كۇرەسكەر اقىن، كەمەل عالىم
استانا. قازاقپارات - ۇلتتىق ادەبيەت پەن ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا ۇلكەن ءىز قالدىرعان تاڭداۋلى تالانتتاردىڭ ءبىرى عانا ەمەس، بىرەگەيى دەۋگە تۇراتىن تۇلعالار قاتارىندا اقىن، جازۋشى، عالىم بۇركىت ىسقاقوۆ تۇرۋعا لايىق.
الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننان جەتكەن: «ۇلتقا قىزمەت ەتۋ - بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن» دەگەن قاناتتى ءسوز بار. ۇلتىنىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتايتىن اقىن بولۋ ءۇشىن قايتپاس قايسار مىنەز كەرەك. باكەنە عانا بويلى، ءارقاشان سابىرلى، سالماقتى قالپىن ساقتاپ وتكەن بۇركىت اعامىزدىڭ وتتى جىرلارىنان جارقىلداعان كوك سەمسەردىڭ جۇزىندەي قايراۋلى مىنەزى كورىنىپ-اق تۇرۋشى ەدى.
بۇركىت اعامىزدىڭ العاشقى ولەڭدەرى بالاڭداۋ كەزىندە جازىلىپتى. مەكتەپتە ۇزدىك وقىعان ول ەكىنشى جاھاندىق سوعىستىڭ الدىندا ەكى جىلدىق قاراعاندى وقىتۋشىلار ينستيتۋتىنا تۇسەدى. ونى بىتىرگەن سوڭ اسكەر قاتارىنا شاقىرىلىپ، جاستىق شاعىن سۇراپىل سوعىستىڭ قاندى شايقاستارىندا بوراعان وق پەن قاۋلاعان ءورتتىڭ ورتاسىندا وتكىزەدى. قاھارلى جىلداردا وتانشىلدىق رۋحى اتتانداپ تۇرعان ازاماتتىق ليريكاعا دەن قويادى.
سوعىستان كەيىن بۇركىت اعا الماتىعا كەلىپ، قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە وقيدى. استانالىق ورتادا ويى دا، ءبىلىمى دە ابدەن تولىسقان بۇركىت ونى ويداعىداي ءتامامداعان سوڭ قامقور اعالارىنىڭ القاۋىمەن عىلىمي جولدى تاڭداپ، قازاق-تاتار ادەبي بايلانىستارى تاقىرىبىن زەرتتەۋگە كىرىسەدى.
ول - سوعىس ەرتە ەسەيتكەن ۇرپاقتىڭ وكىلى. قازاقتىڭ تەڭ جارىمىن جالماعان زۇلمات اشارشىلىق پەن ۇلت زيالىلارىن باۋداي تۇسىرگەن وتىز جەتىدەگى قاندى رەپرەسسيانىڭ ىزعارى جۇرەگى «ەلىم» دەپ سوققان ازاماتتى ساياسي كۇرەس ارەناسىنا اكەلەدى.
جاس بۇركىت باسقانى بىلاي قويعاندا، كەڭەس وكىمەتىن ءوز قولدارىمەن ورناتىسىپ، جاڭا سوتسياليستىك زامان ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەتتەردىڭ «حالىق جاۋى» دەگەن جالعان جالامەن اتىلىپ كەتكەنىن بىلسە دە، قيىندىققا قاسقايا قارسى تۇرىپ، پوەزيادا سولار سالعان ۇلگىمەن وتتى جىرلار جازادى. ول قازاقتارعا ورنى تولماس قايعى- قاسىرەت اكەلگەن كوممۋنيستىك جۇيەگە قايسار رۋحتى جىرلارىمەن عانا ەمەس، تاباندى كۇرەسكەرلىگىمەن دە قارسى شىقتى.
بۇركىت ىسقاقوۆ - قازاق پوەزياسىنا وزىندىك ورنەكپەن كەلگەن اقىن. ونىڭ پوەتيكالىق شىعارماشىلىعى ديسسەرتاتسيالىق دەڭگەيدە ارنايى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.
ول، ەڭ الدىمەن، بالالار ادەبيەتىنىڭ تاڭداۋلى وكىلى. قازاقتاردىڭ تالاي بۋىنىن تاربيەلەۋمەن كەلە جاتقان: «وتان - سەنىڭ اتا-اناڭ، وتان - دوسىڭ، باۋىرىڭ» اتتى عاجاپ جىردىڭ اۆتورى ءدال وسى بۇركىت ىسقاقوۆ ەكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلە بەرمەۋى مۇمكىن.
بۇركىت - قازتۋعان مەن دوسپامبەتتەن كەلە جاتقان ازاتتىق جىرىنىڭ، پاتريوتتىق پوەزيانىڭ اقيىعى. ساكەننىڭ «ازيا» دەيتىن ەۋروپاعا قاراتا ايتىلعان، يشاراسىندا ورىس وتارشىلدىعىن ولتىرە سىنايتىن ماعجاننىڭ عۇن تۋرالى استارلى جىرىمەن استاساتىن كەرەمەت ولەڭى بولعان. ماعجان مەن ساكەن «حالىق جاۋى» رەتىندە اتىلىپ، ولاردىڭ اتىن اتاۋعا تىيىم سالىنعان كەزدە بۇركىت اقىن اعالاردىڭ ىزىمەن «ءۇندىستان» دەگەن جىر جازادى. ونىڭ:
«و، ءۇندىستان، ۇلىسىڭ،
ۇلىلىعىڭ قۇرىسىن!
قۇرىسىن دەمەي قايتەيىن،
اعىلشىننىڭ قۇلىسىڭ»، - دەگەن ولەڭىندەگى ەكى ءسوزدىڭ ورنىن اۋىستىرىپ وقيتىن بولساڭىز، قازاق حالقىنىڭ ورىس وتارشىلدىعىنا قارسى كۇرەسى تۋرالى وتتى جىر قولامتادان شىققان وتتاي جايناپ شىعا كەلەدى.
بۇركىت اقىن مۇنىمەن دە توقتاماي:
«ويات، تۇرعىز ۇيقىدان،
ۇلدارىڭنىڭ ءتىرىسىن!
وتارشىلدىڭ بۇعاۋى
قيراتىلسىن ءۇزىلسىن.
قاناۋشىلىق قامالى،
تالقاندالسىن، بۇزىلسىن»، - دەپ قارا تۇنەكتى قاق ايىرىپ، عۇنداي ايباتتانىپ، كۇندەي كۇركىرەيدى.
الاشتىڭ ارقالى اقىنى ءمىرجاقىپتىڭ «ويان، قازاعىمەن» ۇندەس بۇل اسا قۋاتتى جىر سوعىستان ەندى عانا ەس جيناعان قازاقتاردىڭ جاس، تەگەۋرىندى بۋىنىن ويانۋعا، سەرپىلۋگە، ساياسات مايدانىنا شىعۋعا شاقىرادى. بۇل قارسىلىق بىرتىندەپ ءوز پەرزەنتتەرىن جالماۋعا كوشكەن سوتسياليستىك جۇيەگە، كوممۋنيستىك يدەولوگياعا دەگەن كۇرەسكە ۇلاسىپ، الاش ۇلگىسىمەن قۇرىلعان «ەلىن سۇيگەن ەرلەر» («ە س ە پ») پارتياسىن قۇرۋعا الىپ كەلدى.
«ەلىن سۇيگەن ەرلەر» پارتياسىنىڭ قازاق تاريحىندا الار ورنى ەندى عانا زەرتتەلە باستادى. 50-جىلدارداعى قازاق قوعامىنا سەرپىلىس اكەلىپ، ۇلتتىق ساناعا زور قوزعاۋ سالعان بۇل ۇيىمنىڭ ەگجەي-تەگجەيلى تاريحىن جازۋ - جاڭا بۋىننىڭ ۇلەسىندە. ونىڭ دا ۋاقىتى كەلەر، ءبىراق سول ۇيىمدى قۇرىپ، ونىڭ يدەيالارىن قازاق جاستارى، زيالى قاۋىم اراسىندا تاراتۋشىلاردىڭ كوش باسىندا تۇرعان ناعىز ەر، قياداعىنى كورىپ، قىرقاداعانى شالاتىن، قىران مىنەزدى بۇركىت اعامىز ەكەنى ايدان انىق.
بۇركىتتى كۇرەسكەرلىك جولعا شىعارعان الاش يدەياسى ەدى. اعامىزبەن قاراعاندى وقىتۋشىلار ينستيتۋتىندا بىرگە وقىعان دوسى، قالامگەر ماحمەت تەمىر ۇلىنىڭ جۋرناليست ەرجۇمان سمايىلعا بەرگەن سۇحباتىندا ولار العاش رەت سول كەزدە «حالىق جاۋى» دەگەن جالعان جالامەن اتىلعان، شىعارمالارى بارلىق كىتاپ سورەسىنەن جيناپ الىنىپ، وقۋعا تىيىم سالىنعان ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەتتەرمەن قاتار احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «ماساسى» مەن ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ «ويان، قازاعىن» ۇستازدارى ايتباي نارەشيەۆتىڭ كىتاپحاناسىنان الىپ، قىزىعا-قۇمارتا تانىسادى. ماحمەت اعا بۇل تۋرالى: «الاش كوسەمدەرى جايىندا تۇسىنىك الىپ، ولاردىڭ نە ءۇشىن كۇرەسكەنىن بىلگەنىمىز بىزدەردى ەرەكشە رۋحتاندىرىپ جىبەردى. الداعى ۋاقىتتا سول الاش ازاماتتارىنىڭ جولىن قۋىپ، تۋعان ەلىمىزدىڭ ازاتتىعى، بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسۋگە بەل بۋدىق»، - دەپ جازادى («ەگەمەن قازاقستان»، 2011 -جىل، 27-اقپان).
تەگەۋرىندى جىرلار ناۋەتەك جاستارعا قاتتى اسەر ەتەدى. وتتى جىرمەن ويانعان ءورشىل رۋحتىڭ اسەرىمەن ولار اۋەلى «جاس قازاق»، كەيىن «ەلىن سۇيگەن ەرلەر پارتياسى» (ە س ە پ) دەپ اتالعان قاراعاندى جاستارىنىڭ ۇيىمىن قۇرادى.
ماحمەت اعانىڭ ايتۋىنشا: «ە س ە پ» پارتياسىنىڭ مۇشەلەرى دەپ مىنا تومەندەگىلەردى ەسەپتەدىك: بۇركىت ىسقاقوۆ (كوسەمى)، ماحمەت تەمىروۆ (ورىنباسارى)، ەلەش بيماعانبەتوۆ، داكەن شالابەكوۆ، امانجول دۇيسەنبايەۆ، ءاشىم سۇلەيمەنوۆ، جانايدار اۋباكىروۆ. بۇلار - ينستيتۋتتا وقىپ جۇرگەن ستۋدەنتتەر». كەيىن بۇل توپ زەينوللا ءابدىلدين، بەيسەمباي جاقسىلىقوۆ، اسىعات رۇستەموۆ، جاپپار ومىربەكوۆ سياقتى وتانشىل جاستارمەن جانە ولار شىققان اۋدان، اۋىلدىڭ جىگەرلى جىگىتتەرىمەن تولىعا تۇسەدى.
كوپ ۇزاماي سوعىس باستالىپ، ۇيىم جەتەكشىسى بۇركىت ىسقاقوۆ 1942 -جىلى مايدانعا اتتانادى. كەڭەس ارمياسى زور شىعىنعا ۇشىراعان سوعىستىڭ العاشقى جىلدارىندا ولارمەن كوپ ەشكىمنىڭ جۇمىسى بولماعان سياقتى. جاۋدىڭ بەتى قايتىپ، ەل ەسىن جيناي باستاعان 1944 -جىلى ن ك ۆ د قىزمەتكەرلەرى قاراعاندىلىق جاستاردى قاماۋعا الۋدى باستاپ، بەيسەمباي جاقسىلىقوۆتى 10 جىلعا سوتتاپ، كەيىن بەلگىلى جازۋشى اتانعان جاپپار ومىربەكوۆتى ءبىر جىل تۇرمەگە جابادى.
قان مايداننان امان-ەسەن ورالىپ، قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە تۇسكەن بۇركىت پەن سول كەزدە شەت تىلدەر ينستيتۋتىندا وقيتىن ماحمەت «ە س ە پ» پارتياسىنىڭ يدەيالارىن جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقيتىن الماتىلىق ستۋدەنتتەر اراسىندا تاراتادى. وعان كەيىن قوعام قايراتكەرى دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلگەن جەكەن قاليەۆ باستاعان مۇستاحىم ازانبايەۆ، رامازان نارەشەۆ، ادىربەك امانقۇلوۆ سياقتى ءبىر توپ ستۋدەنت جاستار قوسىلادى.
ساياسي رەپرەسسيا قايتادان كۇش الىپ، ونىڭ ەكىنشى تولقىنى بەلەڭ العان 1951 -جىلدىڭ 18-قاڭتارىندا ب. ىسقاقوۆ پەن م. تەمىروۆ ۇستالىپ، تۇرمەگە جابىلادى. مۇنىڭ سوڭى ب. ىسقاقوۆ، م. تەمىروۆ پەن ايتباي نارەشەۆتەردى 25 جىلعا، ال م. ازانبايەۆ، ر. نارەشەۆ، ج. قاليەۆ، ا. امانقۇلوۆتاردى 8-10 جىلعا سوتتاپ، ستاليندىك لاگەرلەرگە ايداۋعا جىبەرىلۋمەن اياقتالادى.
ولار ستالين ءولىپ، ونىڭ جانتۇرشىگەرلىك قىلمىستارىن اشكەرەلەگەن 1956 -جىلعى تاريحي سەزدەن كەيىن تولىقتاي اقتالىپ، بوستاندىققا شىعادى.
«ەسەپ» پارتياسىنىڭ يدەيالارى مەن ساياسي ىقپالى قاراعاندىلىق جاستار اراسىندا تەرەڭ تامىر جىبەرگەن ەكەن. ولاردىڭ جازىقسىز جاپا شەگىپ، ايداۋعا ءتۇسىپ، اتىلىپ كەتۋدەن ارەڭ امان شىققانىنا قاراماستان كەيىن قۇرمەتتى ۇستاز، قارىمدى قالامگەر رەتىندە تانىلعان كامەل جۇنىستەگى مەن زەينوللا يگىلىك ۇلى قاراعاندىدا ستۋدەنت بولىپ جۇرگەن الپىسىنشى جىلدارى «ەلىن سۇيگەن ەرلەردىڭ» ەرلىك جولىن جالعاستىرادى. ولاردىڭ بەدەلى جاستار اراسىندا بەل الىپ، ازات ويلارى كەڭىنەن تاراي باستاعاندا ك گ ب-نىڭ تىمىسكىلەرى قاماۋعا الىپ، ەكەۋىن دە ءتۇرلى مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرادى. قايتپاس قايسار كامەل اعا 1966 -جىلى بوستاندىققا شىققان سوڭ ۇستازدىعىن جالعاستىرىپ، سوڭىنا مول ادەبي مۇرا قالدىردى.
تاعدىر مەنىڭ ماڭدايىما ءومىرىمنىڭ ءار كەزەڭىندە بۇركىت ىسقاقوۆ، جەكەن قاليەۆ جانە كامەل جۇنىستەگى سياقتى ابزال اعالاردىڭ سوڭىنا ەرگەن رۋحتاس ءىنىسى بولۋدى جازىپتى. ولار ءومىرىنىڭ ەڭ ءبىر سۇرقاي كەزەڭى تۋرالى كوپ ايتۋدى قالامايتىن. «ءبىز الاشتىڭ ءىسىن جالعاستىردىق» دەپ كەۋدە سوققانىن دا كورگەن ەمەسپىن. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الىپ، ويعا، سوزگە ەركىندىك بەرىلگەندە دە كەڭ كوسىلگەن ەستەلىكتەر جازبادى. ءبىراق ەلىن شىنايى سۇيگەن، باسىن بايگەگە تىگىپ، تاۋەلسىزدىكتى جاقىنداتا تۇسكەن ەسىل ەر، اسىل اعالاردىڭ ەسىمىن بۇگىنگى ۇرپاق ۇمىتپاۋعا ءتيىس.
بۇركىت ىسقاقوۆ «جازاسىن» سول كەزدەگى قاراعاندى وبلىسى جەزقازعان قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى كەڭگىر پوسەلكاسىندا ورنالاسقان ەرەكشە لاگەر دەپ اتالاتىن «ستەپلاگتا» وتەدى. رەپرەسسيا كۇشەيگەن كەزدە 30 مىڭعا جۋىق ادام ۇستالعان بۇل لاگەردەگى تۇتقىنداردىڭ سانى تۇتاس قالانىڭ حالقىمەن شامالاس ەدى. وعان قامالعان پولياك، نەمىس، ۋكراين، لاتىش، ەستون تاعى باسقا حالىقتاردان شىققان ساياسي تۇتقىندار 1954 -جىلى اتاقتى كەڭگىر كوتەرىلىسىن جاسايدى. مۇنىڭ ءبارى جاس بۇركىتتى ودان ءارى شىڭداپ، العان باعىتىنىڭ انىقتىعىنا دەگەن سەنىمىن كۇشەيتە تۇسەدى.
اقىندى «ستەپلاگتاعى» ازاپ تا، كۇن سايىن ادام رۋحىن جانىشتاۋعا ارنالعان توزاق تا جاسىتا المايدى. شيرەك عاسىرعا سوتتالىپ، كۇن سايىن ۇستارانىڭ جۇزىندەي قىلپىلداعان ءومىر مەن ءولىمنىڭ ورتاسىندا جۇرگەن اقىن مۇندا دا قالامىن قارۋعا اينالدىرىپ، سەرتكە سوعىلعان سەمسەردەي سۇستى جىرلارىن جازادى.
ستاليندىك جالماۋىز جۇيەنىڭ تۇرمەسىنە قامالىپ، ازاپتىڭ نەشە اتاسىن تارتسا دا، ماعجان، ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەتتەر جىر جازۋىن توقتاتپاعان بولار، ءبىراق ولاردى جانالعىش تەرگەۋشىلەر بىزگە جەتكىزبەدى. بۇركىت ىسقاقوۆ اباقتىدان بوساتىلعاندا اقىنمەن بىرگە ونىڭ قايراۋلى قانجارداي وتكىر جىرلارى دا بوستاندىققا شىعىپ، ادەبيەت الەمىنە جول تارتادى.
كەڭەس وداعىنىڭ ەڭ ۇلكەن ماراپاتى - لەنيندىك سىيلىق بەلگىلەنگەن 1959 -جىلى، وعان موابيت تۇرمەسىندە ادام ايتقىسىز ازاپ شەگىپ، ايۋاندىقپەن ولتىرىلگەن تاتار اقىنى مۇسا جالەل ۇسىنىلعاندا قازاقتىڭ ۇلى جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆ: «ونىڭ بارلىق ولەڭدەرى جۇرەك قانىمەن جازىلعان. وقىعاندا كوزىڭنەن جاس تامادى. ول ماعان سۇم سوعىستىڭ بار قاسىرەتىن ءوزىنىڭ جانىپ تۇرعان جۇرەگىنەن وتكىزگەن دانكو سياقتى الاۋعا اينالعان ادام بولىپ كورىنەدى. ەگەر سىيلىققا ءبىر عانا ەسىم لايىق بولسا، وندا ول مۇسا جالەل بولۋعا ءتيىس. اقىننىڭ قايتىس بولعانى سىلتاۋ بولماۋى كەرەك. ول سوعىستىڭ وزگە دە قاھارماندارى سياقتى ءتىرى، ءارقاشان بىزبەن بىرگە ءومىر سۇرەتىن بولادى. ول شىنايى، لاپىلداپ جانىپ تۇرعان وت سياقتى. مۇسانىڭ قىلپىپ تۇرعان قىلىشتىڭ جۇزىندەي شىعارمالارىنداعى شىندىق اپپاق قارعا تامعان قىزىل قاننىڭ بۋىنداي بىردەن كوزگە تۇسەدى»، - دەپ اقىرىپ تەڭدىك سۇراعان ەكەن. ۇلى مۇحاڭنىڭ وسى سوزدەرى ءتۇپ-تۇگەلىمەن كەيىن «تاس ەدەننىڭ ىزعارى» دەگەن اتپەن جاريالانعان بۇركىت ىسقاقوۆتىڭ وتتى جىرلارىنا دا قاتىستى دەپ بىلەمىن.
اقىننىڭ تار قاپاستا جازعان:
«قايعىنىڭ قارا قانجارى،
قادالىپ عازيز جۇرەككە.
جارالانىپ جاس جانىم،
وتىرمىن ويمەن تۇنەكتە»، - دەگەن جىرلارى ءوزى قاماۋدا، قولى بۇعاۋدا بولسا دا، ويى ازات اقىننىڭ قايسار رۋحىنان حابار بەرەدى. ونى وسى جىردىڭ كەلەسى جولدارىنداعى:
«ەسىڭدە بولسىن ءبىراق تا،
تورعاي ەمەس، بۇركىتپىن»، - دەپ ەسەسى كەتكەن جاۋىنا ءتۇز بۇركىتىندەي قاھار شاشقان ءور مىنەزدەن اڭعارامىز.
مەن بۇركىت اعامىزدىڭ ءومىر تاريحىن، اسىرەسە «ە س ە پ» پارتياسى مەن ستەپلاگتاعى قاسىرەتتى كەزەڭ تۋرالى اڭگىمەلەرىن ءوز اۋزىنان ەستىگەن اداممىن. سولار ۇمىتىلىپ قالماۋ ءۇشىن وسىدان شيرەك عاسىرداي ۋاقىت بۇرىن «اعانىڭ اسىل بەينەسى» اتتى ەستەلىك جازىپ، ونى لاگەر سۋرەتتەرىمەن قوسا جاريالاعان ەدىم.
ازاتتىققا شىققان اقىن شىعارماشىلىقتىڭ ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىرىن بەرىك ۇستاپ، قازاق-تاتار ادەبي بايلانىستارى تاقىرىبىنان كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن زور تابىسپەن قورعايدى. كەيىن، 1976 -جىلى اكادەميك سەرىك قيرابايەۆتىڭ جاۋاپتى رەداكتورلىعىمەن «قازاق- تاتار ادەبي بايلانىسى» اتتى ىرگەلى ەڭبەگىن جاريالايدى. بۇل - ارادا جارتى عاسىرعا دەيىن ۋاقىت وتسە دە عىلىمي قۇندىلىعىن ءالى كۇنگە دەيىن جويماعان كلاسسيكالىق مونوگرافيا.
بۇركىت ىسقاقوۆ قازاق-تاتار ادەبي بايلانىسى تاقىرىبىن تەگىن تاڭداماعان.
ول كەزدە قازاق ادەبيەتىنىڭ رەۆوليۋتسيادان بۇرىنعى كەزەڭىنىڭ تاريحى قاناتىڭدى وپ-وڭاي شالدىرىپ الاتىن جانىپ تۇرعان وتتاي قاتەرلى تاقىرىپ بولاتىن. بۇل ءۇشىن ءوزى تۇرمەدەن كەشە عانا شىققان ايدامەت اقىننىڭ موينىنا ۇلتشىلدىق قامىتىنىڭ قايىرا كيگىزىلۋى دە ابدەن مۇمكىن ەدى.
ول قازاق تاريحىنىڭ ازۋىن قىتايداي الىپ ايداھارعا بىلەگەن كوك تۇرىك كەزەڭى مەن ورمانداي كوپ ورىستى تابانىندا ۇستاعان التىن وردا ءداۋىرىن كورسەتۋ ءۇشىن وعان ءتۇبى ءبىر تۋىسقان حالىقتاردىڭ ادەبي بايلانىسىن زەرتتەۋ ارقىلى كەلگەن. ءبىز مۇنى اۆتوردىڭ العى سوزدە تامىرى تەرەڭ قاتىناستاردى ءتورت كەزەڭگە ءبولىپ، ونىڭ العاشقىسى «...قازاق- تاتار حالىقتارىنىڭ جالپى تۇركى تۇقىمداس حالىقتاردىڭ قۇرامىندا - تۇرىك قاعاناتى، ءداشتى- قىپشاق وداعى، التىن وردا حاندىقتارى قول استىندا تايپا-تايپا بولىپ ءومىر سۇرگەن كەزى. قازاق-تاتار ادەبيەتتەرىنىڭ كوپتەگەن ورتاق نۇسقالارى - اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى مەن كونە ادەبيەت ەسكەرتكىشتەرى نەگىزىنەن وسى تۇستا جاسالعان» دەگەن جولدارىنان ايقىن اڭعارامىز (ىسقاقوۆ ب.، قازاق- تاتار ادەبي بايلانىسى، ا. ، 1976، 16-بەت).
بۇركىت ىسقاقوۆتىڭ بۇل زەرتتەۋى كىتابى ءدال وسى تاقىرىپقا جازىلعان كەيىنگى بۋىن عالىمدارىنا باعىت-باعدار سىلتەگەن بىرەگەي ەڭبەك بولدى. تىڭنان تۇرەن سالعان مونوگرافياسى ءۇشىن بۇركىت ىسقاقوۆقا قورعاتپاي-اق دوكتورلىق اتاق بەرۋگە بولار ەدى، ءبىراق ول عىلىمي ىزدەنىستەرىن تالماي جالعاستىرىپ، تاقىرىپ اياسىن كەڭىتە ءتۇستى. قازاق-تاتارعا قوسا، قازاق-باشقۇرت ادەبي بايلانىستارىنا، جالپى تۇركىتىلدەس حالىقتار ادەبيەتىنە قاتىستى جاڭا عىلىمي ەڭبەكتەر جاريالادى.
اعىسقا قارسى ءجۇزىپ، قيىندىق اتاۋلىنى قينالماي ەڭسەرەتىن بۇركىت اعامىز سەكسەنىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا جاسىنىڭ الپىستان اسقانىنا قاراماستان «قازاق جانە ەدىل بويى حالىقتارى ادەبيەتتەرىنىڭ يدەيالىق-تۆورچەستۆولىق بايلانىستارى» دەگەن تاقىرىپتا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا جازۋعا كىرىسەدى. عالىم بۇل جولى ءتۇبى ءبىر، رۋحاني، ادەبي قاينارى ورتاق تۋىسقان حالىقتاردىڭ حالىق اۋىز ادەبيەتىندەگى جالپى سارىندار مەن ورىس وتارشىلدىعىنا قارسى كۇرەستەردە تۋىنداعان ازاتتىق جىرلارىن تەرەڭدەتە زەرتتەيدى.
تاقىرىپتى جاڭا زامان ادەبيەتىمەن ۇندەستىرە قاراستىرعان ىرگەلى ەڭبەك عالىمنىڭ كوزى تىرىسىندە جاريالانىپ ۇلگەرمەسە دە، ۇستازدىڭ ادال شاكىرتتەرىنىڭ كومەگىمەن ول قايتىس بولعان سوڭ ارادا 16 جىل سالىپ 2007 -جىلى ادەبي جۇرتشىلىقپەن تابىستى.
عالىم ب. ىسقاقوۆ العاشقى مونوگرافياسىندا تۇركى تىلدەس حالىقتار ادەبيەتىنىڭ كونە قاينارلارىنا كوبىرەك ۇڭىلسە، كەيىنگىسىندە قازاق، تاتار، باشقۇرت حالىقتارىنىڭ رەسەيگە بودان بولعاننان كەيىنگى ادەبيەتىن ولاردىڭ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسىمەن استاستىرا زەردەلەيدى.
تۋىسقان حالىقتار ادەبيەتى بايلانىستارىن 4 تاراۋعا ءبولىپ تالداعان عالىم ونىڭ كەيىنگى ءۇش بولىگىنە: رەسەيگە وتار بولعان، ⅩⅩ عاسىردىڭ باسى جانە قازان توڭكەرىسىنەن كەيىنگى كەزەڭدەرىنە كەڭىرەك توقتالىپ، بۇل كەزدەگى ادەبيەتتىڭ باستى تاقىرىبى رۋح ازاتتىعى ءۇشىن ارپالىس ەكەنىن استارلاي كورسەتەدى.
بۇركىت ىسقاقوۆ عىلىم كانديداتى دارەجەسىندە دۇنيەدەن وتسە دە، سوڭىنا دوكتور، پروفەسسوردىڭ دەڭگەيىندەگى مول عىلىمي مۇرا قالدىردى. عالىمنىڭ شاكىرتتەرى اعانىڭ اسىل مۇراسىن تاقىرىپ بويىنشا جۇيەلەپ، جىكتەيتىن بولسا، ولاردان كوپ تومدىق بىرەگەي باسىلىم شىعاتىنى انىق.
ساياسي كۇرەسكە جاس كەزىنەن ارالاسىپ، ەرتەرەك شىڭدالعان بۇركىت اعامىز جازىقسىز قۋعىن- سۇرگىنگە تۇسكەن ۇلتىمىزدىڭ قايسار رۋحتى قايراتكەر پەرزەنتتەرىنىڭ ەڭبەكتەرىن ناسيحاتتاۋعا دا بەل شەشە اتسالىستى. ول كەڭەس وداعى مەن س و ك پ ءالى قۇلاماي تۇرىپ، 1989 -جىلى اكادەميك رىمعالي نۇرعاليەۆتىڭ باس رەداكتورلىعىمەن جارىق كورگەن «قازاق س س ر» قىسقاشا ەنسيكلوپەدياسىنىڭ 4-تومىنا ارناپ «رەپرەسسيا» جانە «رەابيليتاتسيا» دەگەن ەكى ماقالا جازدى.
بۇل ماقالادا رەپرەسسيانىڭ ءۇش تولقىنى: 1925-1929، 1937-1938، 1951-1953 -جىلدار تۇگەل قامتىلىپ، ونىڭ شەڭگەلىنە تۇسكەن جۇزگە جۋىق قايراتكەر تۇلعالاردىڭ وزدەرى عانا ەمەس، ولاردىڭ ەشبىر جازىقسىز قۋدالانعان اياۋلى جارلارىنىڭ دا اتى-ءجونى اتالادى.
بۇركىت ىسقاقوۆ - قازاق پوەزياسى مەن ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا عانا ەمەس، ەلىمىزدىڭ ساياسي تاريحىندا ەلەۋلى ءىز قالدىرعان قايراتكەر تۇلعا، كۇرەسكەر اقىن، كەمەل عالىم. ونىڭ ونەگەلى ءومىرى مەن ورنەكتى مۇراسىن بۇگىنگى ۇرپاق ۇمىتپاۋعا ءتيىس.
سۋرەتتەردە: 1. تورعا تۇسكەن جاس بۇركىت. ستەپلاگ، 1951 -جىل؛ 2. ازاپقا تولى ءتورت جىلدان سوڭ. ستەپلاگ، 1955 -جىل.
اۆتورى
مۇحتار قۇل-مۇحاممەد،
ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى
«ايقىن» اقپارات
