س ر و-عا قايتارۋىن سۇراپ ارىز جازادى. ءوز حالقىنىڭ الدىندا ايىپتى ەكەنىن، ىستەگەنىن موينىمەن كوتەرەتىنىن ايتادى.

ول كەڭەس وداعىنا قايتارىلىپ، مۇندا تۇرمەگە قامالدى. تەرگەۋ ءتورت جىلعا سوزىلدى. 1950 - جىلى 18 - ساۋىردە ك س ر و جوعارعى سوتىنىڭ اسكەري كوللەگياسى ونى اتۋ جازاسىنا كەستى. ۇكىم ەرتەسىندە ورىندالدى.

تۋرەجانوۆ قايرجان، «ايقىن». 2013