كەرقۇلان قازاق دالاسىنا قالاي جەرسىندىرىلەدى

استانا. KAZINFORM - قازاقستاندا كەرقۇلاندى جەرسىندىرۋگە باعىتتالعان جوسپارى جۇزەگە اسىرىلا باستادى. باستاپقىدا ەلىمىزگە كەرقۇلانىڭ 8 داراسىنىڭ 3-ەۋى ارقالىق قالاسىنا جەتكىزىلسە، قالعان جانۋارلار 6-ماۋسىمدا اكەلىنەدى.

Przewalski's horse
Photo credit: Department of wildlife and hunting management of the RSU “Kostanay regional territorial inspection of forestry and wildlife”.

 وسى جاڭالىققا وراي اگەنتتىك ءتىلشىسى «قوستاناي وبلىستىق ورمان شارۋاشىلىعى جانە جانۋارلار دۇنيەسى اۋماقتىق ينسپەكتسياسى» ر م ك جانۋارلار دۇنيەسى جانە اڭشىلىق شارۋاشىلىعى ماماندارىمەن جىلقىلاردىڭ جاي-كۇيى جايىندا اڭگىمەلەسكەن بولاتىن.

اتالعان ءبولىمنىڭ باس مامانى رۇستەم بيدەبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، ۇشاقپەن جەتكىزىلگەن جانۋارلاردىڭ جاعدايى جاقسى. قازىرگى ۋاقىتتا ولار جەرگىلىكتى جەرگە جەرسىندىرىلىپ جاتىر.

Przewalski's horse
Photo credit: Department of wildlife and hunting management of the RSU “Kostanay regional territorial inspection of forestry and wildlife”

ەرتەڭ كەرقۇلاننىڭ تاعى 5 داراسى جەتكىزىلەدى. ولاردىڭ ءبارىن ءبىر مەزەتتە اكەلۋ تەحنيكالىق سەبەپتەرگە بايلانىستى مۇمكىن بولمادى. جالپى، امانگەلدى مەن جانگەلدين اۋداندارىندا وسىناۋ جوعالىپ بارا جاتقان جانۋاردىڭ 40 داراسىن جەرسىندىرۋ جوسپارلانىپ وتىر. بۇگىندە ەلىمىزدىڭ حايۋاناتتار باعىندا، اتاپ ايتقاندا الماتى، شىمكەنت جانە قاراعاندى حايۋاناتتار باعىندا كەرقۇلاننىڭ 7 داراسى بار.

تاريحي مەكەنىنە قايتارۋ

پرجيەۆالسكي جىلقىسىن 1879 -جىلى جوڭعاريادان - موڭعوليا مەن قىتايدىڭ شالعاي ايماعىنان كورنەكتى ساياحاتشى نيكولاي ميحايلوۆيچ پرجيەۆالسكي تاۋىپ، 1881 -جىلى يمپەراتور زوولوگيالىق مۋزەيى سۇتقورەكتىلەر بولىمشەسىنىڭ كۋراتورى، زوولوگيا عىلىمىنىڭ ماگيسترى يۆان پولياكوۆ سيپاتتاعان. ءبىراز ۋاقىت ول قولعا ۇيرەتىلگەن جىلقىنىڭ ارعى اتاسى سانالدى. ءبىراق گەنەتيكالىق زەرتتەۋلەر جاڭساق تۇجىرىم ەكەنىن كورسەتتى. پرجيەۆالسكي جىلقىسىنىڭ جاسۋشالارىندا 66 حروموسوما، ال ءۇي جىلقىلارىندا 64 حروموسوما بولادى.

كەرقۇلان IUCN قىزىل تىزىمىندە جانە قۇرىپ كەتۋ قاۋپى تونگەن جابايى فاۋنا مەن فلورا تۇرلەرىمەن حالىقارالىق ساۋدا تۋرالى كونۆەنتسيانىڭ (CITES) I قوسىمشاسىندا «قاۋىپ ءتونۋ» ساناتىنا ەنگىزىلگەن. سوڭعى تىرشىلىك ايماعى موڭعوليا (جىلقىلار 1970 -جىلعا دەيىن كەزدەسكەن) بولدى. قازىرگى ۋاقىتتا جانۋارلار حايۋاناتتار باعى مەن پيتومنيكتەردە، اسىلداندىرۋ ورتالىقتارىندا ءوسىرىلىپ، بىرنەشە ەلدىڭ كەي ايماقتارىندا قايتا جەرسىندىرىلگەن. ەرتەرەكتە جىلقىنىڭ بۇل ءتۇرى قازاقستاننان تيان-شان مەن موڭعوليا التايىنىڭ ەتەگىنە دەيىنگى ازيا دالالارىنىڭ اۋماعىن مەكەندەگەن.

Керқұлан
Фото: «Қостанай облыстық орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі аумақтық инспекциясы» РМК жануарлар дүниесі және аңшылық шаруашылығы

پرجيەۆالسكي جىلقىسىنىڭ جويىلۋىنا 40-جىلدارداعى اتۋ، قاتال قىس، جايىلىمدىقتار مەن سۋاتتاردى اۋىل شارۋاشىلىعىندا پايدالانۋ اسەر ەتكەنى ايتىلىپ ءجۇر. دەگەنمەن، ماماندار باستى سەبەپ رەتىندە ادامي فاكتوردى اتايدى. ادامدار جىلقىنىڭ بۇل ءتۇرىن دالادان شولەيتتى ايماققا ىعىستىرىپ جىبەرگەن. سول سەبەپتى قازاقستاندا جابايى جىلقىلار قۇلاندارعا قاراعاندا تۇتاس ءبىر عاسىر بويى بىرتىندەپ جويىلدى.

كەرقۇلانداردى ساقتاپ قالۋ ماقساتىندا جانۋارلار ەۋروپاداعى حايۋاناتتار باعىنا جەتكىزىلە باستادى. ۇستالعان جانۋارلاردىڭ جارتىسىنان استامى جولدا ءولدى. سوندىقتان كوپ ۇزاماي حايۋاناتتار باعى قولعا تۇسكەننەن تۋعان جىلقىلاردىڭ قۇلىندارىن ساتىپ الا باستادى. بۇل موڭعولياعا اگەنت جىبەرىپ، تاسىمالداۋ اقىسىن تولەۋدەن الدەقايدا ارزانعا تۇسەتىن. بارلىعى 1899 -جىلدان باستاپ 1903 -جىلعا دەيىن موڭعوليادان ەۋروپاعا 52 اسىل تۇقىمدى پرجيەۆالسكي جىلقىسى جانە ءۇي جىلقىسىمەن 2 بۋدانى جەتكىزىلدى.

ناتيجەسىندە جۇزگە جۋىق قۇلىن تۋدى. ءبىراق جابايى جىلقىلاردىڭ كوبەيۋى وتكەن عاسىردىڭ 30-جىلدارى سوڭىنا قاراي ازايىپ، قولدا ۇستاعان جىلقىنىڭ بارلىعى دەرلىك جويىلىپ كەتتى. قالالىق حايۋاناتتار باعىنىڭ ەركىندىككە ۇيرەنگەن جىلقىلارعا جاقسى كۇتىم كورسەتە الماۋى، حايۋاناتتار باعىنىڭ كوممەرتسيالىق ماقساتتارى مەن جىلقىلاردىڭ گەنوفوندىنىڭ ارتۇرلىلىگىن ساقتاۋ ماقساتتارىنىڭ سايكەس كەلمەۋى اتالعان جانۋارلاردىڭ ولىمىنە اكەپ سوقتىرعان.

نەلىكتەن تاڭداۋ قوستاناي وبلىسىنا ءتۇستى

كەرقۇلانداردى قازاق جەرىنە جەرسىندىرۋ ماسەلەسى العاش رەت كوتەرىلگەن كەزدە ەڭ وڭتايلى جەر رەتىندە قازىرگى «التىن ەمەل» مەملەكەتتىك ۇلتتىق تابيعي پاركىنىڭ اۋماعى ۇسىنىلعان بولاتىن. سوناۋ 90- جىلدارى وسىناۋ جابايى جانۋارلاردى جەرسىندىرۋ ءۇشىن اتالعان پارك اۋماعىنا كەرقۇلاننىڭ العاشقى ەكسپەريمەنتتى ءۇيىرىن جىبەرۋ كوزدەلگەن ەدى. ال، جابايى جىلقىلاردى ۋكراينانىڭ اسكانيا- نوۆا قورىعىنا جەتكىزۋ جوسپارلانعان. عالىمدار ۇسىنعان ەكىنشى ەڭ قولايلى جەر - ماڭىراق دالا قورىعى. بۇل جەردە تارباعاتاي قورىقشاسىن قۇرۋ ماسەلەسى دە كۇن تارتىبىنە شىعارىلدى. الايدا حالىقارالىق تابيعاتتى قورعاۋ وداعىنىڭ ۇسىنىمدارىنان كەيىن باستاپقى ەكى جەردىڭ دە جارامسىزدىعى انىقتالدى.

وداق ۇسىنىمدارى مىناداي: كۇزەتتىڭ بولۋى، بروكونەرلەردىڭ بارۋىنا اۋماقتىڭ قولايسىزدىعى، فيزيكالىق- گەوگرافيالىق جاعدايدىڭ، جايىلىم- سۋاتتىڭ، قورعانىس جاعدايىنىڭ ساي بولۋى، سونىمەن قاتار سانيتارلىق- ەپيدەميولوگيالىق احۋالدىڭ تۇراقتىلىعى. وسى ۇسىنىمدار نەگىزىگىندە كەلەسى اۋماقتار ايقىندالدى: «التىن دالا» م ت ر (قوستاناي وبلىسى)، «التىن ەمەس» م ۇ ت پ (الماتى وبلىسى)، قاراباس تاۋى (ش ق و، تارباعاتاي م ۇ ت پ) جانە سولتۇستىك زايسان ماڭى (ش ق و).

بۇل رەتتە العاشقى ەكى اۋماق جابايى جىلقىلاردى جەرسىندىرۋگە وتە قولايلى بولاتىن. وسىدان كەيىن كەرقۇلانداردى جەرسىندىرۋ ءۇشىن «التىن دالا» رەزەرۆاتى مەن التىباي اڭشى شارۋاشىلىعى اراسىنداعى ۇلى جىلانشىق وزەنىنىڭ بويى باستاپقى نۇكتە رەتىندە تاڭداپ الىندى. ۇلى جىلانشىق نۇكتەسى قوستاناي وبلىسىنىڭ جانگەلدى اۋدانىندا ورنالاسقان.

جەرسىندىرۋ ءۇشىن قانداي جىلقىلار ىرىكتەپ الىنادى

جىلقىلاردى ىرىكتەۋ بارىسىندا ماڭىزدى شارتتار ەسكەرىلگەن. ەڭ الدىمەن دەنساۋلىعى مىقتى بولۋى، تولىقتاي ۆاكسيناتسيالانۋى جانە كۇيلى بولۋى ءتيىس.

قىتايلىق قازاق عالىمى م. قالياسقار ۇلىنىڭ «قازاقتىڭ جىلقى شارۋاشىلىعىنىڭ شەجىرەسى» دەگەن كىتابىندا كەرقۇلانعا مىناداي سيپاتتاما بەرگەن: «تۇرقى - 2 مەتر، بيىكتىگى - 1,5-1,3 مەتر، موينى قىسقا، ءارى جۋان، جالى - تىك، قىسقا ءارى سيرەك، قايراتتى كەلەدى. باسى ۇلكەن، كەڭسىرىگى جالپاق. تاناۋىنا، استىڭعى ەرنى مەن يەگىنە سوياۋشا تۇك وسەدى. قۇلاعى قىسقا، قالىڭ، ۇشىندا جارتى اي ءتارىزدى ويىعى بولادى...».

كەرقۇلان - وتە قاعىلەز ساق جانۋار. 10-20-دان توپتانىپ ءۇيىر قۇرادى. قىس مەزگىلىندە شاعىن ۇيىرلەر بىرىگىپ قوس قۇرايدى. ولار بەتەگە، اقشوپ، تەرىسكەن، يتسيگەك، سەكسەۋىل، ەرمەن، جىڭعىل، تاسبۇرگەن، سەلەۋ، دۇزگەن سىندى شوپتەردى ءسۇيسىنىپ جەيدى.

بولاشاققا جوسپار

الدىن الا مالىمەتتەرگە قاراعاندا، قارجىلاندىرۋ مولىنان بولىپ، جۇمىستار تابىستى جۇرگىزىلسە جانە جۇت بولماسا، وندا 2029 -جىلعا قاراي كەرقۇلاننىڭ ەلىمىزدەگى سانى 150-200 -جىلقىعا دەيىن جەتىپ قالۋى ىقتيمال. بۇل كەرقۇلاندى قازاق جەرىنە جەرسىندىرۋ باعدارالماسىن ودان ارى ءساتتى جۇزەگە اسىرۋعا جانە شەتەلدەن جابايى جىلقىنى تاسىمالداۋدى توقتاتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سونىمەن قاتار باعدارلاما قۇنىن دا ءبىرشاما ارزانداتادى.

ايتا كەتەيىك، ق ر ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگىنىڭ ورمان شارۋاشىلىعى جانە جانۋارلار دۇنيەسى كوميتەتى قازاقستانداعى پرەجيەۆالسكي جىلقىسىنىڭ تاريحي اتاۋى ماسەلەسى بويىنشا كونفەرەنسيا وتكىزدى. وعان زوولوگيا ينستيتۋتى، شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، ا. بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى، قازاقستاندىق بيوسانالۋاندىقتى ساقتاۋ قاۋىمداستىعى قاتىستى. جينالىستىڭ قورىتىندىسى بويىنشا «پرجيەۆالسكي جىلقىسىنىڭ» قازاق تىلىندەگى اتاۋى «كەرقۇلان، كەرتاعى» دەپ اتالىپ، ءتيىستى قۇجاتتارعا وزگەرىس ەنگىزۋ جونىندە شەشىم قابىلداندى.

ايتا كەتەيىك، پرجيەۆال جىلقىسى قازاقشا كەرقۇلان، كەرتاعى دەپ اتالادى.

اۆتور

مارلان جيەمباي

سوڭعى جاڭالىقتار