كەردەرى مادەنيەتىنىڭ جۇمباق سىرلارى
استانا. قازاقپارات - جەر مەن ەل تاريحىنا ءالى دە بولسا تەرەڭ زەرتتەۋ جاساپ، ونىڭ شىنايى شىندىعىنا جەتە الماي جۇرگەنىمىز بەلگىلى. ادام اتادان بەرگى تاريحتى ايتپاعاندا، دۇنيەنى توپان سۋ قاپتاعان نۇح پايعامباردان باستالاتىن ومىرلىك وزگەرىسكە وڭ باعاسىن بەرىپ، ونى ورىن-ورىنىنا قويۋدا قوعامداعى ساياساتتىڭ ىقپالىنا بەرىلىپ، كوپ نارسەنى سول دەڭگەيدە عانا باعالاپ ءجۇرمىز.
بۇل بولجام جاساۋ سول كەزگە دەيىنگى بولعان تاريحقا كوزجۇمبايلىقپەن قاراپ، قياناتتىق كورسەتۋ دەپ تۇسىنەمىز.
جەر شارىنىڭ نۇكتەدەي ءبىر بولشەگى - ارال ايماعىنىڭ تاريحي ءوسۋ كەزەڭى رۋحاني مادەنيەتتىڭ كەمەلدەنۋىنە ۇلاسىپ، دۇنيەنىڭ جان-جاقتى دامۋىنا، ادامزاتتىڭ اقىل-ويىنىڭ قالىپتاسۋىنا، شىڭدالىپ ومىردە بولىپ جاتقان وزگەرىستەرگە تامشىداي دا بولسا ۇلەس قوسىپ، ىقپال ەتىپ جاتقانىن دا مويىنداعانىمىز ءجون. بۇل وڭىردەن عۇن، ساق، وعىز، قىپشاق، سەلجۇك، تۇركىتەكتەس حالىقتاردىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە، ولاردىڭ اينالانىڭ ءتورت بۇرىشىنا قونىس اۋدارىپ، وراسان زور اۋقىمدى وزگەرىستەرگە وڭ اسەرىن تيگىزگەنىن كورەمىز.
تاريحتىڭ زىرلاعان دوڭگەلەگىن ەشكىم كەيىن اينالدىرا المايدى. ەگەر دە سولاي بولىپ جاتسا، تاريحي وزگەرىستەردى كوزبەن كورىپ، ناقپا-ناق وزىندىك وزگەرىسسىز، بولجامسىز باعا بەرگەن بولار ەدىك.
مەن وسى ارال ايماعىنداعى بولعان وقيعالار مەن تاريحي دەرەكتەرگە ەرەكشە ءمان بەرىپ، ول جايىندا جازىلعان، وقىعان، توقىعان جايلاردى سىن تارازىسىنان وتكىزىپ، سالىستىرىپ جۇرگەن جاننىڭ ءبىرىمىن. مۇنداي تىڭ تاريحي دەرەكتەر كەزدەستىرگەن سايىن، ءبىر كەزدەردە ارال تەڭىزى ايماعىندا زامانىنا ساي وزىق يدەيالار مەن ونى تۋدىرۋشى زەرەك جانداردىڭ بولعانىنا شۇكىرشىلىك ەتىپ، كيەلى جەرىمىزدىڭ قۇدىرەتىنە ءارقاشان دا باس يەمىن.
جالپى وسى ارالعا بايلانىستى دەرەكتەر قىتاي، يران، اراب، ەۋروپا، موڭعول، گرەك، اعىلشىن، رەسەي تاريحى مەن جىلناماشىلارىنىڭ جازبالارىندا، سونداي-اق ساياحاتشىلار مەن عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىندە ءجيى كەزدەسەدى.
ءبىزدىڭ قازىرگى جىل ساناۋىمىزعا دەيىن بۇل وڭىردە تالاي تاريحي وقيعالار ءوز ءىزىن تاستاعان. كەشەگە دەيىن تاريحشىلارىمىز كەردەرى قالاسىنىڭ ارال ايماعىندا بولعانىن بىلسە دە سونىڭ ورنىن ءدال كورسەتە الماي، تەڭىز جاعالاۋىنان تۇرتىنەكتەپ ىزدەۋمەن بولدى. بۇل سىر تەڭىز ءوز ارناسىن تومەندەتىپ، سۋى قايتقاننان كەيىن اشىلىپ، بايىرعى ورنالاسقان جەرى انىقتالدى. سىرداريانىڭ تەڭىزگە قۇيار ساعاسىنان 40-45 شاقىرىمداي الىس، تەڭىز قويناۋىنا سۇعىنىپ ىشكەرى كىرىپ جاتىر ەكەن.
سول ادامزاتقا بەلگىلى قالانىڭ ورنى، ونداعى ارحيتەكتۋرالىق ساۋلەتتى مازارلاردىڭ قالدىق سىنىعى رۋحاني وسۋگە سەبەپشى جادىگەرلەر ەكەنىن دالەلدەپ، سول زاماننان سىر شەرتىپ، ناقتى مالىمەتتەر بەردى. كەردەرى مادەنيەتىنىڭ جۇمباق سىرلارىن اشتى.
مۇندا ءبىر كەزدە تاريحي شەجىرەلەر مەن جىرلاردا ايتىلاتىن رۇستەم باتىر پاتشانىڭ بولعانىن، ونىڭ بويىنىڭ ەكى مەتردەن ۇزىن ەكەنى، باسىنىڭ ۇلكەندىگى شاۋگىمنىڭ اۋماعىنان كەم ەمەس ەكەنى باياندالاتىن. مازار جانىنداعى جەرلەنگەن قابىردەن بويى مەن باسىنىڭ كولەمى وسىعان ۇقساس ادامنىڭ قاڭقاسى تابىلدى. قابىرىنە ءتۇرلى تۇرمىستىق بۇيىمدار سالىنىپ، ءسان-سالتاناتتى جاعدايدا بىرگە قوسىپ جەرلەنگەنى ايعاقتالدى. كەز كەلگەن جاندى بۇلاي جەر قوينىنا تاپسىرىپ، جەرلەمەيتىنى بەلگىلى.سوندا مۇنى قالايشا رۇستەم بابامىزدىڭ سۇيەگى ەمەس دەپ ايتا الامىز. بۇل جاعىن عالىمدار الدە دە زەرتتەپ، ايقىنداي جاتار.ءبىراق تاريحي شىندىققا جۇگىنسەك، وسى ما دەگەن بولجام بار.
ال پارسىنىڭ ەسكىدەن كەلە جاتقان تاريحىنا دەن قويساق، قيىر شىعىس ازيا مەن ەۋروپانىڭ ءبىر بولىگىن، كاۆكاز بەن اراب الەمىن جاۋلاپ، ورتا ازياعا قاراي جويقىن جورىق جاساعان پارسى يمپەرياسىنىڭ قايسار، اقىلدى، باتىر پاتشاسى كيردىڭ پاتى سىرداريانىڭ ارال تەڭىزىنە قۇيار ساعاسىنداعى كەڭ جازىقتاعى شەشۋشى سوعىستا قايتىپ، تاعدىرىنىڭ تالقانى شىعىپ،باسى كەسىلىپ، داريا تۇبىندە قالعانىنان حاباردارمىز.
ەسكەندىر زۇلقارنايىن دا ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى 328-329 - جىلدارى ارال تەڭىزى جاعالاۋىنا جەتە الماي، سىرداريانىڭ ورتا شەنىندە اۋىر سوققى الىپ، ءوزى قاتتى جارالانىپ، جەڭىلمەس اسكەرى كەيىن شەگىنگەنى بەلگىلى.
سوندا ەسكەندىر بۇل سوعىستان بىلايشا وي ءتۇيىپتى. «مۇنداي تەكتى حالىقتى ەشكىم جەڭىپ، باسىن يدىرە الماس. سولاي بولعاندا دا ابىروي دا تابا الماس. سۇيەگىن سۇيرەتىپ تۋعان ەلىنە دە جەتە الماس» دەپ ىشتەي قاتتى مۇڭايىپتى.
الەمگە بەلگىلى عالىمدار، جازۋشىلار، مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ ءومىر-تاريحىن زەرتتەپ وتىرساڭ، بىرىنشىدەن، وسىنداي بيىكتەن داڭقتى بولىپ كورىنۋىنە، ءوزىنىڭ ىزدەنىمپازدىعى، ەڭبەكقورلىعى، تالانتى سەبەپشى بولسا، ەكىنشىدەن، تۋىپ-وسكەن ورتاسى دا ۇلكەن اسەر ەتەدى.
ءبىر كەزدە ارال تەڭىزىنىڭ ۇشان تورىندەگى سۋ استىندا قالعان تاريحقا بەلگىلى كەردەرى قالاسى مەن باراتاكين كەنتىنەن اراب الەمىنە كەڭىنەن تانىمال مۇحاممەد بين مۇحاممەد بين ابد ءال-ساتتار ءال-كەردەري، مۇحاممەد بين ماحمۋد ءال-كەردەري كاهەرزادە، ءابدۋ ءال-كادير بين لۇقپان كەردەري، ءابۋ زايد يبد ءار-راحمان بين ءالي ءال-كەردەري، سۇلەيمان ءال-كەردەري جانە ناسرادين مۇحاممەد يبن شيهات يبن نۋرسۋر يبن ۋمار يبن احماد ءال-حورەزمي ءال-باراتاكين، مۇحاممەد يبن مۇحاممەد يبن شيهاگيبن يۋسۋف يبن ۋمار يبن احمەد ءال-كەردەري ءال-باراتاكين سياقتى عۇلامالار شىققانىنا تاڭعالىپ، كوزىمىز جەتىپ وتىر.
بۇل عۇلاما عالىمدارىمىز جايلى اراب ءتىلىنىڭ مامانى، بەلگىلى عالىم، پروفەسسور، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، شەيح ءابساتتار قاجى دەربىسالى دە ءوزىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىندە اتاپ وتكەن.بۇلار نەگىزىندە مىسىر مەن باعداتتىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنان تەرەڭ ءبىلىم العان.
مۇحاممەد بين مۇحاممەد بين ءابد ءال-ساتتار ءال-كەردەريدىڭ «يمام اعزام ءومىربايانى»، «قارسىلاستارعا جاۋاپ جانە ءابۋ حانيفا مازهابىنا جاقتاسۋ»، «يمام ءال-عازاليگە جاۋاپ جايلى تراكتات» كىتاپتارى بولسا، ال يمامدار شامشىراعىنا اينالعان حانافيت عالىمى ءابۋ-د-فازد ابد ار-راحمان مۇحاممەد سيريا مەملەكەتىنىڭ حالاب قالاسىنىڭ قازىسى بولىپ قىزمەت اتقارىپ، «حاياراتۋ-ل فۋكانا»، «تاڭعالارلىق فاكيپتەر»، «شارافۋ-ل قۇدات» كىتاپتارىن جازدى. جالپى كەردەرىدەن ХІV-ХV عاسىرلاردا زامانداستارىن تاڭعالدىرعان كەرەمەت ويشىل عالىمدار شىققانى وسىنىڭ دالەلى.
كەردەرى شاهارىن سۋ باسقاندا ونىڭ تۇرعىندارى تەڭىز بويىنان ىعىسىپ قوبدانىڭ جوعارعى جاعىنا، ەلەكتىڭ سول جاعى مەن ورال قالاسى ماڭىنا ۇدەرە كوشىپ، قونىس اۋدارىپ، سول جەرلەردىڭ حالقىمەن ميداي ارالاسىپ كەتتى دەگەن مالىمەتتەر دە بار.
جانكەنتتى دە ارال تەڭىزى ايماعىنداعى ۇلى جىبەك جولى بويىنداعى كونە قالا دەيدى تاريحي دەرەكتەردە. قالا كەزىندە وعىز مەملەكەتى مەن سەلجۇك مەملەكەتىنىڭ استاناسى بولعان. بۇل قالادا ءارتۇرلى كەزەڭدەگى ءۇش بيلەۋشىسىنىڭ باس ۋازىرلىك قىزمەتىن اتقارعان قورقىت اتا عۇلامانىڭ ءومىر سۇرگەنى بەلگىلى. قازىرگى بالقان تۇبەگىندەگى ەكونوميكاسى دامىعان تۇرىك مەملەكەتىنىڭ ارعى اتاسى وسى ايماقتان ۇدەرە كوشىپ، سوندا بارىپ قونىستانعان وعىزدار اۋلەتىنىڭ ۇرپاقتارىنان تاراعان حالىقتار. مۇنى ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. تۇرىكتەردىڭ وزدەرى دە مويىنداپ وتىر.
شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعىنا جاتاتىن، تورە كوشىم حاننىڭ دا سوڭعى ورداسى وسى ارال تەڭىزى ايماعىندا بولدى دەگەن تاريحي تۇجىرىم دالەلدەنگەن. قازاق حاندىعىنىڭ اقىرعى تۇياعى كەنەسارى حان دا ورىس پاتشالىعىنا قىر كورسەتىپ ءجۇرىپ، وسى ماڭدى پانالاپ، اۋليە جانقوجا باتىر مەن بۇقارباي باتىردان قولداۋ تاپقان.
ەندى تۇران ەلىنىڭ باس اسكەري قولباسشىسى، سامارقان مەن نۇراتا قالالارىنىڭ ءامىرى، اتاقتى جالاڭتوس باهادۇر سەيىتقۇل ۇلى دا ارال ايماعى قامتيتىن اۋماقتا دۇنيەگە كەلىپ، ۇلت تاريحىن اسپەتتەپ، ارتىندا الەمنىڭ جەتى كەرەمەتىندەي قوس مەدرەسە-مەشىت «شيردور» مەن «تىللا-قاري» عيماراتتارىن سالدىرىپ قالدىردى.
تۇركى تەكتەس ۇلتىمىزدى امان ساقتاپ، قورعاپ قالۋدا اقىل-ويى مەن اسكەري تاكتيكاسىن ورىندى ىسكە اسىرعان، كورەگەن ابزالدىق ءپىرى - ايبار اتا دەپ ماڭگىلىككە ەسىمىن قاشاپ جازدىرعان كەرەمەت تۇلعا بولدى. وعان ورناتىلعان ەسكەرتكىشتەر قىزىلوردا مەن ارال قالالارىنىڭ ورتالىعىندا كەرەمەت ساۋلەتىمەن كوز تارتادى.ۇلتىمىزدىڭ نامىس، ارىنداي شۋاق شاشىپ، وعان دەگەن قاستەرلى دە قاسيەتتى ۇعىمدى تۇعىرىنا بەرىك قوندىرىپ، اسپەتتەپ ۇلىقتاي تۇسەدى.
جاڭا زاماندا تاۋەلسىز مەملەكەتىمىز قالىپتاسىپ جاتقان كەزەڭدە ۇلتتىق بىرلىك،ۇلتارالىق ىنتىماق تۇبەگەيلى ماقساتىمىزعا جەتۋدە وتە ماڭىزدى ماسەلەگە اينالدى. اقيقات شىندىق وسىعان كەلىپ تىرەلمەك. بۇل وركەنيەتكە قۇلاش ۇرعان ەلدىڭ ماڭگىلىك ارمانىنىڭ جۇزەگە اسقانى.
ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق تاريحىن جاڭا ءادىس-تاسىلدەرمەن زەرتتەۋ، زەردەلەۋ، وسى باعىتتا باعدارلامالار جاساۋ - بۇگىنگى كۇننىڭ كەزەك كۇتتىرمەس باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى. وسى كەزگە دەيىن بۇرىن جازىلعان تاريحىمىزدا جۇمباق نارسەلەر كوپ-اق. ءبىراق اتا-بابالارىمىزدىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولدارى بىزگە ساباق تا، تاعىلىم دا بولۋى ءتيىس.
بەگىمباي ۇزاقبايەۆ، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت قايراتكەرى
