كەمەل توقايەۆتىڭ ادامدىق بولمىسى مەن مىنەزىن ايشىقتايتىن ەستەلىك-ەسسە

كورنەكتى جازۋشى، ۇلت ادەبيەتى دەتەكتيۆ جانرىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، «سولدات الىسقا كەتتى»، «سوڭعى سوققى»، «ۇياسىنان بەزگەن قۇس» روماندارى مەن «تۇندە اتىلعان وق»، «قاستاندىق»، «ارناۋلى تاپسىرما» سەكىلدى كوپتەگەن حيكايات، اڭگىمەلەردىڭ اۆتورى كەمەل توقايەۆتىڭ تۋعانىنا بيىل 100 جىل تولدى.

естелік
Фото: qazaqadebieti.kz

ول - شىتىرمان سيۋجەتتى شىعارمالارىندا پورترەتتەر گالەرەياسىنىڭ الۋان ءتۇرىن جاساپ، ءىز كەسۋدىڭ، اڭدۋدىڭ، بوپسالاۋ مەن قىسىم جاساۋدىڭ ورتاسىندا ادام بولمىسىنىڭ تىعىرىقتان شىعار جولدى قالاي ىزدەرىن پسيحولوگيالىق تۇرعىدان جەرىنە جەتكىزە بەينەلەگەن قالامگەر. سول جىلدارى قازاقستان جازۋشىلار وداعى مەن قازاق ك س ر ىشكى ىستەر مينيسترلىگى ۇيىمداستىرعان دەتەكتيۆ جانرىنا ارنالعان ادەبي بايقاۋلاردا الدەنەشە رەت توپ جارعان. اۆتور شىعارمالارىندا قوعامدىق ورتا مەن كەڭەس چەكيستەرىنىڭ ءومىرىن قابىستىرا سۋرەتتەپ، جالپى حالىققا بەيمالىم وقيعالار تىزبەگىن ادەبي كوركەم تۋىندىعا اينالدىردى. جازۋشى اكىم تارازيدىڭ كەمەل توقايەۆتىڭ ادامدىق بولمىسى مەن مىنەزىن ايشىقتايتىن ەستەلىك- ەسسەسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز (تۇعىرى بيىك تۇلپار).

  1. ءىلتيپات ساپارى

1982 -جىلدىڭ قارا سۋىق كۇزى ەدى. كەمەل اعا تەلەفون سوقتى.

- ءاي، اكىش، ەلگە شىعىپ كوڭىل كوتەرىپ قايتپايمىز با؟

- سىزبەن بە؟ س ۋدوۆولستۆيەم!

ەكى- ءۇش كۇننەن كەيىن تاعى دا تەلەفون.

- ال اكىش، دايىنسىڭ با؟

- دايىنمىن.

- ەندەشە، ەرتەڭ تاڭعى وندا جازۋشىلار وداعىنىڭ الدىنا كەل!

ول كىسىگە سەنەتىنىم سونشا، «قايدا بارامىز؟» دەپ سۇراماپپىن.

جازۋشىلار وداعىنىڭ الدىندا ۇلكەن ءبىر اۆتوبۋس تۇر ەكەن. ءسال كەشىگىپ جەتكەن ەدىم. «تورگە» تاحاۋي احتانوۆ، سىرباي ماۋلەنوۆ «جايعاسىپتى». «توردەن» ءسال تومەنىرەك قاليحان ىسقاقوۆ پەن رامازان توقتاروۆ ءبۇرىسىپ وتىر. تۇنگى سايراننىڭ سالدارى بولار، قاباقتارى كىربيىپ، ءجۇزى بوزارىپ كەتكەن، قىزۋ- قىزۋ اڭگىمە باستاپ جىبەرۋگە «دجۋز- دجۋز گرام» جەتپەي تۇرعانىن ءتۇسىندىم. ەكەۋى ىسىرىلىپ ورتالارىنان ورىن ۇسىنا قويدى. بىزدەن دە «تومەن»، سالوننىڭ ارتقى جاعىندا وتىرعان ايان اقىن نىساناليننىڭ كوزدەرى جىلتىلدايدى.

مەن دە وتىردىم، اۆتوبۋس تا جۇرە بەردى.

بارار جەرىمىز كەگەن ەكەن. ءبىر اپتاداي قىدىردىق. سىر- اعاڭ مەن تاحاڭنىڭ اڭگىمەسى ءبىر بولەك. قاليحان مەن رامازاننىڭ «اڭگىمەسى» ءبىر بولەك.

مەنىڭ بۇگىن ايتايىن دەگەنىم باسقا.

الماتىعا قايتىپ كەلگەن سوڭ تاسقاياق قۋالاپ ءجۇرىپ كەمەل اعادان سۇرادىم:

- ساپارىمىز عاجاپ بولدى. ۇمىتىلماس ساپار بولدى. ءبىراق شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، كەمەل اعا، كەگەنگە نەگە باردىق؟

كەمەل اعا كي- تاياقتىڭ جۇمساق باسىن بورلاپ تۇرىپ، ءسال جىميىپ قانا كۇلدى، ءبىراق جاۋاپ بەرمەدى.

مەن قايتا ساۋال قويدىم.

- كەمەل اعا، ءبىزدىڭ بۇل ساپارىمىز جازۋشىلار وداعىنىڭ جوسپارىندا جوق ەكەن عوي…

كەمەل اعا اسىقپاي عانا، ءبىر شاردى ەكىنشى شارعا ءسال عانا يتەرىڭكىرەپ جىبەرىپ، باسىن كوتەردى.

- اكىش، - دەدى. - جوسپاردى ادام جاسامايدى. ەشقانداي جازۋشىلار وداعى جاسامايدى. جوسپار جاساۋ - جاراتقان يەمىزدىڭ يەلىگىندە. تاحاڭ قىزمەتسىز ءجۇر عوي. سىر- اعاڭ دا قىزمەتسىز ءجۇر. سەن دە… كوڭىل كوتەرىپ قايتايىق دەگەنىم عوي. قاليحان مەن رامازاندى، شىنىن ايتسام، سەن ءۇشىن شاقىردىم، - دەدى.

وسى كۇندەرى ويلايمىن: اللا اماندىق بەرسە سول ءبىر «كەگەن ساپارىن» ءوز الدىنا ءبىر حيكايات ەتىپ جازارمىن. اسىقپاي وتىرىپ جازارمىن. داستارقان باسىنىڭ قىزىعى ءوز الدىنا. جازۋشىلار ساپارعا شىققاندا ارالارىندا بولاتىن قىزۋ- قىزۋ اڭگىمەلەر ءوز الدىنا. سول ساپاردان مەن ءبىر ولجا الىپ قايتقام. ول ولجا - كەمەل اعانىڭ: «جوسپاردى ادام جاسامايدى، اللا جاسايدى!» دەگەن ءسوزى ەدى. كەيىن، جىلدار وتكەندە سول پىكىردى مەن قۇران اياتىنان تاپتىم.

  1. 2. قارت قوجاق

ادامدارعا وزىمشە ات قويىپ الۋ ادەتىم. سەبەبى، مەنىڭ ميىم ەكران تاسىلىمەن عانا «جۇمىس ىستەيدى». تانىستارىمنىڭ ەسىمىن جاتتاي المايمىن. كۇندىز- ءتۇنى بىرگە جۇرگەن «شولمەكتەس» دوستارىمنىڭ دا ازان شاقىرىپ قويعان اتتارىن قابىلداي المايمىن. تۇيمەدەي عانا ۇل- قىزىنا قازاق تاۋداي- تاۋداي ەسىم بەرەدى، ءوز ءۇمىتىن، ءوز تىلەگىن بالا- شاعاسىنىڭ اتى- جونىنە جۇكتەپ قويادى. ال ادامنىڭ ءىشى مەن تىسى ساي كەلە بەرمەيتىنى بەلگىلى. سوندىقتان بولار، مىنەز- قۇلقىن ابدەن مەڭگەرىپ الماي، ادامدارعا جاقىنداسا المايمىن. جاقىنداستىم ەكەن، وعان مىندەتتى تۇردە بەينەلى ەسىم بەرەمىن.

جارتى جىلداي جاقسى ارالاسىپ، قىر- سىرىن ۇققانداي بولعان كەزدە كەمەل اعاعا قارت قوجاق دەگەن ات قويدىم. «ەر تارعىن» جىرىنداعى قارت قوجاق. كەمەل اعانىڭ سىرت كەلبەتىن، جان دۇنيەسىن جىر كەيىپكەرىنە ۇقساتتىم. اقشا حاننىڭ ەركە قىزى اقجۇنىستى (دۇرىسى: اق شوناس، ۇرعاشى، اق قاسقىر دەگەن ماعىنادا) الىپ قاشىپ بارا جاتقان بوتەن ەلدىڭ جىگىتىن قۋىپ جەتەتىن قارت قوجاق بار ەمەس پە باياعى؟ سول قارت قوجاق، الپىس بەس جاستاعى قايراتتى قارت، قىلشىلداعان تارعىننان حان قىزىن تارتىپ الماق بولماي ما؟ ەكەۋى جەكپە- جەككە شىعادى عوي. ءوز ەلىندە كىسى ءولتىرىپ، قىرىمعا كەلىپ كۇن كورىپ جۇرگەن بەلگىسىز جىگىتتى اياپ، جاس ەكەن دەپ، ءوزىن دە اتپاي، اتىن دا اتپاي، قورامساقتاعى «ءجۇز الپىس كەز» جەز جەبەسىن ءبىر عانا دوعال وقپەن اتىپ «كۇلپارشا قىلىپ ۋاتىپ» تاستاماي ما؟!

سول قارت قوجاق. بىلەك كۇشىنە ەمەس، جۇرەك شۋاعىنا جۇگىنگەن باتىر تۇلعالى ازامات.

الگى ايتقان «كەگەن ساپارىندا» ءبىر جەتەسىزدەۋ جاس اقىن «زيالىلاردىڭ اراسىندا ءسىز نەعىپ ءجۇرسىز؟» - دەگەن سياقتى قوقىس پىكىر ءبىلدىرىپ قالدى. سوندا قوجاق «بۋىرقاندى، بۇرساندى، مۇزداي تەمىر قۇرساندى»، ۇلكەن كوزدەرىنەن وت شاشىپ، تونە تۇسەتىن، تونە تۇسسە بۇرە تۇسەتىن قىرانداي ءبىر ىشتەي شيرىقتى، جالعىز عانا دوعال وعىمەن اناۋ شىلتيگەن شىركىننىڭ مايىسقاق جەز جەبەسىن «كۇلپارشا قىلىپ ۋاتىپ» تاستايتىن الاپات قاھارىن سەزدىردى، ءبىراق ەكى كوزى قانتالاپ، كەنەت ماعان بۇرىلدى دا:

- ءجۇر، اكىش، سىرتقا شىعىپ، ءجۇرىپ كەلەيىك! - دەدى.

بولمە ءىشى كوك ءتۇتىن، ءار قايراتكەر ءوزىنىڭ ۇلىلىعىن دالەلدەي باستاعان كەز ەدى. قىرت مىلجىڭنان قۇتىلعانىما مەن دە ءماز.

سىرت سۋىق ەكەن. ءبىز بۇل اۋىلعا ءتۇس كەزىندە كەلگەنبىز. كۇن جىلىمىق ەدى. ميپالاۋلانىپ، ەزىلىپ جاتقان قالىڭ قار، ەندى قابىرشاقتانىپ، قاتىپ ۇلگەرگەن ەكەن. الگى بىلاپىت اۋىزدى جىگىتكە ەكەۋمىز دە قاتۋلانىپ، وشىگە ىزالانىپ، كىمگە تيىسەرىمىزدى بىلمەي، ەسىك الدىندا ءبىراز تۇردىق.

اۋلانىڭ دا اۋاسى تارلىق قىلدى ما، سالدەن كەيىن اعام:

- ءجۇر، قاقپا سىرتىنا شىعايىق! - دەدى.

سورلى جارلىنىڭ كونەتوز تونىنداي، ءار جەر، ءار جەرىنەن شۇرق تەسىلىپ، ءىرىپ جاتقان اق قار، كەك قۇرسانعان كوك ساۋىتتاي ىزعارلانىپ الىپتى. شيە بورىلەردىڭ شيكى تىرلىگىنەن بەزىنگەن قوڭىر ايۋ، تۇتاس جوتاسى گۇرجيىپ، ءجاي عانا تەڭسەلىپ ءجۇرىپ كەتتى. تەگەۋرىندى ەكى اياق قابىرشاق قارمەن، تايعاق جولمەن قاشىر- قۇشىر شايناسىپ كەلەدى. ءسال عانا ارتتا قالا بەردىم مەن. سولاي بولۋ كەرەك ەكەنىن سەزدىم. اۋىل سىرتىن وراي اققان وزەن بار ەكەن. ءىرى- ءىرى تاستاردى اندا- ساندا گۇرس- گۇرس سوعىستىرىپ، ءبىراز جەرگە شەيىن سۇيرەتىپ اپارىپ تاستاپ، تۇنەرىپ اققان وزەننىڭ بيىك جارىندا ۇزاق تۇردىق.

اعالى- ءىنىلى ەكەۋى سول ارادا، سول بيىك جاردىڭ باسىندا تۇرا تۇرسىن…

  1. 3. «كوڭىلىمنىڭ كوكپارىن الا قاشىپ»

ادام مەن ادامنىڭ جاقىنداسۋى وڭاي. «جىلقى كىسىنەسكەنشە» دەيدى قازاق. جازۋشى مەن جازۋشىنىڭ جاناسۋى قيىن. «سەن تۇر، مەن اتامىن!» دەيدى ءبىرى. «جوق!» - دەيدى ەكىنشىسى. «سەن تۇر، مەن اتامىن! نەگە سەن اتۋىڭ كەرەك؟» - دەيدى ءبىرىنشىسى. - مەنىڭ قاسىمدا سەن كىم ەدىڭ؟ ». «مەن جازۋشىمىن جانە ۇلكە- ە- ە- ەن جازۋشىمىن!» - دەيدى ەكىنشىسى. «وي، حالتۋرشيك!» - دەيدى ءبىرىنشىسى.

سونىمەن، سولاي باستالادى دا كەتەدى.

جازۋشى جازۋشىمەن جاناسۋ ءۇشىن ءتوزىم كەرەك، مىنەز كەرەك. «ءوزىمدى» تۇنشىقتىرىپ «ءبىز» دەپ بىلەتىن سانا كوزى كەرەك.

سانا بولسا دا دانالىق جەتپەيدى كوبىمىزگە. دانالىق بولسا دا سانانىڭ كوزى جەتپەيدى كوبىمىزگە.

كەمەل اعا توقايەۆپەن ءبىز ءۇنسىز تابىستىق. «سارعاباندا بولعان وقيعا» حيكاياسىن وقىدىم. ۇناتتىم. ۇناتىپ قانا قويعام جوق، تاڭعالدىم. شىتىرمان وقيعالى شىمىر شىعارما ەكەن. شىجعىرعان ماي جۇتقانداي جۇرەكتى اينىتاتىن ترافارەتتەن مەزى بولىپ جۇرگەن كەزىم. تۇلكىنىڭ تەزەگىندەي جاساندى كومبە كومىپ، ارى بۇلتاڭداتىپ، بەرى بۇلتاڭداتىپ، وقىرماندى ابدەن شاتاستىرىپ بارىپ، اداستىرىپ بارىپ، جۇتاڭ جۇمباعىن اۆتورسىماقتىڭ ءوزى شەشىپ بەرەتىن، جەتى جىڭعىلدىڭ اراسىندا وينايتىن جالعان جاسىرىنباق ەمەس ەكەن. قاراپايىم دا كوركەم ءتىلى جۋاس وزەننىڭ اعىسىنداي الىسقا قاراي، وي، پاراسات جاعالاۋىنا قاراي تارتا بەرەدى ەكەن.

تانىسقىم كەلدى اۆتورمەن. بۇل دۇنيەدە بىلمەيتىن بالەسى جوق، ەكى اياقتى ەنتسيكلوپەديا، ءوزىمنىڭ دوسىم قاليحانعا ساۋال سالدىم. ول «تاقىلداتىپ» ايتىپ بەردى. «جوعارعى سوۆەتتە ءبولىم باسقارادى، - دەدى. - جىلىنا ەكى- ءۇش مارتە ماسكەۋگە بارىپ، سوندا قىزمەت اتقارادى، - دەدى. - ات شاپتىرىم كابينەتى بار، - دەدى. الدىندا قۇرداي جورعالايتىن قىزمەتكەرلەرى بار»، - دەدى. اعامىزدى اسقاقتاتىپ- اسقاقتاتىپ «ايتىپ- ايتىپ» تاستادى. ۇزەڭگى جولداسىمنىڭ قۇپيالى ۇنىنەن «ول كىسى سەنى قايتسىن» دەگەندەي ەمەۋرىن تانىدىم.

ءتۇسىندىم دە باسىلدىم.

ەكى- ءۇش ايدان كەيىن قاليحان ايتتى.

- كەمەل اعامەن تانىسقىڭ كەلە مە؟ - دەدى.

كەمەل اعا ەڭسەلى كەڭسەدەگى بەلسەندى قىزمەتىن تاستاپ، جازۋشىلار وداعىنا ءوزى سۇرانىپ كەلىپتى.

تاۋەكەلگە بەل بايلاعان ەكەن، مانساپتان باس تارتۋ وڭاي ەمەس ەكەنىن بىلەم عوي دەپ ريزا بولىپ قالدىم.

رۋعا ءبولىنۋ تۇگىلى، ۇلتقا ءبولىنۋدى بىلمەيتىن كينو الەمىنەن «تاۋەكەلگە تاقيا!» - دەپ، كوزجۇمبايمەن مەنىڭ دە «تارتىپ» كەتكەن كەزىم. تويلى اۋىلعا بەت العان بوزبالانىڭ سىيقى: ەلىرىپ، جازىپ تاستايمىن، وقىرماندى جارىلقاپ تاستايمىن دەپ جۇرگەن كەزىم. قىرىق ادام قىرىققا ءبولىنىپ قىرىقپىشاق بولىپ جاتاتىن «قىسالتاڭ اۋىلعا» كەلگەنىمدى ەندى- ەندى عانا ۇعىنىپ، الىپ ۇشقان الاۋ كوڭىل كۇدىك باتپاعىنا ەندى- ەندى عانا مالتىعا باستاعان كەز، جاڭا عانا جارىق كورگەن «ۇكىلى» رومانىم «بۇلتقا سالعان ۇياسىندى» تارىققان ساتتەردە كەۋدەمە باسىپ، وكىنىشكە ىرىق بەرمەي، «شىدا! ءالى- اق مويىندايدى!» - دەپ جۇرگەن كەزىم.

مەن ويلادىم: كەمەل اعا عوي قازاق ادەبيەتىنىڭ جاڭا ءبىر ارناسىن اشتى، شىتىرمان وقيعالى شىمىر شىعارمالار جازدى. جانە دە باسقا ادەبيەتتەگىدەي جاساندى، «جاسىرىنباق ويناۋ» ەمەس، قاراپايىم قارا تىلمەن، قارا پروزانىڭ («قارا» - دەگەن «قاسيەتتى» دەگەن ماعىنادا!) ءبىر سالاسىن اشتى. اسىقپاي، اپتىقپاي وتىرىپ- اق وقىرماندى ىنتىقتىرىپ، ىنتالاندىرىپ، كوركەم اناليز تاسىلمەن ءۇيىرىپ اكەتتى. جازۋشىلار وداعى ەندى بۇنى قۋانا- قۋا- نا قولدايدى، وداق باسشىلارى بوركىن اسپانعا لاقتىرىپ جار سالادى! - دەپ. ول كەزدە مەن (ارينە، قوعامدىق نەگىزدە) پروزا كەڭەسىنىڭ ءتوراعا ورىنباسارى ەدىم. (باستىعىم - ءابدىجامىل اعا نۇرپەيىسوۆ) قاليحانمەن اقىلداسىپ (ول - كەڭەسشى، ايلىق الادى)، جينالىس شاقىرماق بولدىق.

شاقىردىق. باسشىلاردان ەشكىم كەلمەدى. كەلەمىز، سويلەيمىز دەگەندەردەن (جيىرماشاقتى ادام ەدى) ەشكىم كەلمەدى. ەكىنشى حاتشى شەر- اعانىڭ كابينەتىندە قاليحان ەكەۋمىز وتىرىپ- وتىرىپ، توسىن سوققىدان ەسەڭگىرەپ، رەستورانعا تارتتىق. كەمەل اعانىڭ ءوزى دە كەلمەي قالعانىنا قۋاندىق.

ءومىر كورگەن، بالالار ۇيىندە تاربيەلەنگەن اۆتور سولاي بولارىن ءبىلدى مە ەكەن، الدە؟ ول كىسىمەن ول تاقىرىپقا ءسوز قوزعاۋعا ۇيالدىق. ون بەس كۇن وتكەندە «قايدان شىققان جارتى ميلليون تيراج؟» دەگەن جانجال باستالدى دا كەتتى.

تۇتقيىلدان شاپقان «جاۋ» تەز جەڭدى. كەمەل اعانىڭ سىرت بەينەسىنەن ەشكىم ەشقانداي سىر اڭعارا المايتىن. مەنىڭ جاقسى ءىنىم ءابدىراشتىڭ جاراسقانى ايتقانداي، «توركىنىنە قايتىپ كەلگەن قىزداي بوپ» (ول ەپيگرامما ماعان ارنالعان ەدى، ءبىراق كەمەل اعا ەكەۋمىزدىڭ «احۋالىمىز» ۇقساس ەدى) ءجۇرىپ جاتتىق.

ەندى، مىنە، اعالى- ءىنىلى ەكەۋ «العاباس جىلقى زاۋىتى» دەپ اتالاتىن اۋىلدىڭ سىرتىندا، ۇيدەي- ۇيدەي تاستاردى سۇيرەپ بارىپ، ارسىل- گۇرسىل شايناپ بارىپ، جايىنا تاستاپ، ءوز جونىمەن كەتىپ جاتقان اساۋ وزەننىڭ بيىك جارىندا تۇرمىز.

ءالسىز عانا جىلت- جىلت ەتكەن سىعىر كوز مىڭ- مىڭ جۇلدىز باقالى تاۋىنىڭ بوكتەرىن، سۋىق قىستىڭ قاھارلى ىزعارىن جىلىتا الماي «ەڭبەگى» ەش بولىپ، وزدەرىمەن وزدەرى كىنالاسىپ تۇرعان ءتارىزدى.

تەمەكىنىڭ كوك تۇتىنىنە بۋلىققان ىستىق بولمەدە قالعان جەتەسىز «ءىنىسىنىڭ» ءسوزى قارت قوجاق اعانىڭ جانىنا قاتتى باتىپ تۇر- اۋ دەپ، وزىمشە قينالىپ، تۇمانباي اقىننىڭ ءبىر ولەڭىن ءسال عانا وزگەرتىپ: «قىردا مەنىڭ ءبىر تويىم بولادى ءالى، كوڭىلىمنىڭ كوكپارىن الا قاشىپ!» - دەگىم كەلىپ، ءدوڭ باسىندا دوڭكيىپ تۇنەرىپ تۇرعان قارت قوجاققا تايانا بەرگەم. سول ساتتە، الىس شىعىستان اي كورىندى، تىك قويعان سارى قاۋىنداي سوپاق اي كوتەرىلە بەردى.

  1. جۇباتۋ ءسوزىمدى جۇتىپ قويدىم

سۇپ- سۋىق سوپاق اي، جارىقتىق، كوتەرىلە بەردى. «ءسىزدىڭ تويىڭىز ءالى الدا!» - دەپ ايتپاقشى ەدىم. «كيەلى قازاق ادەبيەتىنىڭ ءبىر ارناسىن، جاڭا ارناسىن باستاپ بەرگەن ەڭبەگىڭىز ەش كەتپەيدى!» - دەپ ايتپاقشى ەدىم، ءبىراق وڭەشىمە وكسىك كەپتەلىپ، ءۇنىم شىقپاي قالدى. سۋىق ايدىڭ ساۋلەسى ايقىنداي تۇسكەن كەزدە تۇكسيگەن قاباق استىنان جاساۋراعان كوز كوردىم.

- انە كۇنگى اڭگىمە ەسىڭدە مە؟ - دەدى جارقاباقتا قاراۋىتىپ تۇرعان قارا تاس. باياۋ شىققان ءۇنى جاڭعىرىعىپ ەستىلدى.

«انە كۇنگى» دەگەندى ءجاي عانا ايتا سالعان بولار، بۇدان 3-4-اي بۇرىن ەدى. كەمەل اعا تۋرا مەنىڭ «استىمداعى» بولمەنى تاڭداپ العان. مەنى شاقىرعىسى كەلسە، كي- تاياقپەن توبەنى تىقىلداتاتىن. بۇگىن دە ءسويتىپ بەلگى بەردى. وسىدان ءبىر ساعاتتاي بۇرىن قالادان كەلىپ، ماشينادان ءتۇسىپ جاتقانىن كورگەم.

باردىم. ەسىگىن قاقتىم.

اعانىڭ ءتۇسى سىنىق ەكەن. ءۇنسىز وتىرىپ ءشاي ىشتىك. كەمەل اعا ەكەۋمىز ءبىر- ەكى ساعات ءلام دەپ ءتىل قاتىسپاي وتىرا بەرەتىن ەدىك. ۇنسىزدىك ءبىزدى جالىقتىرا المايتىن!

جارتى ساعات ءوتتى مە، ءبىر ساعات ءوتتى مە (بولمە ءىشى قاراۋىتا باستاعان كەز ەدى)، اعاسى ىنىسىنە ءتىل قاتتى.

- بۇگىن ءبىر اياۋلى جان دۇنيەدەن ءوتتى… سونىڭ جەرلەۋىنە قاتىسىپ قايتتىم! - دەدى.

وقيعا ءدال قازىر ءوتىپ جاتقانداي بارلىق ەگجەي- تەگجەيى جادىما ورالدى. ەگدە تارتقان ەر تۇلعالى ەركەك ادامنىڭ داۋسى جارىقشاقتانىپ، تارعىلدانىپ شىقتى.

- ءوزى ءبىر عاجاپ ادام ەدى! قاراپايىمنىڭ قاراپايىمى! كىشىپەيىلدىڭ كىشىپەيىلى! جاس كەتتى. وتىزعا انىق تولماي كەتتى! بوسانا الماي كوز جۇمىپتى!

بۇل سوزدەردىڭ ءبارىن اسىقپاي جەتكىزۋگە بەس- التى مينۋت كەتكەن بولار. كەنەت، اعامنىڭ كومەيىنەن، وڭەشتىڭ تۋۋ سوناۋ تەرەڭ تۇكپىرىنەن ەرىكسىز، كۇتپەگەن جەردەن، لاق ەتە قالعان جالقىن زاپىرانداي… الدەبىر سەزىم اقتارىلىپ كەتتى.

- ومىردەن ەشقانداي قىزىق كورە الماي كەتتى! ەرتەڭنەن كەشكە دەيىن ماشينكەسىن تىقىلداتىپ وتىرعاننان باسقا… بوسانا الماي، قينالىپ كەتىپتى… ومىردەن!

اعام ەڭكىلدەپ جىلاپ جىبەردى. ءوزىن- ءوزى توقتاتا الماي، ەكى يىعى سەلكىلدەپ وكىرىپ- وكىرىپ تە قالدى. ورنىمنان تۇرىپ، جۇباتپاق بولىپ جاقىنداي بەرگەم… سول ساتتە مەنىڭ دە جۇرەگىم مۇزداپ… قالت تۇرىپ قالدىم. ەڭگەزەردەي ەركەك ادامنىڭ، قارا جارتاستاي مىعىم ادامنىڭ، وكسىگى وكىرۋگە اينالىپ كەتكەن جۇمباق پەندەنىڭ ەكى جانارى قۇرعاق ەكەن!

نەتكەن قۋات! نەتكەن ۇستام!

سول ءتۇنى «العاباس جىلقى زاۋىتى» دەپ اتالاتىن اۋىلدىڭ سىرتىندا، اساۋ وزەننىڭ بيىك جار قاباعىندا اعامىز: «انە كۇنگى اڭگىمە ەسىڭدە مە؟» - دەپ سۇراعان ساتتە تۇركىمەننىڭ باسىنداي سوپاق سارى اي سەڭسەڭ قارا پاپاق كيە قويعانداي قاپ- قارا بولىپ سۇستانىپ كەتتى.

ءتۇن قاراڭعىسى سەيىلگەنشە، باقالى تاۋىنىڭ سۋىق بوكتەرىن ءسال دە بولسا جىلىتا المايتىنىنا «كوزدەرى» ابدەن جەتكەن دارمەنسىز جۇلدىزدار ىدىراپ قاشىپ، ابدەن سيرەپ تاۋسىلعانشا، اعالى- ءىنىلى ەكەۋ جار باسىندا تۇرا بەردى.

بۇلقىنا تاسىعان وزەن سوناۋ تەرەڭ قۇز تۇبىندە ۇيدەي- ۇيدەي تاستاردى ءبىر- بىرىنە جىندانا سوعىپ، الدەكىمنەن، الدەنەدەن قاندى كەگىن داۋلاپ جاتقانداي ەدى.

  1. مىنەز

جازۋشىلاردىڭ «جازارحاناسىندا» تاسقاياق سوعاتىن ۇلكەن ءبىر زال بار. ەكى تاقتا تۇرادى. كۇندىز- ءتۇنى شار قۋالايتىنبىز. «وسى سەن جازۋعا كەلدىڭ بە، الدە تاسقاياق قاعىستىرۋعا كەلدىڭ بە؟!» دەپ ءبىر- ءبىرىمىزدى مازاقتايتىنبىز. شار قۋالاپ جۇرگەندە ادامنىڭ مىنەزى وتە ايقىن اشىلادى. عابەڭنىڭ مىنەزى، سافۋاننىڭ مىنەزى، ساكەن ءجۇنىسوۆتىڭ مىنەزى، قاليحان ىسقاقوۆتىڭ مىنەزى، ءبارى- ءبارى قولمەن قويعانداي اپ- ايقىن بىلىنەدى.

كەمەل اعا كيي- تاياقتى مۇقيات ازىرلەپ الاتىن. سودان كەيىن عانا «سەركە» شاردى ۇزاق كوزدەيتىن. ءوزى تۇلعالى كىسى ەدى عوي. جاۋىرىندى، بىلەكتى كىسى ەدى عوي. ءبىراق «سەركە» شاردى ۇرعاندا كيي- تاياعى شاردىڭ ماڭدايىنان ارەڭ- ارەڭ عانا «سيپاپ» وتەتىن. شارعا تيگەن- تيمەگەنى بىلىنبەيتىن. «سەركە» شار دا، سامارقاۋ عانا، جالقاۋلاۋ عانا قيمىلداپ، جاسىل ءماۋىتىنىڭ ۇستىمەن «جورعالاپ» بارا جاتادى. كوزدەگەن شارعا جەتپەي توقتاپ قالاتىن ءتارىزدى كورىنەتىن. ءبىراق تاڭعالارلىق نارسە، الگى «سەركە» شار كوزدەلگەن نىسانا شارعا «اسىقپاي» جەتەتىن. جەتەتىن دە تيەر- تيمەستە ءوزى توقتاپ قالاتىن. ال «اناۋ شار» جىن ۇرعانداي بەزەكتەي جونەلەتىن. بەزەكتەپ بارىپ لۋزانىڭ اۋزىنا جەتكەندە قايتادان «السىرەپ»، «قيقالاقتاپ»، تەڭسەلىپ بارىپ… لۋزاعا كىرىپ كەتەتىن!

كەمەل اعانىڭ ساناسىنان شىققان ەنەرگيا تاۋ قوپارىپ، تاس جارماسا دا كوزدەگەن ۇياسىن ءدال تاباتىن.

كەمەل اعانىڭ بۇكىل تۆورچەستۆوسى دا سونداي. «مەن، مىنە، جازىپ تاستادىم. مەن، مىنە، قيراتىپ تاستادىم. ەندى مەنەن باسقا كىمىڭ بار!» - دەپ كەۋدە سوققان كەزىن كورگەن ەمەسپىن. ءبىراق كەمەل اعانىڭ «اتقان وعى»، «جىبەرگەن جەبەسى» بوس كەتپەيتىن. وقىرمان جۇرەگى دەپ اتالاتىن التىن مەجەدەن ءبىر- اق تابىلاتىن.

كەمەل اعانىڭ كىتاپتارى دا دۇكەن سورەسىندە ءبىر كۇن جاتپايتىن. وقىرمان «تالاپ» اكەتەتىن. كەۋدەلەرى جەل- كورىكتەي كوتەرىلىپ- باسىلىپ، كوتەرىلىپ- باسىلىپ، كەڭ دۇنيەگە ارەڭ سىيىپ جۇرەتىن كەيبىر اعالارىمىز سونىڭ ءوزىن كورە الماي قالدى. تومەندەتكىسى كەلىپ كورمەگەنسىپ، كەمسىتە سويلەپ وتىراتىن.

- ە، ونىڭ ءوزى الگى… ميليسا تاقىرىبى عوي! - دەپ تىجىرىنىپ قوياتىن.

كەمەل اعانىڭ كىتابى ورىس تىلىندە شىقتى. 500 مىڭ تيراجبەن شىقتى. ءبىر- ەكى اپتانىڭ ىشىندە كىتاپقۇمار قاۋىم ورنىن سيپاپ قالدى.

  1. ليريكالىق شەگىنىس

تۇرار جەڭگەمىزدىڭ جىلىنا جينالدىق. شاعىن عانا زال ەدى. 30-40 ادام. ءبىر اعامىز كوسىلىپ سويلەپ تۇر.

- كەمەلدىڭ سول كىتابى شىققاندا قاتتى قۋانىپ ەدىم… - دەدى. - كەمەل ەكەۋمىز ارامىزدان قىل وتپەگەن دوس ەدىك… - دەدى. - ءبىر- ءبىرىمىزدى كورمەسەك تۇرا المايتىن ەدىك… - دەدى. تاعى، تاعى سول سياقتى گاپ.

سىرتقا شىققان سوڭ مەن سايىنعا قارادىم. سايىن ماعان قارادى.

كەمەل اعانىڭ سول كىتابى شىققان كەزدە ورىس ءتىلدى گازەتتەر الدىمەن ماداقتاپ جازا باستادى. كوپ كەشىكپەي، الگى، شىركىندەر كىلت شەگىندى، «نازاد!» بەردى. الدەكىمدەردەن كەشىرىم سۇراعانداي «رەداكسيالىق» ماقالا باستى. 500 مىڭ دانا كىتاپتىڭ شىعىپ كەتكەنىنە وكىنەتىن ءتارىزدى…

- سول ەسىڭدە مە؟ - دەيمىن عوي سايىن اعاما. سول قۇبىلىستىڭ سىرىن ۇقپاي دال بولعانىم بار.

- ەسىمدە، - دەيدى سايىن اعا. - ول وقيعانىڭ استارىن سەن بىلە بەرمەيسىڭ. مەن اراسىندا ءجۇردىم عوي! - دەيدى ۇياڭ مىنەزدى سايىن دوسىم.

ول كەزدە سايىن مۇراتبەكوۆ جازۋشىلار وداعىنىڭ پرەزيديۋم مۇشەسى بولاتىن. ون جەتى «مۇشەنىڭ» اراسىندا ەڭ جاسى ەدى، بالا دەسە بولعانداي… وتىزعا تولار- تولماس شاعى. الگى جاقسى اعالارىمىز جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنا تۇتقيىلدان شابۋىل جاساپ، قانداۋىرداي قادالدى. «مىنانداي كىتاپ نەگە شىعادى؟ نەگە ول ورىس تىلىنە اۋدارىلادى؟ بۇل كىتاپقا نەگە جارتى ميلليون تيراج بەرىلەدى؟ وسىنىڭ ءبارىن ءبۇلدىرىپ وتىرعان سەنسىڭ! كىمنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيسىڭ، سەن سوندىقتان جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىلىعىنان كەتۋگە ءتيىسسىڭ!» - دەپ جەردەن الىپ، جەرگە سالعانىن ايتتى سايىن.

- تەز توقتات، ايتپەسە ءبىز ءوزىمىز كىرىسەمىز! - دەپ تەپسىنگەنىن ايتتى سايىن اعام. سول «وزدەرى كىرىسكەننىڭ» سالدارى بولار، ورىس ءتىلدى گازەتتەر ەكپىندەپ، ماقتاپ باستاپ، مىڭگىرلەپ تىنعانى…

سايىن ەكەۋمىز تولەبايەۆ كوشەسىندەگى شاعىن عانا «جەتىسۋ» دەگەن فونتاننىڭ قاسىنا بارىپ وتىردىق. الگى ايتقان «500 مىڭ تيراج» تاقىرىبىن ءبىراز كەۋلەپ، كەڭەيتىپ، «تەرەڭدەتىپ» ، كەيبىر اعالارىمىزدىڭ سونداي بولعانىن ەسكە الىپ، زامان وزگەرگەندە ادام مىنەزىنىڭ دە قالاي وزگەرەتىنىن ايتىپ، تاڭىرقاي «تولعانىپ» ۇزاق وتىردىق.

  1. ماسەلە اياقتا ەمەس

كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە جازۋشىلار وداعىنىڭ ەسەپشى- بۋحالتەرى پاتەر الىپ، سونى «جۋىپ» قايتىپ كەلە جاتقانبىز. كەمەل اعا القىنىپ تۇرىپ قالدى.

- اكىم- ەي، تۇرا تۇرايىقشى. وسى مەنىڭ اياعىم سوڭعى كەزدە سىر بەرىپ ءجۇر، - دەدى. - قارت قوجاق اعاڭ ۇزاققا بارمايتىن شىعار. قارت قوجاق اعاڭا «پوۆەستكى» دە كەپ قالاتىن ۋاقىت تاياندى- اۋ دەيمىن…

- ول نە دەگەنىڭىز، كەمەل اعا! تەپسە تەمىر ۇزەدى دەيتىن جىگىت شاعىڭىز! - دەيمىن عوي، باياعى.

- كوڭىلىڭە راحمەت، اكىم، - دەدى كەمەل اعام. - اياعىم قيناپ ءجۇر.

مەن تۇسىنبەدىم. «اياق» دەگەنى جاي جەلەۋ. ماسەلە باسقادا.

ماسەلە، جۇرەكتە.

سودان ون- ون بەس كۇن وتكەندە… مەن ءىسساپارعا شىعىپ كەتكەن ەدىم. اسىل اعانىڭ ورنىن سىيپاپ قالدىم. كوكتوبەگە شىعارىپ سالا دا المادىم. ءبىراق كەشىرە گور، جاراتقان يەمىز، اعانى قارا جەر قوينىنا بەرگەن ءساتتى كورمەگەنىمە وكىنبەيمىن!

تاعدىر سىزىپ بەرگەن جولمەن كەلىسكىسى كەلمەي، كۇندىز- ءتۇنى ۇيدەي- ۇيدەي اۋىر تاستاردى قارش- قارش شايناپ، تۇنەرە بۋىرقانعان تاۋ وزەنىنىڭ بيىك جارىندا اعام مەنىڭ ءالى تۇرعان ءتارىزدى.

سول سەزىمىمدى بۇزعىم كەلمەيدى.

اكىم تارازي، جازۋشى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى

«قازاق ادەبيەتى» گازەتى. 2023

سوڭعى جاڭالىقتار