كەمپىر مەن شالدى نەگە كەلەمەجدەي بەرەمىز؟

استانا. قازاقپارات - بۇگىندە ويىن-ساۋىقتىق باعدارلامالار مەن ساتيرا تەاترلارىنىڭ كوبىسى قارتتاردى كەلەمەجدەۋدى ادەتكە اينالدىردى. قارتتاردى قازىمىر، دورەكى، شاپانى جەلبىرەگەن داڭعوي، اجەلەردى كەلىنگە كۇن كورسەتپەيتىن ەنە، قۇداعيلاردى دۇنيە ءۇشىن ءجۇز شايىستىرىپ قويادى.

Наурыз праздник Наурыз мейрамы юрта киіз үй
Фото: Максат Шагырбаев/ Kazinform

قازاقتىڭ كەمپىر-شالىن كۇلكى قىلۋ كىمگە ۇلگى-ونەگە؟ «اكە-شەشەڭ جىندى بولسا، بايلاپ باق» دەپ قانشاما تەرىس مىنەزى بولسا دا، قارتايعاندا قۇرمەتتەگەن. قازىرگىلەرگە قازاقتىڭ اتاسى مەن اجەسىن مازاقتاۋ ماقسات پا؟ ءومىردىڭ بازارىنان قايتىپ بارا جاتقان قارتتاردىڭ بارى بىردەي جامان با؟ بەتپاق كەلىن، ءتىلازار ۇل، ادەپسىز قىز ەجەلگى اتا ءداستۇرىمىزدى ۇمىتقاننان شىقتى. بۇرىن قازاقتىڭ تاربيەسىن جازۋ-سىزۋ دامىماعان زاماننىڭ وزىندە اجەلەر مەكتەبى، ياعني تاربيە ينستيتۋتى بولدى. موڭكە ءبيدىڭ: «ىشىنە شىنتاق اينالمايتىن، ەجىرەي دەگەن ۇلىڭ بولادى، اقىل ايتساڭ، ارام بەز بولاتىن، بەجىرەي دەگەن قىزىڭ بولادى، الدىڭنان كەس-كەستەپ وتەتىن، كەكىرەي دەگەن كەلىنىڭ بولادى. ايەلىڭ بازارشى بولادى، ەركەگىڭ قازانشى بولادى»، - دەپ ايتقانىنىڭ كەرى كەلدى.

تەلەديداردىڭ تەرىس تاربيەسىنىڭ ىقپالى ارتقان سايىن تاستاندى بالا، قاراۋسىز قارت، جالعىزباستى انا كوبەيدى. بۇتىندەي ءبىر ۇلتتى تاربيەلەيتىن اجەلەردىڭ قاتارى سيرەدى. «اكە تۇرىپ، ۇل سويلەگەننەن بەز، شەشە تۇرىپ، قىز سويلەگەننەن بەز» دەيتىن قازاق قازىر اتالى سوزگە توقتامايدى. يبالى كەلىن، يناباتتى قىز، اياۋلى انا، اقساقالدارىمىزدى كەلەكە ەتىپ جاتسا، ەتىمىز ۇيرەنىپ كەتكەندەي كۇلەمىز دە قويامىز.

ماسەلەن، «بازار جوق» (قازىرگى «ءازىل الەمى») تەاترىنداعى ەربولات تولەگەنوۆتىڭ اجەنىڭ رولىندە ءۇندىنىڭ اۋەنىنە تاسىراڭداپ بيلەۋى كىمگە ۇلگى؟ ساحناعا كورەرمەن اراسىنان شىققان ءۇش كەلىنشەككە قانداي ونەگە كورسەتتى؟ قايتا ۇشەۋى ۇيالعاننان «بەتتى باسىپ، تۇرا قاشتى...» زالدا وتىرعاندار ۇياتتان جەرگە كىرە جازدادى. ءدال وسىنداي ادەپتەن جۇرداي «اجە» قايدا بار؟ ءۇي بولۋدىڭ قيىندىعىنا توزبەي، بولماشى دۇنيەگە «الداراسپانداعى» «اجىراسۋداعىداي» (اۆت. ن.تولەنديەۆ) «قىزىنىڭ شاشىن ءور-ورمە» دەپ نەمەسە تەلەحيكايالارداعى كەيىپكەرلەرگە بولا كەرىلدەسىپ، قىزىلكەڭىردەك بولاتىندار بار.

قوس بۇيىرىن تايانىپ، «وتكەننىڭ وراعىن ورىپ، كەتكەننىڭ كەتپەنىن شاباتىن» كولدەنەڭ كوك اتتىعا ءسوز بەرمەيتىن كۇلپاش («شىمكەنت شوۋدا» بەرىك تۇرسىنبەكوۆ سومداعان) كەلىندەر كوبەيدى. كۇلپاشتىڭ ارسىز كۇلكىسى، ەنەسىن ءوز دەگەنىنە كوندىرىپ، ۇرشىقشا يىرگەنىنە ريزا بولىپ قول سوعادى. «ابىسىن تاتۋ بولسا - اس كوپ، اعايىن تاتۋ بولسا - ات كوپ» دەيتىن ونەگەلى ءبىر-ءبىرىنىڭ جاقسىلىعىن اسىرىپ، جامانىن جاسىرىپ جۇرەتىن كەلىندەر بۇگىن دە بار ەمەس پە؟ الدە كۇلپاشتان كەمشىلىگىن كورىپ، ادەپتى بولىپ جاتقان كەلىندەر بار ما؟

«...ءۇي بولۋ قيىن» (كومەديا بولسا دا) تەلەحيكاياسىنداعى اس ءۇيدىڭ ۇساق-تۇيەگىن ءسوز ەتۋى نەمەسە «KZ-لانديانىڭ» قۇدا مەن قۇداعيدى، اۋىلدىڭ كەلىنىن مازاقتاعانى، قازاقتىڭ داستۇرىنە، ءجون-جورالعىسىنا جيىركەنىشپەن قاراعانىندا قانداي ونەگە بار؟ KZ-لانديالىقتاردىڭ قازاقتى مازاقتايمىز دەپ وزدەرى كۇلكىگە قالىپ ءجۇر. تەلەديدار تاربيەسىنىڭ جەمىسى - «جاستارعا بيلىگى جۇرمەيتىن كارىڭ بولادى. ەرتەڭگە سەنبەيتىن كۇنىڭ بولادى» دەپ موڭكە ءبي ايتقان «كەرى كەتكەن» زامان بولدى. ونىڭ ورنىنا «ايەل باقىتى»، «ايتۇمار»، «ايەلدىڭ ءبارى ادەمى» دەگەن سياقتى حابارلاردىڭ كوبەيگەنى ءجون. اتا-اجەنى مازاقتاعاننان ۇتقانىمىزدان، كەتكەن ەسەمىز كوپ. ەسەبىنە جەتكەن كىم بار؟

ەر ادامنىڭ توردەگى باسى تابالدىرىققا ءتۇستى

ەر-جىگىتتەر ۇساقتالىپ، قىزمىنەزدى بولىپ بارادى. مەكتەپتەگى ۇستازداردىڭ 90 پايىزى ايەلدەر. جالاقىسى از، بەدەلى تومەن بولعاندىقتان ەر مۇعالىمدەر مەكتەپكە تۇراقتامايدى. «ءازىل الەمىندەگى» تۇرسىنبەك قاباتوۆتىڭ «ءبىز ەركەكتەر بوساپ بارا جاتقان سەكىلدىمىز. بۇرىن اكەلەرىمىز قانداي ەدى! ءبىر قاراعانى، ءبىر ايتقانى جەتىپ جاتاتىن. ۇيگە اكەمىز كىرىپ كەلە جاتقان كەزدە «هم-م» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى جەتەتىن ەدى. مامامىز ورنىنان اتىپ تۇرىپ «اكەلەرىڭ كەلە جاتىر!» دەپ، ءبىز زىر-زىر تىعىلاتىن جەر تابا الماي قالاتىنبىز. قازىر ۇيگە كەلە جاتىپ «هم-م» دەسەڭ، «بالانى وياتاسىڭ، نە بولدى؟» دەپ باج ەتەدى. ۇيگە قاتتى كىرۋدەن قورقىپ قالدىق» دەگەنىنە كورەرمەن كۇلگەنىمەن، ەر ادامنىڭ رولى تومەندەپ بارا جاتقانىن ىشتەي مويىندايدى. مىسىقتابانداپ كىرىپ-شىققان ەر ادامداردا قانداي بەدەل قالدى؟

تاستاندى بالا، قاراۋسىز قارت كوشەدە قالدى

قالادا كۇنۇزاققا جۇمىسباستى اتا-انا بالاسىنا بالا كۇتۋشى جالدايدى. اپىل-تاپىل باسىپ، ەندى سويلەي باستاعان بالانى جەتەكتەپ اۋەلى بالاباقشاعا اپارادى. سونان سوڭ مەكتەپ پەن ۋنيۆەرسيتەتتە وقيدى. كۇن ۇياسىنا قونعاندا جۇمىستان شارشاپ-شالدىعىپ جەتەتىن اتا-انا بالا تاربيەسىنە مۇعالىمدى، تاربيەشىنى كىنالاپ جاعا جىرتىسادى. بوس ۋاقىتىن تەلەديدارعا تەلمىرىپ وتكىزەتىن بالانىڭ كورەتىنى اتىس-شابىس، ءبارىن قىرىپ-جوياتىن اتى دا، زاتى دا نەگىزسىز «باتىرلاردىڭ ەرلىگىنە» تامسانىپ وتىرىپ كەشتى باتىرادى. ونىڭ ناتيجەسى ۋاليبەك ءابدىرايىموۆتىڭ («شانشاردىڭ» ديرەكتورى):

«باياعىدا ءبىز بالا كەزدە ۇلكەندەر «باباي كەلە جاتىر»، «مىستان كەمپىر الىپ كەتەدى» دەسە، ءاجەمىزدىڭ ارقاسىنا تىعىلىپ قالاتىنبىز. قازىرگى بالالار باباي مەن مىستان كەمپىردەن قورىقپايدى. قازىر باباي ءوزىڭنىڭ ارتىڭا تىعىلىپ قالادى» دەگەنى شىندىق. تاسباۋىر، بەزبۇيرەك بالا تەلەديدار تاربيەسىنىڭ «جەمىسى». قايىرىمسىز اكە، مەيىرىمسىز شەشەگە قاجەت بولماي كۇل-قوقىستان تابىلىپ جاتقان تاستاندى بالالاردىڭ تاعدىرى ءتىپتى ايانىشتى. تۇل جەتىمدەردى شەتەلدىكتەر قۋانا-قۋانا ساتىپ الادى. بالا ساتۋدان ءۇشىنشى ورىندا تۇرعاندا جيىرما ميلليونعا جەتۋ ارمان.

اۋىلدا جيەن قاپتاپ بارادى...

بۇرىن «قايتا شاپقان جاۋ جامان، قايتىپ كەلگەن قىز جامان» دەۋشى ەدى. بۇگىندە ۇزاتىلعان قىزى كوپ ۇزاماي قايتىپ كەلسە، ەلەڭ قىلمايدى. اجىراسۋعا الەۋمەتتىك جاعدايدان بۇرىن تاربيەنىڭ وسالدىعى سەبەپ. سوعىستا، اشارشىلىقتا، نارىقتىڭ قىسپاعىندا بالا ءۇشىن بار تاۋقىمەتتى ارقالاعاندا، قازىرگىدەي ەڭبەك ەتسە ءومىر سۇرۋگە بولاتىن زاماندا اجىراسۋ نەگە كوپ؟ بۇرىن اتا-اجە، اعا-جەڭگە جاس وتاۋدىڭ شاڭىراعى شايقالماسىن دەپ تىلەيتىن. قازىر كەزىندە قوس رەلستەي قوسىلمايتىن تاعدىرلاردى تابىستىراتىن جەڭگەلەر ينستيتۋتىنىڭ ورنى ويسىراپ تۇر. جالعىزباستى ادامعا جان باعۋ دا وڭاي ەمەس. قالادا پاتەر جالداۋدان تيتىقتاپ، اشقۇرساق جۇرگەننەن مەزى بولعان سوڭ بالاسىن اۋىلداعى اتا-اناسىنا اپارىپ تاستايدى. قىزدىڭ بالاسىنا قامقور بولاتىن، اۋىلدىڭ تەنتەگى مەن ەركەسىنەن قورعاشتاپ بايەك بولاتىن تاعى دا سول - اتا-انا. وسى كۇندە قاي اۋىلعا بارساڭىز دا، اۋىل مەكتەبىندە ءبىر سىنىپتا 15-20 وقۋشى بولسا، سونىڭ بەس-التاۋى جيەن.

ۇرپاعىن تالبەسىكتەن تاربيەلەگەن قازاق قازىر ءداستۇرلى اتا-اجە ونەگەسىنەن نەگە جەرىدى؟ قازاقى تاربيەنى «ەسكىلىكتىڭ سارقىنشاعى» دەگەن ءناسيحاتتىڭ ناتيجەسى كوزى جاۋدىرەگەن جەتىم مەن قاراۋسىز قارت پا؟

باتىرحان داۋرەنبەكوۆ، قازاقستاننىڭ مادەنيەت قايراتكەرى، رەجيسسەر، سەناريست:

- ءبىز شەتەلگە باس-كوز دەمەي قاتتى ەلىكتەدىك. اتىس-شابىسقا سانامىز شىرمالىپ ءجۇرىپ انا سۇتىمەن، اجەنىڭ الديىمەن كەلەتىن تاربيەمىزدەن اداسىپ قالدىق. كەيىنگى كەزدە اتا-اجەنى كەلەمەجدەۋدىڭ كوبەيگەنى راس. مۇنىڭ ناقتى ەكى سەبەبى بار.

ءبىرىنشىسى - ۇلكەندەردىڭ جاستارعا ۇلگى بولا الماي، ءوز قادىرىن وزدەرى كەتىرىپ جۇرگەندىگى. ماسەلەن، اۋىزاشار، قوناقتا، كوپشىلىك ورتادا ەلدىڭ جايى تۋرالى ايتۋدان گورى، كۇيبەڭ تىرشىلىكتىڭ، وشاق باسىنداعى اڭگىمەدەن ءارى اسپايدى. وسەك-اياڭعا قۇلاعى تۇرىك شالدار اتقامىنەرلەرمەن كەزدەسە قالسا، اۋىلدىڭ، جاستاردىڭ پروبلەمالارىن ايتپايدى. جالپىلداپ، شاپانىن سۇيرەتىپ، باتا بەرۋدەن، اكىمقارالاردى ماقتاۋدان اسا المايدى.

ەكىنشىسى - بەسىك جىرىن تىڭداماعان بالالاردىڭ مەيىرىمسىز بولىپ ءوسۋى. تاسجۇرەك، قايىرىمسىز بالا اراققا سالىنعان اتا-انادان، بەرەكەسىز وتباسىدان شىعادى. اۋىلداردا اتا-اناسىنىڭ زەينەتاقىسىنا اراق ءىشىپ جۇرەتىندەر بار. تاربيەنىڭ وسالدىعىنا بەسىك جىرى، ەرتەگى، باتىرلار جىرى، حالىق اندەرىن ايتاتىن اجەلەردىڭ ازايعاندىعى اسەر ەتتى. قازىر ەكى داستان، ءۇش ولەڭدى جاتقا ايتاتىن ادام كورسەك، «جەردەن جەتى قويان تاپقانداي» تاڭىرقايتىن دەڭگەيگە ءتۇسىپ كەتتىك. تاڭدى تاڭعا جالعاپ جىر ايتاتىن، ءان-جىردى اۋىزشا-اق ايتىپ بىزگە جەتكىزگەن شەشەن حالىق ەمەس پە ەدىك؟ ەلباسىنىڭ «كينو، مۋلتفيلم، سۋرەت، ءان، ءبي قازاقتىڭ قانداي ونەر تۋىندىسى بولسا دا، ۇلتتىق پاتريوتيزمدى قوسىڭدار» دەيتىنى سوندىقتان.

اجىراسۋدىڭ كوبەيگەندىگىنە تەك قانا ماتەريالدىق جەتىسپەۋشىلىك سەبەپ ەمەس. سوڭعى كەزدەگى «ۇلدان گورى قىز جاقسى» دەگەن پسيحولوگيانىڭ قالىپتاسۋى، ۇلدى ەكىنشى ورىنعا قويۋ ءار وتباسىنداعى تاربيەگە بايلانىستى. «ۇلدىڭ اتى ۇل عوي شىركىن قاشاندا» دەيتىن قازاق قىزدى «جاتجۇرتتىق» دەپ قادىرلەگەن. وقۋ، ءبىلىم كەرەك. ءبىراق كانديدات، عىلىم دوكتورى اتانعانىمەن، وتباسىلىق باقىتتى سەزىنە الماي جۇرگەن نازىكجاندىلار قانشاما. قىز بالانىڭ ومىردەگى نەگىزگى ماقساتى - اياۋلى انا، جاقسى جار بولۋ، ۇرپاق جالعاستىرۋ. ءدىلىمىز، ءدىنىمىز، ءتىلىمىز قايتا ورالعان شاقتا جاستاردىڭ يماندىلىققا بەت بۇرعانىنا قۋانامىن. ءوسىپ كەلە جاتقان ءبىلىمدى جاستارعا سەنەمىن.

الماتىعا العاش كەلگەندە اجە ىزدەيتىنمىن. بىردە «وسى الماتىدا اجە جوق» دەگەنىمدە ورە تۇرەگەلىپ، وكپەسى قارا قازانداي بولىپ تۋلاعاندار بار. ۋاقىت وتە «قونايەۆتاي ەر قايدا؟» دەپ ايتىس كورۋگە بارعاندا اق جاۋلىعى جەلبىرەپ بالا-شاعاسىمەن، نەمەرەسىن جەتەكتەپ ايتىسقا اعىلعان اجەلەردى كورىپ قۋانعانمىن. ءبىراق ولاردىڭ دا كوپشىلىگى ارۋ قالاعا وزگە ايماقتاردان ايتىس ءۇشىن ارنايى كەلگەندەر ەكەن. تاربيەنىڭ ءتۇپ-تۇقيانى - اتا مەن اجە. ۇرپاق تاربيەلەۋ مىنبەرلەردەن سانعا تولى باياندامانى شۇقشيا وقىپ، ۇگىت-ناسيحات پاراقتارىن تاراتۋمەن اياقتالاتىن «حالىققا ءبىر تيىن پايداسى جوق» رەسمي ءىس-شارا وتكىزۋ ەمەس. اجە، جەڭگە ينستيتۋتىنىڭ ورنىن تەلەديدار نەمەسە كابينەتتە وتىرىپ اقىلى اقىل ايتاتىن پسيحولوگتار الماستىرا الماسى انىق.

مايرا جانىسباي

«ايقىن» گازەتى. 2014

سوڭعى جاڭالىقتار